T.C. MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) TESİSAT TEKNOLOJİSİ VE İKLİMLENDİRME

Transkript

1 T.C. MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ) TESİSAT TEKNOLOJİSİ VE İKLİMLENDİRME MERKEZİ İKLİMLENDİRME ELEMANLARININ MONTAJI ANKARA 2008

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler. Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında satılamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...iii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ MONTAJ KURALLARI Merkezi Santral Uygulama Alanları Klima Santralinin Bodrum Kata Yerleştirilmesi Klima Santralinin Çatıya Yerleştirilmesi Klima Santralinin Ara Kata Yerleştirilmesi Klima Santralinin Birinin Bodrum Kata Diğerinin Çatı Katına Yerleştirilmesi Santral Büyüklüğü Uygun Bir Sistemin Seçimi Merkezî Sistem Klima Cihazı Montajlarında Kullanılan Araç ve Gereçler Montaj Kuralları Güvenlik Önlemleri Temel Montaj Kurallarını Uygulama Terazi Kullanma Vidalarla Sabitleme Drenaj Uygulama İzolasyon Klima Santrali Sabitleme Elemanları Dış Paneller Ünite Birleştirme Parçaları Hava Damperleri Sızdırmazlık Contaları Kapak Kolları Ve Kilit Mekanizması Menteşeler Ses ve Titreşim Çeşitli Titreşim Kesiciler Titreşim Alıcılar Seçilirken Dikkat Edilmesi Gereken Kurallar: Susturucular...17 UYGULAMA FAALİYETİ...19 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...21 ÖĞRENME FAALİYETİ FAN MONTAJ KURALLARI Cebri Havalandırma Mahalden Hava Emme (Egzost) Fan Çeşitleri Radial (Salyangoz) Fanlar Fan Bağlantı Elemanları Kayış Ayarı...30 UYGULAMA FAALİYETİ...32 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...34 ÖĞRENME FAALİYETİ FİLTRE MONTAJ TALİMATI Filtrasyon Filtre Seçmek...37 i

4 Filtre Malzemeleri Basınç Düşümü Değiştirilebilir Filtreler Kirli Filtre...42 UYGULAMA FAALİYETİ...43 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...45 ÖĞRENME FAALİYETİ POMPA VE SU AKIŞ KONTROL ELEMANLARININ MONTAJ KURALLARI Pompa Uygulama Sistemleri Frekans Konvertor Kontrolü Pompalar Akış Ayar (Debi) Kontrol Elemanları Pompa Devir Sayısının Değiştirilmesi Su Regülatör Valfleri Tesisat Bilgisi...51 UYGULAMA FAALİYETİ...52 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...53 ÖĞRENME FAALİYETİ KANAL MONTAJ KURALLARI Kanal Gövdeleri...58 UYGULAMA FAALİYETİ...61 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...62 ÖĞRENME FAALİYETİ ELEKTRİKSEL DEVRE ELEMANLARI BAĞLANTISI VE İLETKENLERİ BİRLEŞTİRME TEKNİKLERİ Elektrik Devre Elemanlarının Panoya Bağlantısı Kompresör Fanlar Basınç Anahtarları Solenoidler Termostatlar Su Akış Kontrol Valfleri Su Akış Kontrol Valfleri Temiz ve Karışım Havası Damperleri Pompalar...84 UYGULAMA FAALİYETİ...87 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...89 MODÜL DEĞERLENDİRME...91 CEVAP ANAHTARLARI...94 KAYNAKÇA...96 ii

