SÜRYANİ CEMAATİNDE KADIN OLMAK *

Transkript

1 Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 16, Sayı: 1 Sayfa: , ELAZIĞ-2006 SÜRYANİ CEMAATİNDE KADIN OLMAK * To Be Woman in Assyrian Community Mehmet ŞİMŞEK Şair Sırrı Hanım İlköğretim Okulu, Diyarbakır. msimsek21@mynet.com M. Cengiz YILDIZ Polis Akademisi, Elazığ Zülfü Ağar Polis Meslek Yüksekokulu, Elazığ. mcyildiz@hotmail.com ÖZET Bu çalışmada, birlikte yaşadığımız ve ortak yaşam örnekleri ortaya koyduğumuz Süryani cemaatinde kadının profili ortaya konulmuş, Süryani kadınının, cemaat içinde algılanışı ve bu algılanışın dışa yansıması üzerinde durulmuştur. Özelde; Süryani Kadim Ortodoks Kilise hiyerarşisinin oluşumunda, kilise hiyerarşisinin devamında, ayin ve uygulamalarda, doğum ve vaftiz ayinlerinde kadınlarla ilgili durumlar tasvir edilmiş, Süryani kadınının eğitim kurumları ve ailedeki eşit olmayan durumu ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Süryani, Süryani Kadını, Kadın-Erkek Eşitsizliği, Süryani Kadim Ortodoks Kilisesi. ABSTRACT In this study the profile of woman in Assyrian community that we share similar social characteristics and live together, is pointed out. We especially tried to point out how the woman is considered in Assyrian community and how this consideration is reflected to outside of the community. Specifically, the condition related with women in establishment of Ancient Assyrian Orthodox Church in continuing hierarchy and in practices of birth and Baptist rituals is explained. Besides this the educational associations and inequality of women and man is also studied here. Key Words: Assyrian, Assyrian Woman, Inequality of Woman and Man, Ancient Assyrian Orthodox Church. * Bu çalışma, Ekim 2003 tarihleri arasında, Sivas ta, Cumhuriyet Üniversitesi nde, Sosyoloji Derneği tarafından gerçekleştirilen, Değişen Dünya ve Türkiye'de Eşitsizlikler-IV. [Ulusal] Sosyoloji Kongresi ne bildiri olarak sunulmuştur.

2 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (1) Giriş Anadolu nun verimli topraklarında kendine yer edinmiş kültürlerden olan Süryani kültürünün, varlığını dayandırdığı ve referans aldığı Hıristiyan inanışlarında kadın-erkek eşitsizliğinin, bölgeye ait olmak üzere; kadının aleyhine geliştirilen uygulamaları, sosyal hayatın işleyişinde ve dinsel ayinlerin uygulanmasındaki yansımaları bu çalışmada ele alınacaktır. Özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde, kültürel yaşam örneklerinin sergilendiği Müslüman, Süryani, Keldani, Ermeni motifleri içerisinde, Süryani cemaatine mensup kadının, cemaat içerisinde algılanışı ve bunun dışa yansıması üzerinde durulacaktır. Kadının cemaati içerisindeki durumunun, toplumsal hayata katkısının, dinsel ayin ve uygulamalarda kadına özgü vaziyet alışların belirlenmesi amaçlanmıştır. Anadolu nun zengin kültürel mirasında pay sahibi olan Süryanilerin, daha 1970 li yıllara kadar yoğun olarak yaşadıkları Diyarbakır ve Mardin çevresindeki köy ve kent yerleşimleri kapsamında nüfusları, yerleşim yerleri, modernleşme ile birlikte şekillenen toplumda kadının statüsü, eğitim düzeyi, Süryani kutsal metinlerinde kadının dinsel, hukuksal ve toplumsal statüsü hakkında betimsel açıklamalarda bulunulacaktır. İlgili konuda kuramsal bilgilerin verilmesi yanında, daha önce gerçekleştirilen alan çalışması sırasında; gözlem, katılımlı gözlem ve enformel görüşmelerle elde edilen bilgiler karşılaştırmalı olarak verilecektir. Bölgesel temelde, kadının konumu ile ilgili hususlarda, diğer din mensuplarıyla örtüşen tavır ve davranışlara yeri geldiğince vurgu yapılacak, dinsel metinlerin uygulamadaki yeri üzerinde de durulacaktır. Süryani Kavramı İsa dan önce Süryani kavram ile karşılaşılmaz. Mezopotamya nın eski tarihsel derinliklerinde var olan Sümer-Akad Medeniyeti ve takip eden süreçte, siyasal ve kültürel varlıklarıyla oluşturulan, Asur-Arami isimlendirmesiyle devam edip, Hıristiyanlığın ortaya çıkmasıyla dinsel yönü ağır basan Süryoyo (Süryani) tanımlamalı topluluk karşımıza çıkar. Bu ismi; tarihi olayları ve kişileri temel alan yaklaşımlarda olduğu gibi, dinsel ayrışımın bir ifadesi olarak da görmekteyiz. Süryoyo isimlendirmesinin, Pers kralı Keyhüsrev in; (İ.Ö ) Kyrus, Syrus, Sirus biçiminde telafuz edilen adından kaynaklandığı ifade edilmektedir (Çelik, 1988, 15 16). Keyhüsrev in, Yahudileri Babil esaretinden kurtarması ve Kudüs e dönmesine izin vermesinden dolayı, kurtarıcı anlamında sirus, syrus ifadesi, putperest ırkdaşlarından ayrışmanın, kurtarıcı İsa nın şahsında kurtulan anlamında Süryani isimlendirilmesi kullanılmaya başlanmıştır. Bu kavramın; Arami kralı Suros tan veya bunların yaşadıkları yerin isminden (Sur şehri yerleşmesinde yaşanmış olduğundan vs.) kaynaklandığı da dile getirilmektedir. Bu gibi 338

3 Süryani Cemaatinde Kadın Olmak yaklaşımlar ve açıklamalar günümüzde de tartışma konusudur (Çelik, 1988, 1 2; Bilge, 1991, 22; Sever, 1996, 162). Günümüzde, Süryanileri tanımlayan farklı isimlendirmelerde bulunulmaktadır: Süryani, Arami. Bu tanımlamalar, aynı dil ve versiyonlarını kullanan ve aynı inanç noktalarında buluşan dini sosyal grubu tanımlamaktadır. Ülkemizde, özellikle Süryanilerin yaşadıkları yerlerde, Hıristiyan anlamında Süryani isimlendirmesi kabul görmüştür. Süryanilerin tarihsel yerleşim alanları, Mezopotamya (Bethnaharin) olarak bilinir. Bu dinsel grup, bahsedilen bölgenin, Kuzey-Güney doğrultusunda hareket etmişlerdir. Putperest Aramilerin hâkim olduğu Kral Abgar Ukomo yönetimindeki Urfa Krallığı nın, Hıristiyanlık inancını resmen kabul eden ilk yönetim olduğu efsanevi rivayetlerde yer almaktadır (Yaşar, 2003, 198). Buna göre, ilk kilisenin kurulduğu Antakya da, bu inancı kabul edenler putperest kökenli Roma vatandaşları iken, Urfa site krallığında bulunanlar, yönetici ve halk, Asur-Arami menşeli idiler. Bu yeni inancı kabullendiren misyonerler, Urfa merkezli misyon faaliyetlerine, Doğu ve Güney Mezopotamya yerleşmelerinde büyük bir hızla devam ederler (Günel, 1970, 31; Abul Faraç, 1998, ; Sertoğlu, 1974, 67; Çelik, 1988, 39 40; Şimşek, 2003, 65). Anadolu yerleşmesinde yer alan Süryaniler, daha çok Mardin Turabdin Bölgesi ile Kuzeyde Diyarbakır, Malatya ve Adıyaman uç noktası ile Doğuda Hakkâri, Güneyde tüm Suriye sınırında kendilerine yaşam alanları oluşturmuşlardır. Yurdumuzda yaşayan Türkiye Süryanilerinin, cemaat içi ve cemaat dışı gelişen ve bölgede yaşayanlarca hissedilen siyasal, ekonomik, güvenlik ve göç gibi nedenlerden dolayı, Anadolu daki coğrafi dağılımları çeşitlilik göstermeye ve nüfusları önemli oranda azalmaya başlamıştır. Özellikle son 20 yıllık süreçte, yaşadıkları yerleri toplu halde terk etme ve özellikle Batı Avrupa ya yönelen göç hareketleri, bu dini sosyal grubun Türkiye deki varlıklarını yok denecek duruma getirmiştir. Mardin Turabdin Bölgesi nde bulunan Süryaniler için bu göç, beklenildiği gibi cemaatin varlığına ve devamına pozitif katkılar yapmamıştır. Kültürel kimlik kaybı ve dejenerasyon ile yaşanan ve elde edilen tecrübelerden dolayı ve aynı zamanda Türkiye nin demokratikleşme sürecini hızlandırması ve Avrupa Birliği ile entegrasyonu hedeflemesi, birçok Süryani cemaati mensubunu, ters yönde bir göç hareketi içine girmesi konusunda cesaretlendirmektedir. Süryanilerin Nüfus Profili: Diyarbakır Örneği Osmanlı devleti döneminde, Diyarbakır ölçeğinde nüfus grafiğine baktığımızda, 1869 tarihli Diyarbekir Salnamesi nde, sancak merkezinde Süryani bulunurken, 339