5 AÇIKLAMALAR KOD 522EE0208 ALAN Tesisat Teknolojisi ve İklimlendirme DAL/MESLEK Alan Ortak MODÜLÜN ADI Merkezi İklimlendirme Elemanlarının Montajı Bu modül öğrenciye merkezi iklimlendirme sistemi ana MODÜLÜN TANIMI elemanlarının montajı için gerekli bilgi ve becerileri kazandıracak öğrenme meteryalidir. SÜRE 40/ 32 ÖN KOŞUL Cihaz Seçimini Yapma modülünü almış olmak. YETERLİK Merkezi iklimlendirme elemanlarının montajını yapmak. Genel amaç Bu modül ile uygun ortam sağlandığında tekniğine uygun olarak merkezi iklimlendirme sistemi ana elemanlarının montajını yapabileceksiniz. Amaçlar 1. Kaidenin montajını yapabileceksiniz. 2. Santralin montajını yapabileceksiniz. 3. Fan grubunun montajını yapabileceksiniz. MODÜLÜN AMACI 4. Filtre grubunun montajını yapabileceksiniz. 5. Pompa ve su akış kontrol elemanlarının montajını yapabileceksiniz. 6. Merkezi santrali ana havalandırma kanalına bağlayabileceksiniz. 7. Elektriksel devre elemanlarının panoya bağlantısını yapabileceksiniz. 8. Elektrik panosunu hazırlayıp ve panoya bağlayabileceksiniz. Ortam Tesisat Teknolojisi ve İklimlendirme bölümü atölyesi EĞİTİM ÖĞRETİM Donanım ORTAMLARI VE Montaj malzemeleri, izolasyon malzemeleri, bağlantı DONANIMLARI aparatları, anahtar takımı, çekiç, terazi, pense, tornavida takımı, elektriksel ve elektronik ölçme araçları vb. ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME AÇIKLAMALAR Modülde yer alan her faaliyetin sonunda kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, modülün sonunda size uygulama faaliyeti vererek, faaliyetin sonunda bilgi ve becerilerinizi değerlendirecektir. iii

6 2 iv

7 GİRİŞ Sevgili Öğrenci, GİRİŞ İnsanlar yaşamlarını sürdürebilmeleri için temiz ve sağlıklı bir havaya ihtiyaç duyar, insanların her açıdan verimli olabilmesi için, kış şartlarında havanın ısıtılması ve nemlendirilmesinin önemli olduğu kadar yaz şartlarında da havanın serinletilmesi ve neminin alınması önemlidir. Teknolojinin gelişmesiyle hava hızlı bir şekilde kirletilmektedir. Ortam şartlarının iyi olmadığı bir durumda çalışmak insanların ne zihinsel ne de fiziksel olarak kaliteli iş yapmasını beklemek mümkündür. Tüm bunları gerçekleştirmek için standartlara uygun cihazları seçip, uygun bir şekilde montajını yapmak son derece önemlidir. Kurallara uygun olarak montajı yapılmamış bir parçanın, sistemin verimini etkileyeceği gibi ileride daha büyük problemlere yol açmasına sebep olur. Bunun için uygun cihaz seçmek kadar kurallara uygun montaj yapmak da son derece önemli bir konudur. Bu alanın sağladığı istihdam olanakları, mevcut ve potansiyel olarak sahip olduğu katma değer yaratma gücüyle, ülkemizin önemli istihdam alanlarından biridir. Tesisat Tenolojisi ve İklimlendirme alanını seçmek sizin zevkli, sektörde geniş yeri olan bir mesleğe başlamanızı sağlamıştır. Mesleğinizi severek ve isteyerek yapmanız başarınızı daha da artıracaktır. Bu modülde merkezi iklimlendirme elemanlarının montajını öğrenerek uygulama yapabileceksiniz. İşlenen bu konu ve faaliyetleri istekle, zevkle öğrenmeniz, iyi bir iklimlendirme uzmanı olmanız dileğiyle başarılar dileriz. Bilgi, her zaman sahibini peşinden takip eden bir servettir." 1

8 2

9 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 1 Bu faaliyeti tamamladığınızda ve uygun ortam sağlandığında, klima cihazı kaidesinin montajını tekniğine ve standarlarına uygun yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bulunduğunuz bölgede klima montajı yapabilen işletmelere gidip, montaj talimatları hakkında bilgi toplayarak bir rapor haline getiriniz. Topladığınız bilgileri okulda öğretmeniniz ve arkadaşlarınızla tartışınız. Firmalardan katalog temin ederek inceleyiniz. Internet ortamında klima cihaz montajı hakkında bilgi edininiz. 1. MONTAJ KURALLARI 1.1. Merkezi Santral Uygulama Alanları Santral iklimlendirme tesisatlarının temel parçalarından biridir ve tasarımını büyük ölçüde etkiliyebilecekleri için bunları planlanması projenin ön planlanması esnasında yapılmalıdır. Santraller tüm tesisat içinde hem fazla yer kaplamayan hem de maliyeti en yüksek cihazlardır. Genel anlamda havalandırma ve klima santralleriyle sıcak su, soğuk su ve elektrik üretecleri arasında birçok bağlantı olduğundan, tüm cihazlar teknik kat da denen bir tesisat katında toplanmalıdır. Santraller beslenecek hacim ve oda gruplarına mümkün olduğunca yakın monte edilmelidir. Uygun hava dağıtım sistemlerine ulaşmak için santraller dikey dağıtımlara (çekirdeklere) yakın yerleştirilmelidir. Burada akustik problemler önemli rol oynarlar. Günümüzde küçük ve orta büyüklükte tesisatlarda bulunan santraller paket prensibine bağlı olarak önceden tamamlanmış, birleştirilmiş parçalardan oluşur. Böylece hacimler daha iyi kullanılır. Tüm tesisatın verimi artar, daha çabuk montaj yapılır ve daha kolay servis verilir. Çatı santrali olarak adlandırılan paket cihazlar mevcut olup bunlar serbest olarak çatı üzerine yerleştirilebilir. Bunlar bir bütün olarak vinçle çatıya çıkarılabileceği gibi parçalar halinde çatıya çıkarılıp çatı üzerine monte edilir. 3

10 Şekil 1.1: Klima santralinin yerleşim ölçüleri Tablo 1. 1: Klima santralinin yaklaşık yer ihtiyacı Klima Santralinin Bodrum Kata Yerleştirilmesi Santralin bodrumda bulunması durumunda katlardaki faydalı hacimler zarar görmez. Makinelerin ve cihazların ağırlıklarının bina konstrüksiyonu üzerinde çok az etkileri vardır. Montaj ve ses yalıtımı da kolaylıkla halledilir. Makinelerin montajı ve değişimi için yeterli montaj açıklıklarının bırakılması düşünülmelidir. Bodrum katı yüksekliğinin 3m nin altında olmamalıdır ve taze hava mümkün olduğunca toprak seviyesinin üzerinden alınmalıdır. 4

11 Şekil 1.2: Klima santralinin bodrum kata yerleştirilmesi Klima Santralinin Çatıya Yerleştirilmesi En üstte teknik ekipmanlar bulunan binalarda (Asansör, makine dairesi vb.) tüm teknik makine dairesinin çatıda bulunması tavsiye edilir. Hava emişi direk olarak çatıdan yapılabilir. Bodrum katı depo veya başka amaçla kullanılabilir. Binanın statik tasarım ön planlaması yapılırken çatıya koyulacak makine ve teçhizatın ağırlıkları ve bunların gelecekdeki tamir ve değişim durumları dikkate alınmalıdır. Bunlara ilaveten titreşim ve ses yalıtımı gibi önlemler de düşünülmelidir. Şekil 1.3: Klima santralinin çatıya yerleştirilmesi Şekil 1.4: Çatıda bulunan santralin çatının kenarına ve duvara olan minimum mesafeleri 5

12 Klima Santralinin Ara Kata Yerleştirilmesi Bu uygulamada santral binada yukarıya ve aşağıya doğru yaklaşık aynı sayıda kata servis verir. Binanın statik tasarım ön planlaması yapılırken çatıya koyulacak makine ve teçhizatın ağırlıkları ve bunların gelecekteki tamir ve değişim durumları dikkate alınmalıdır. Bunlara ilaveten titreşim ve ses yalıtım gibi önlemler de düşünülmelidir Klima Santralinin Birinin Bodrum Kata Diğerinin Çatı Katına Yerleştirilmesi Bu uygulama normalde sadece çok yüksek binalarda, tek santralin yetmediği durumlarda kullanılır. Daha da yüksek binalarda ise hem bodrumda hem çatıda hem de ara tesisat katında santral uygulaması mümkündür. Tesisat şaftlarının ekonomik kullanımı için egzoz ve basma basma santralleri ve kanalları şekildeki gibi düzenlenir. Burada, kanal tasarımı yapılırken eş basınç düşümü kuralı uygulanarak kanal çapları hesaplanmalı dolayısıyla kanal çapı santralden uzaklaştıkça küçülmektedir. Dönüş havalı sistemlerde bu uygulama çok mantıklı değildir Santral Büyüklüğü Klima santral seçimlerinde; yer kaybı, kat yüksekliği hava kanalı dağılımı, servis kolaylığı, ses-konfor vb. nedenlerle tek santralda çok zorda kalınmadıkça m3/h debinin üzerine çıkılmamalıdır. Konfor sistemlerinde kullanılacak hava santrallerinde ideal kesit 2.5 m/s hava hızı kabülü ile tayin edilir. O halde hava debisi V ( m3/h ), olan bir santralin kesiti: F= V / 3600 x 2.5, F = V / 9000 ( m2 ) Şeklinde hesaplanıp santralin kare kesitli olacağı kabulü ile santral genişliği A = (F) 0.5 (m) Hesaplanan kesitin karekökü şeklinde ortaya çıkar. Santral uzunluğu kullanılan hücrelerin durumuna göre filtre cinsine, susturucu bulunup bulunmadığına göre değişmekle beraber, genellikle santral eninin mislidir. Sulu nemlendirici bulunulması halinde bu değere 1 metre ilave edilmelidir. Yukarıdaki şekilde boyutları tahmin edilen santralin konulacağı hacmin ( tesisat odasının ) boyutları şöyle tayin edilir. Santralin bir tarafında ısıtıcının çıkarılabilmesi için santral eninden daha büyük bir boşluk bırakılmalıdır. Diğer yanında ise, santral kontrol kapaklarının ısıtıcı için bırakılan tarafta olduğu kabul edilerek 0,50 0,60 metre civarında bir servis koridoru bırakılmalıdır. Sonuç olarak santral odasının eni, santral eninin üç misli alınmalıdır. B=3.a Santral odasının boyu ise, santral eninin beş katı civarında olmalıdır. L = 5.a 6