4 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (1) 1901 tarihli salnamede bu rakam sancak genelinde olarak belirtilmektedir. Yabancı gezginlerin verdikleri bilgilere göre, XIX. Yüzyılın ikinci yarısında; yabancı Süryani sayısı 128 (46 kadın, 84 erkek), yerli Süryani sayısı (6.287 kadın, erkek), toplumda ise Süryani sayısı (6.333 kadın, 7316 erkek) olarak tespit edilmiştir (Yılmazçelik, 1995, 103). Ali Emiri Efendi, Osmanlı Vilayat-ı Şarkiye adlı eserinin 31. sayfasında, 1913 yılına ait nüfus bilgilerinde, Süryani kadim , Süryani Katolik rakamlarına yer vermektedir. Cumhuriyet döneminde yapılan nüfus sayımlarında anadil veya köken sorularının sorulmaması, sağlıklı ve bilimsel çalışmalara veri oluşturacak bilgilere ulaşılmasını engellemiştir. Ancak, yerinde yapılan incelemelerle birtakım rakamlara ulaşılmıştır. Ülkemizde yapılan tüm nüfus sayımlarında birçok dile yer verilirken, Süryanice, tasnif dışında tutulmuştur. Özellikle Mardin de, sair ve meçhul dil kategorisinde yüksek rakamlar elde edilmiştir. Örneğin; 1927 de 6.812, 1935 te 9.626, 1945 yılında 8.524, 1950 de 8.132, 1955 yılında , 1960 da 3.805, 1965 yılında kişi, sair dilleri konuşanlar olarak tespit edilmiştir (Dindar, 1999, ). Bunların, büyük bir kısmının, Süryanice konuşunlar oldukları ifade edilebilir. Günümüzde, Türkiye genelinde, Süryani nüfus 25 bin civarındadır. Bu nüfusun büyük çoğunluğu İstanbul da yaşarken, 3 bin kadarı da Midyat ve çevresinde ikamet etmektedir. Süryani Kadim Ortodoks Kilise Hiyerarşisinin Oluşumu ve Kadın Süryani Ortodoks kilisesinin oluşumundan bahsedebilmek için, öncelikle Kudüs dışında ilk Hıristiyan kilisesinin meydana gelişine göz atmak gerekmektedir. İsa dan sonra, Havarilerin misyon çalışmaları Kudüs coğrafyasında devam ederken, Roma vatandaşı imtiyazına sahip Pavlos, Yahudi kökenlilerin dışında Putperest Roma vatandaşları üzerinde yoğunlaştırdığı misyon faaliyetlerini, Antakya merkezli olmak üzere devam ettirmiştir. Efsanelere göre, 70 müjdeciden birisi olan Agai ve onun öğrencisi Mara, Urfa civarında hüküm süren Arami krallarından Abgar Ukomo ya, İsa nın mesajını ulaştırmak üzere bölgeye gelmiştir. Müjdecilerin mesajı, kabul görmüş ve kısa sürede yaygınlaşmıştır (Çelik, 1988, 39 40; Yaşar, 2003, ; Albayrak, 1997, 67 68; Begdaş, 2000, 14). Hıristiyanlığın dünyaya yayılmasında, adı geçen bölgenin büyük bir öneme sahip olduğu ifade edilebilir. Geçen zaman içinde yaşanan gerilimler, ortaya çıkan kristolojik mücadeleler ve 451 deki Kadıköy Konsili nden sonra Antakya Kilisesi nin kesin çizgilerle Roma dan ayrıldığı görülmektedir (Begdaş, 2000, 11 12; Şimşek, 2003, 75). Antakya merkezli Süryani Ortodoks Kilisesi, birçok baskılara maruz kalmış ve bu haliyle günümüze 340

5 Süryani Cemaatinde Kadın Olmak ulaşmıştır. Adı geçen kilise ve benzer görüşü paylaşan diğer monofizit kiliseler, inanç ve uygulamalarıyla diğer Hıristiyan mezheplerden ayrılmıştır. Katolik kilisesinin, Süryanileri, Doğu lu olmaları hasebiyle, günümüze kadar hidayete erdirme projelerinde öncelikli hedef kitleler arasında gördüğü dikkat çekmektedir. Kilise hiyerarşisi, erkek egemen bir yapı arz etmektedir. Tarihsel olay ve oluşumları esas alan kilise takviminde, 55 aziz anma günlerine karşılık, İsa nın annesi Meryem dâhil olmak üzere, 13 tane azize adına anma günleri mevcuttur. Süryaniler, azizler için mor, azizeler içinse mort tanımlamasını kullanmaktadırlar. Kilise hiyerarşisini oluşturan diyakosluk, papazlık, episkoposluk kategorilerinde, erkek olmak belirleyici bir özelliktir. Kadınlar için tek uygulama rahibeliktir. Süryani Kilise Hiyerarşisinde Kadının Yeri Kadının kilisede yer alışı, M.S. 300 lü yıllarda doğmuş, M.S.378 de ölmüş Mor Afram dönemine kadar uzanır. Mor Afram, ilk defa kilisede, dua ve ilahilerin okunmasında kadına yer verir. Esin kaynağı, putperest ayinlerinde kadının icra ettiği dua ve yakarışlardır (Şimşek, 2003, 199; Çıkkı, 1936, 307). Bu dönemde uygulamaya başlanan, koro halinde dua ve ilahi okuma geleneği, günümüzde de geçerliliğini korumaktadır. Bunun dışında, erkek belirleyicili din adamı (ruhban) kategorisinde, kadının yeri oldukça sınırlıdır. Manastırlarda rahibe olarak bulunan kadınlar, daha çok yemek, temizlik vb. işlerden sorumludurlar. Dua ve ayinlerde, erkeklerin ve sivil kadınların gerisinde durmak suretiyle ibadete katılırlar. Kadınların kilisede nasıl davranması gerektiğini anlatan ifadeler, kadının öğrenme hakkını kısıtlayıcı niteliktedir: Kadınlar, toplantılarında sessiz kalsın. Konuşmalarına izin yoktur. Kutsal yasanın da belirttiği gibi, uysal olsunlar. Öğrenmek istedikleri bir şey varsa, evde kocalarına sorsunlar. Çünkü kadının toplantı sırasında konuşması ayıptır (1.Korintliler 14: 34 35). Kilisede kadına getirilen bu kısıtlama, dini ayinlerdeki rolünü de belirlemiş, kadınların dinsel merasimleri yönetmeleri bundan dolayı engellenmiştir. Yukarıda ifade edildiği gibi, Mor Afram ın kadınlara, kilise korosunda yer vermesi önemli bir açılımdır. Kilise hiyerarşisinde rahibelik olarak tanımlanan ve uygulanan kategorinin, tüm işleyiş içerisinde belirleyici bir fonksiyona sahip olmadığı dikkat çekmektedir. Rahibenin sözlük anlamı; dünyadan el etek çekerek manastırda yaşayan Hıristiyan kadın rahip (Cilacı, 2001, 299) biçiminde ise de, rahibe, kâhin rütbesine ulaşamadığından dolayı, rahibin yerine getirmesine izin verilen birçok yetkiden (nikâh, vaftiz vs.) mahrumdur. Turabdin Bölgesi nde bilinen en eski rahibeler (dayrayto); Febronyo ve Tomais tir. 341

6 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (1) Bu ikisi, başrahibe konumundadır. Febronyo, Tomais in hocasıdır. Nusaybin (Nsibin) civarında bir köyde, sadece rahibelerin barındığı bir kilisenin var olduğundan söz edilmektedir. Bakirelerin Manastırı anlamına gelen bu dinsel mekânlarda, ayin ve uygulamalar, erkek din adamı (yaşlı bir rahip veya papaz) tarafından yerine getirilmektedir (İsa Gülten, 2003). Bireysel dua ve ibadet dışında, kilise uygulamalarından (vaftiz, ayin, kurban, itiraf vb.) sadece, yaşça büyük kız çocuklarının vaftiz edilmeleri sırasında, baş rahibeler görev alabilmektedirler. Kilise korolarında, 15 yaşını geçmemiş kız çocukları görev alırken, rahibeler bu korolarda bulunmazlar. Rahibenin takdis ve ataması, metropolit tarafından yapılmaktadır. Rahibelik iki kategoriden oluşur. Birincisi Bathkyomo, ikincisi ise Dayrayto dur. Birinci kategoride bulunan rahibe, yaşça büyük kız çocuklarının vaftizi sırasında, kutsal murun yağının vücuda sürülmesinde yetkili olurken, dua okuma ise, perde gerisinden kâhin olan erkek din adamı tarafından yapılmaktadır. İkinci kategoride bulunan rahibelerin ise, herhangi bir dini ayin uygulama yetkileri bulunmamaktadır. Rahibeler, zorunlu olmadıkça, manastırlarını terk etmezler. İkamet alanlarında, telefon dışında herhangi bir iletişim aracının bulunmadığı dikkat çekmektedir. Yönetim ana merkezi olan Patriklik makamında, rahibelerden sorumlu olan bir ana bulunur ve bu yetkili rahibeye, emo diye hitap edilir. Tüm manastırlardaki rahibelerin görev, uygulama, yer değişiklikleri ve sorunların çözümünde tek yetkili ana dır. Manastırlarda bulunan erkek din adamları, bu konulara müdahale edemezler. Ayin ve Uygulamalarda Kadına Atfedilen Konum Rahibe kategorisinde yer almayan kadın, bulunduğu yerde kilise mevcut ise, günde iki defa olmak üzere toplu ibadetlere katılır. Kilisenin bulunmadığı durumlarda ise, bireysel dua uygulamasını tatbik eder. Manastırlarda yaşayan sivil kadınlar da, bu uygulamaya tabidirler. Rahibeler ise, ayin ve uygulamalara sıkı bir şekilde katılmaktadırlar. Rahibe olma kararını veren ve 20 yaşını doldurmuş olan kişi, üç yıl süren ve hapis olarak isimlendirilen tecrit edilmiş inziva yaşamı sürecinden geçer. Özel odası ile kilise arasında geçen bu üç yıllık sürede, rahibe adayı, 7 vakitlik ibadet uygulamasının 3 üne kesintisiz iştirak eder. Kalan zamanda, özel odasında dua, ibadet, kutsal metin okuma çalışmaları ile en zor ve zahmetli görevleri yerine getirmeye çalışır. İbadet sonrasında, günde 7 kez Mezmur ve Şıbitho (rahibeler için haftalık dua kitabı) okunur. Oruç, perhiz ve namaz uygulamaları sırasında, kadına ait özel hallerde (adet görme, kanama), herhangi bir kısıtlama sözkonusu değildir. Bu durumlarda da ibadetler devam eder. Yaşanan bu durum; kirlilik veya günah olarak değerlendirilmez (Elizabeth 342