13 Havalandırma tesisatının bir binaya entegrasyonu, planlanması aşamasında dikkate alınması gereklidir. Klima tesisatı planlanmasında aşağıdaki maddeler dikkate alınmalıdır Uygun Bir Sistemin Seçimi Klima santralinin konumu ve büyüklüğü, ayrıca bunların ulaşılabilirliği Makine odasının ve tesisatın konumu ve büyüklüğü Taze hava ve egzoz havası menfez büyüklüklei ve dağılımları Kanallar ve şaftlar için yer Asma tavan yükseklikleri Aydınlatma ve pencere büyüklükleri Güneşten korunma Ses yalıtımı Yangın koruması Enerji tasarrufu Bakım personelinin eğitimi ve yönlendirilmesi için yeterli zaman Üretici firmalarla bakım sözleşmesi 1.2. Merkezî Sistem Klima Cihazı Montajlarında Kullanılan Araç ve Gereçler 1.Çekiç 19.Havya 37.Şişirme (muf 2.Eğe çeşitleri 20.Demir testeresi açma) takımı 3.El keskisi 21.Şerit metre 38.Gaz şarj manifoldu 4.Saplı keski 22.Eldiven 39.Cırcırlı anahtar 5.Çelik cetvel 23.Seyyar lamba 40.Bakır boru köreltme 6.Elektrotlar 24.Çektirme takımı aleti (pinch-off) 7.Kaynakçı maskesi 25.Allen anahtar tk. 41.Kayış gerginliği ölçme 8.Su terazisi 26.Kontrol kalemi ve ayar aleti 9.Takım çantası 27.Uzatma kablosu 42.Kılcal boru ölçme ve 10.Tornavidalar 28.Boru anahtarı kalibrasyon mastar takımı 11.Koruyucu gözlük 29.Ayarlı pense 43.Hava hızı ölçme aleti 12.Açıkağızlı anahtar 30.Bakır boru havşa (anemometre) takımı takımı 44.Ses seviyesi ölçme cihazı 13.Matkap uçları 31.Bakır boru makası 45.Savurma psikrometresi 14.Pense 32.Boru bükme yayı 46.Akış ölçer 15.Kargaburun 33.Duvar ve beton kırıcı 47.Yüzey termometresi 16.Yan keski 34.Tork anahtarı 48.Termostat 17.El breyizi 35.Lokma takımı 49.Hava debi ölçer 18.Kaynak makinesi 36.Seyyar merdiven 59.Nemölçer (higrometre) 7