7 Süryani Cemaatinde Kadın Olmak Gülten, 2003). Kadına ait farklı bir uygulama olmamakla birlikte, giyim konusunda oldukça hassasiyet gösterilir. Tepeden tırnağa ifadesi doğrultusunda, siyah renk bir giysi kullanılır. Rahibeler, kilisedeki ayin uygulamalarına katılma sırasında, genellikle bayanların bulundukları tarafın arka kısmında yer alırlar. Günlük kıyafetlerinin üzerinde, şal örtüsü bulunduğu halde, dua ve ayin uygulamalarına katılırlar. Rahibelerin elbiselerinin ayrılmaz bir parçası olan başörtüsü, iki bölümden oluşur. Başın tümünü örten örtü, çene altından bağlanır. İkinci örtü ise, alnın üstünden başlayıp, arkada bağlanan örtüdür. Uzun kollu, bileklere kadar uzanan, düğmeli, kolluklu ve pileli elbise, belden aşağıya sarkan eteklerle, ayaklara giyilen siyah renk çorap ile aksesuar tamamlanır. Süryani ayin uygulamaları sırasında, erkeklerin başı daima açık, kadınların ise mutlaka örtülü olmalıdır (Barsaum, 1996, 38 42). Kadınların kilisede nasıl davranması gerektiğini anlatan ifadelerin, kadının öğrenme ve belirleyici olma sürecini engelleyici nitelikte olduğu dikkat çekmektedir: Mukaddeslerin bütün kiliselerinde olduğu gibi, kiliselerde kadınlar sükût etsinler, çünkü onlara söylemek için izin yoktur. Ancak, şeriatın da dediği gibi, tabi olsunlar. Ve eğer bir şey öğrenmek isterlerse, evde kendi kocalarına sorsunlar. Çünkü kadına kilisede söylemek ayıptır (Korintoslulara 1.Mektup 14/33 36). Kadını, kocasının bilgisiyle sınırlamak; ibadet, eğitim ve diğer birçok yönlerden bilgisiz olunması sonucunu doğurabilmektedir. En temel kurum olan kilisede, kadına getirilen bu kısıtlama, dinsel ayinlerdeki rolünü de belirleyecek ve onun dinsel merasim idaresini doğal olarak engelleyecektir. Doğum, Vaftiz Uygulamalarında Kadın-Erkek Eşitsizliği Süryani ayin geleneğinde, doğum sonrası uygulanan vaftiz ayinlerinde, kadın-erkek eşitsizliğini açık bir şekilde görebilme olasılığı bulunmaktadır. Kadının yerini belirleyen ifadeler, genellikle Resullerin İşleri nde ve özellikle Pavlus un yazmış olduğu mektuplarda görülmektedir. İncil de ise; adı geçen bazı kadınlar, Yahudilerin kardeş karısı ile evlenen yedi kardeşin ahirette kiminle evli olacağı sorusuna İsa nın verdiği yanıt ve boşanmanın yasaklanışı konuları dışında, kadının nasıl değerlendirildiğini net olarak tespit etmek mümkün değildir (Matta 5/31 32; 19/4 9; Markos 10/5 12). Örneğin Pavlus; kadının çocuk doğurmasını, ilk günahın bir azabı olarak değerlendirirken, İncil de bu, yorumsuz olarak zikredilir: Kadın doğuracağı vakit sıkıntı çeker, çünkü saati gelmiştir. Fakat çocuğu doğurduğu zaman, dünyaya bir insan doğması sevinci ile artık sıkıntıyı anmaz (Yuhanna 16/21). Kadının doğurma özelliği ve doğum sancısı; onun, asli günaha sebep olmasının bir cezası olarak tasvir edilir: Fakat iman ve sevgi ve takdis 343

8 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (1) ve vakarla davranırsa, çocuk doğurması ile kurtulacaktır (Timoteos a 1.Mektup 2/15). Vaftiz uygulamasından sonra, çocuk, kâhinin ellerinde olduğu halde, sunak (üzerinde dini tören yapılan taş masa) önünde Tanrı ya adama merasimi gerçekleştirilir. Vaftiz edilmiş ve kutsal yağ ile yağlanmış olan çocuk erkek ise, kilise mihrabının iç girintisinde bulunan kudskudşin e doğru getirilerek çeşitli dualarla Tanrı ya adanır. Çocuk kız ise, mihrap basamakları aşılmadan, dışarıda duracak şekilde, çeşitli dualarla adama uygulaması yerine getirilir (Şimşek, 2003, 121). Bölgeye özgü bazı uygulamalarda, dua ve ayin sırasında, kiliseye ilk önce erkek girer. Kadınların erkeklerden önce girmesi, erkekten önce ibadete başlaması ve yine erkekten önce kiliseyi terk etmesi hoş karşılanmaz. Ayin sonrası, kâhinin elinden selam alınması, ancak küçük erkek çocuğu ile olabilmektedir. Şöyle ki; ayin sonunda, ayini yöneten din adamının eli ve İncil öpülerek, saygı ile kilise dışına çıkılır. Bu uygulama, erkeklerden başlanarak yapılır. Duada hazır bulunan küçük bir erkek çocuğu, ayini yöneten din adamının elini öperek, bayanların bulunduğu yere yaklaşır ve elini kadınlardan birisinin eline dokundurarak selamı onlara ulaştırmış olur. Kadınlar, kendi aralarında ellerini birbirine uzatarak, selamı birbirlerine ulaştırmış olurlar. Tek eşli evlilik uygulaması, kadının tüm hal ve şartta, erkeğe itaat etmesini zorunlu kılmaktadır. Zina hali dışında boşanma kesinlikle reddedilmektedir. Bu durum şu ayette anlatılmaktadır: Ben size şunu söyleyeyim. Karısını fuhuştan başka bir nedenle boşayıp başkasıyla evlenen, zina etmiş olur. Boşanan kadınla evlenen de zina etmiş olur (Matta 19/9). Evli din adamı olan papazların eşlerinin ölümü halinde, papazın ikinci bir evlilik yapması kesinlikle yasaktır. Aynı şekilde, eşini kaybeden papaz hanımı da, hayatının sonuna kadar ikinci bir evlilik gerçekleştiremez. Bunun gerekçesi; papazın tüm cemaatin babası, papazın eşinin de tüm cemaatin annesi olarak kabul edilmesidir. Kadının Eğitim Kurumlarındaki Yeri Süryanilerin eğitim kurumlarına ilgisi, bölgede hâkim olan genel tavır içinde değerlendirilebilir. Kız ve erkek çocuklarının okullaşma durumu, genellikle erkek egemen bir toplum yapısının uzantısı şeklinde görülebilmektedir. Erkek çocuklarının, kır-kent yaşam alanlarında bulunan formel ve enformel eğitim kurumlarına devam etmeleri mümkün iken, kız çocuklarının bu olanaklardan yararlanma düzeyleri daha düşüktür. Tarihsel dönemler itibariyle konuya baktığımızda, dinsel kurumlar olan kilise ve manastırlarda, erkek ağırlıklı olacak şekilde öğrenim görüldüğü dikkat çekmektedir. Islahat Fermanı ndan sonra yürürlüğe giren Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile 344

9 Süryani Cemaatinde Kadın Olmak gayrimüslimlere tanınan okullaşma olanağından daha çok erkekler yararlanmışlardır tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi nin yayınlanmasından hemen sonraki uygulamaları, resmi kayıtlardan takip etmek mümkündür. 1287/1871 tarihli Diyarbekir Vilayet Salnamesi nde, cemaatler bazında, eğitim kurumlarının sayıları verilirken, kategori belirtilmeden, mektep ifadesi altında, 1 Süryani okulunun olduğu görülmektedir. Diğer gayrimüslim cemaatleri (Ermeni, Rum, Rum Katolik, Protestan, Keldani, Yahudi vs.) ile birlikte toplam 9 adet okul bulunmaktadır. 1898, 1899 ve 1901 tarihlerine ait verilerde, okula giden öğrencilerin cinsiyet durumlarına bakıldığında, Protestanlar dışında hiçbir cemaatin kız çocuklarını okula göndermediği dikkat çekmektedir. Yörede yaygın olan, kız çocuklarını okula göndermeme anlayışı, Süryani cemaati için de geçerliliğini korumuştur. Daha modernist bir yaklaşımı savunan Protestan cemaati, kız çocuklarının öğrenim görmeleri konusunda herhangi bir kısıtlamaya gitmemiştir. Bu cemaatin oluşumu, yerel cemaatlerden ayrı olarak ele alınamayacağı gibi, aynı zamanda Batılı misyonerlerin çabalarının da göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Protestan cemaati, geleneksel din anlayışının yoğun olarak hissedildiği Ortodoks cemaatinden, Batılı misyoner teşkilatlarının girişimleri sonucunda, geleneksel kilise anlayışından uzaklaşan kişilerden oluşmaktadır (1316) tarihli Diyarbekir Maarif Salnamesi nin sayfalarında görüldüğü kadarıyla, Protestan cemaatine mensup okulda, 1898 de 55, 1899 da 23, 1901 de 30 kız çocuğunun öğrenim gördüğü dikkat çekmektedir. Cumhuriyet dönemiyle birlikte, kız çocuklarının öğrenim görmesiyle ilgili anlayışta bir değişim gerçekleşir. Özellikle kentte yaşayan Süryanilerin kız çocukları, ilk, orta ve yüksek öğrenimle tanışırken, kırsal kesimde yaşayan Süryanilerin, ekonomik ve ulaşım sorunlarından dolayı, kız çocuklarını ilköğrenimle sınırlandırmış oldukları dikkat çekmektedir. Süryaniler, formel eğitim yanında, çocuklarının yaz okulu şeklinde, kilise ve manastırlarda verilen eğitimden yararlanmasını sağlamaktadırlar. Bu eğitim, Süryanice dilini ve duaları öğrenme, kutsal metinleri ve dua okuma gibi kısımlardan oluşmaktadır. Özellikle kırsal kesimde yaşayan Süryani aileler için, manastırlarda verilen eğitimin ayrı bir önemi bulunmaktadır. Çocuklar, öğretim dönemi içinde, manastırlarda barınmakta, bu arada Süryanice yi öğrenmekte ve aynı zamanda dinsel eğitim almaktadırlar. Mardin de bulunan Deyrulzafaran, Mardin Midyat ta bulunan Mor Gabriel ve Mor Yakup manastırları, bu konuda günümüzde de oldukça büyük işlevler görmektedir. Adı geçen manastırlarda barınan ve bu arada formel eğitim alan çocuklar içinde, kız çocuklarının 345

10 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (1) sayısının yok denecek kadar az olması dikkat çekmektedir. Türkiye nin çeşitli kentlerine (özellikle İstanbul) göç eden Süryanilerin neredeyse tamamının, kız çocuklarını okuttukları ifade edilebilir. Yine, Avrupa da (özellikle İsveç ve Almanya) bulunan Süryanilerin de, bulundukları ülkelerin sağlamış olduğu öğrenim olanaklarından en üst düzeyde yararlandıkları dile getirilebilir. Süryani Ailesinde Kadının Yeri Süryani ailesinde kadının rolü, kutsal metinlere dayandırılarak açıklanmaya çalışılır. Süryanilerdeki aile anlayışında, kadına biçilen rol; eş ve annelik sınırları içerisindedir. Kutsal metinlerde (Tevrat, İncil) erkeğin statüsü, her zaman birinci derecede iken, kadınlar çoğu zaman ikinci, bazen de daha alt derecede bulunmaktadırlar. Hıristiyanlığın üzerinde temellendiği en önemli kavramlardan birisi ilk günah tır. İlk günah, insanın dünya sürgünü nün başlangıcına neden olmuştur. Bu günahın oluşumunun baş aktörü kadındır. Kadının neden olduğu bu sürgünden dolayı, insanların tümü kirlenmiştir. Buna göre kadın, şeytana aldanmış ve Âdem in de aldanışına neden olarak, tüm insanların paylaşacağı bir günahın müsebbibi olmuştur. Fakat kadının öğretmesine ve erkeğe hâkim olmasına izin vermem, sakin olsun. Çünkü önce Âdem, sonra Havva yaratıldı; aldatılan da Âdem değildir, kadın aldatılıp suç işledi. Ama doğum yapıp kurtulacaktır (1.Timoteos 2/12 15). Burada, kadın, suçlu ilan edilmekte ve devamındaki ifadelerle de, kadının doğum sancısıyla acı çekmesinin, sanki bir suçun cezası olduğu ima edilmektedir. Yeni Ahit te birçok yerde, kadının çoğunlukla, hukuksal ve insani iradesi hiçe sayılarak, erkeğe, Allah a tabi olduğu gibi tabi olmasının istendiğini görmek mümkündür: Ey kadınlar, Rab be bağımlı olduğunuz gibi kocalarınıza bağımlı olun. Çünkü Mesih, bedenin kurtarıcısı olarak kilisenin başı olduğu gibi, erkek de kadının başıdır. Kilise, Mesih e bağımlı olduğu gibi, kadınlar da her durumda kocalarına bağımlı olsunlar (Efesliler 5/22 24). Yaşlı kadınlar, saygın bir yaşam sürmeli ( ) genç kadınları, kocalarını ve çocuklarını seven sağduyulu, temiz yürekli, iyi birer ev kadını ve kocalarına bağımlı olmak üzere eğitebilsinler (Titus 2/3 5). Ey kadınlar, Rab be ait olanlara yaraşır biçimde kocalarınıza bağımlı olun (Koloseliler 2 3/18). Ailede, kadının bu itaati, bir hiyerarşiye dönüşerek açıklanmaya çalışılır. Kadının, kocasına, Rab be bağlı olduğu gibi itaat etmesi emredilmektedir. Çünkü bedenin kurtarıcısı Mesih, kilisenin başı olduğu gibi, erkek de kadının başıdır. Nitekim kilise, Mesih e tabi olduğu gibi, kadınlar da böylece her şeyde kocalarına tabi olsunlar biçimindeki açıklamalarla, kadının varlığının erkekle anlam kazandığı ve her durumda, erkeğe muhtaç olduğu 346

11 Süryani Cemaatinde Kadın Olmak hususuna vurgu yapılır. Bu anlayış ile Süryaniler arasında tek eşli evlilik, boşanmama gibi kesin kurallar çerçevesinde, kadının ailedeki konumu belirlenmiş olmaktadır. Kır-kent ayrımında, ekonomik gücün elde bulundurulmasına bağlı olarak, kadının yukarıda belirlenen kesin çizgiler dışında, rahat hareket etmesine olanak sağlanabilmektedir. Yörede yaygın olan, kadının doğurganlık özelliği ve erkek çocuğa sahip olma isteği, Süryaniler arasında da yaygın olarak bulunmaktadır. Boşanma veya ikinci evlilik, kırsal alanda yok denecek kadar azken, şehir merkezlerine ve özellikle de Avrupa ya göç etmiş Süryaniler arasında, boşanma ve ayrı yaşamaya ilişkin örneklere rastlamak mümkündür. Sonuç Ülkemizde yaşayan bir dinsel grup olan Süryaniler, birçok farklı yönleriyle dikkat çekmektedirler. Bu yönüyle, bahsedilen dini grubun anlaşılmasına yönelik akademik çalışmaların yapılması bir gereklilik gibi görünmektedir. Ortaya koymaya çalıştığımız bu fotoğrafta, belirli bir dini anlayışa sahip bireylerin oluşturduğu oluşumda, kadına yönelik eşitsizlikler, dikkat çekici boyutlardadır. Üç semavi dinin inananları; yörenin sosyal, ekonomik, coğrafik vs. özelliklerini kutsalla yoğurarak, kendine özgü bir yaşam biçimi meydana getirmişlerdir. Bu bölgede yaşayan; Süryani, Keldani, Yezidi, Ermeni, Müslüman dinlerine inananlarda, kadına yönelik olan ve kutsala dayandırılan eşitsizlikleri çıplak gözle görmek mümkündür. Bu anlayış ve uygulamaları, modernleşme sürecinde mesafe almış oluşumlarda görme oranı nispeten azalırken, yörenin kendine özgü şartları, bu anlayış ve uygulamaların çok da kolay ve kısa sürede değişemeyeceğini ortaya koymaktadır. Farklı dinlere mensup olsalar da, bu topluluk/toplumlarda; kadının konumu, algılanışı ve vaziyet alışların çok da farklı bir özellik sergilemediği dikkat çekmektedir. Birlikte yaşadığımız ve Türkiye mozaiğinin bir unsuru olan Süryanilerin, farklı dinsel esaslara inanmalarına rağmen, sosyal, kültürel vs. alanlarda Türk kültürüne çok da yabancı olarak ele alınamayacakları ileri sürülebilir. Bu azınlık, ülkemizde yeterince tanınmamaktadır. Süryaniler, ülkemizde bin yıllardır yaşayan, en sorunsuz Müslüman olmayan grup olma özelliğini taşımaktadırlar. Osmanlı da olduğu gibi, Cumhuriyet döneminde de, hiçbir şekilde aykırı bir hareket içine girmemişler, vatandaşlık görevini eksiksiz yerine getirmişlerdir. Buna göre, ortak kaderi paylaştığımız Süryanileri ve kültürlerini anlamak, tanımak ve ortak yaşama tecrübelerimizi deşifre etmek bizlere çok şey kazandıracaktır. 347

12 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (1) KAYNAKÇA ALBAYRAK, Kadir (1997), Keldaniler ve Nesturiler, Vadi Yayınları, Ankara. BEGDAŞ, Yusuf (2000), Süryani Kilisesi-Antakya Kürsüsü, Heto, Sayı:3, ss BİLGE, Yakup (1991), Süryanilerin Kökeni ve Türkiyeli Süryaniler, İstanbul. CİLACI, Osman (2001), Dinler ve İnançlar Terminolojisi, Damla Yayınları, İstanbul. ÇELİK, Mehmet (1988), Süryani Kilisesi Tarihi, İstanbul. ÇIKKI, Murad Fuad (1936), Naum Faik, Suriye. DİNDAR, Fuat (1999), Türkiye Nüfus Sayımlarında Azınlıklar, İstanbul. DİYARBEKİR MAARİF SALNAMESİ, 1898 (1316). DİYARBEKİR VİLAYET SALNAMESİ, 1869 (1285). DİYARBEKİR VİLAYET SALNAMESİ, 1871 (1287). GREGORY ABUL FARAÇ (1998), Abulfaraç Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul. GÜNEL, Aziz (1970), Türk Süryaniler Tarihi, İstanbul. I. MOR AFRAM BARSAUM (1996), Tur Abdin Tarihi, Nsibin Yayınları, İsveç. İNCİL (2003), Yeni Yaşam Yayınları, İstanbul. SERTOĞLU, Mithat (1974), Süryani Türklerinin Siyasi ve İçtimai Tarihi, İstanbul. SEVER, Erol (1996), Asur Tarihi, Kaynak Yayınları, İstanbul. ŞİMŞEK, Mehmet (2003), Süryaniler ve Diyarbakır, Chiviyazıları Yayınları, İstanbul. YAŞAR, Şükran (2003), III.-VII. Yüzyıllarda Urfa (Siyasi, Fiziki-İdari-Dini ve Sosyo- Ekonomik Yapı), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (Basılmamış Doktora Tezi), Elazığ. YILMAZÇELİK, İbrahim (1995), XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır ( ), Türk Tarih Kurumu Yayınları. Kaynak Kişiler İsa GÜLTEN (2003), Mor Gabriel Manastırı, Temmuz 2003, Midyat-Mardin. Elizabeth GÜLTEN (2003), Mor Gabriel Manastırı, Temmuz 2003, Midyat-Mardin. 348