14 Montaj Kuralları Bir iklimlendirme sisteminin arıza yapmadan ve bekleneni verecek şekilde çalışması: Tesisatın kurulması, ilk çalıştırılması, ayarlanıp devamlı hizmete sokulması esnasında yapılan işlerin bilinçli olarak ve temizlik ön planda tutularak yapılması gereklidir. İklimlendirme sisteminin arıza yapmadan ve bekleneni verecek şekilde çalışmasının birinci ve en önemli gereği sistemin montajının gereken şekilde yapılmış olmasıdır. Montajı yapan teknisyenin soğutma konusunu iyi bilmesi ve mekanik nosyonunu iyi kavramış olması işi büyük ölçüde kolaylaştıracaktır. Montaj ustası kullanacağı takımlarını iyi tanımalı, malzeme ihtiyaçlarını çıkartabilmeli (boru, fitting, kaynak teli, temizleme malzemesi ) ve işe başlamadan önce işlerini planlayarak gerekirse sistemin uygulama krokisini yapmalıdır Güvenlik Önlemleri Klima cihazı ve ekipmanlarının montajı ve servisleri, elektriksel olaylar ve sistem basıncından dolayı tehlikelidir. Bu nedenle klima cihazı ve ekipmanlarının servis, montaj ve bakımları sadece yetiştirilmiş ve kalifiye personel tarafindan yapılmalıdır. Konu hakkında bilgisi olmayan kişilerin, sadece ünitelerin ve filtrelerin temizliği gibi basit bakım işlemlerini yapmalarına izin verilmelidir. Diğer bütün işlemler yetiştirilmiş servis personelleri tarafından yapılmalıdır Temel Montaj Kurallarını Uygulama Terazi Kullanma Klima santralinin yerine montajı yapılırken ister bodrum ister arakat isterse çatı katına yerleştirilsin mutlaka bina statiğine uygun kaide betonu atılması gerekmektedir. Klima santralinin yerleştirileceği yer mutlaka düz olmalıdır. Zemin düz değil ise tesviye betonu atılarak (kaide betonu) zemin düzlüğü terazi kullanarak sağlanmalıdır. Santral ile tesviye betonu arası izolasyonu mutlaka yapılmalıdır aksi takdirde santralin çalışmasından dolayı oluşan gürültü tüm zemine oradan da tüm binaya iletme söz konusu olur bu da istenmeyen bir durumdur. Klima santralinin zemine tam olarak montajı sağlanmalı herhangi bir titreşime sebebiyet verilmemelidir. Zeminin düzgünlüğü mastar ve su terazisi yardımıyla kontrol edilmelidir. Şekil 1.5: Zeminin yüzey düzgünlüğünün su terazisi ile kontrolü 8

15 Zemin kir ve tozdan iyice arındırıldıktan sonra, cihazın monte edileceği alan kadar, yeterince sağlamlığı ve düzgünlüğü sağlayacak yükseklikte cm kalıp çıtaları çakılarak harç için yer hazırlanır. Tesviye betonunun düzgünlüğü, kalıp çıtalarının terazisinde olmasına bağlıdır. Çıtalar çakılırken su terazisi yardımıyla yan ve üst yüzeylerinin düzgünlüğüne dikkat edilmelidir. Yer tesviyesinin bozukluğuna göre, ya da drenaj ve yer sorunu yaşanan yerlerde tesviye betonunun yüksekliği 15 cm ya da daha fazla olabilir. Ancak bu yükseklikte betonun yeterli sağlamlıkta olabilmesi için beton içine demir ızgara döşenmelidir. Şekil 1.6: Tesviye betonunun mastarlanması Yeni sertleşen beton çok naziktir, özenle korunması gerekir. Özellikle bir hafta içinde beton kurumamalı, donmamalı ve sarsıntıya uğramamalıdır. Dökülen tesviye betonunun açık yüzeylerinin belirli zamanlarda sulanması ve bu sulama süresinin 7 ile 14 gün arasında tutulması gerekir. Bu nedenle betonu sık sık ve devamlı sulama, ıslak çuvallarla örtme, buhar verme, kum, nemli toprak veya saman sürerek sürekli ıslatmak gibi önlemlerle, beton karışımın suyu korunmalıdır. Resim 1.1: Islak örtülerle tesviye betonun korunması Şekil 1.7: Betonun son kontrolünün yapılması 9

16 Vidalarla Sabitleme Cihazların yer seçimi esnasında, üretici firmaların öngördüğü servis ve işletme boşluklarının bırakılması gereklidir. Bu gibi detaylar projelendirme esnasında düşünülmelidir. Montajı yanlış yapılmış ve gerekli hava boşlukları bırakılmamış bir cihaz, tasarım şartlarının sağlanamaması nedeniyle çalışmaz ya da sorunlu çalışır. Her iki durumda da çözümleri pahalı olan sonuçlar doğurur ya montajı yeniden yapılmak zorunda kalınır ya da çok düşük verimle sorunlu çalışması kabullenilir. Klima santralleri ve kompresör grupları zemine, şekildeki gibi beton kaide ile bağlanır. Ses ve titreşimleri binaya iletmemesi için beton kaidenin altına mantar, kauçuk vb. malzemeler konur. Şekil 1.8: Kaide detayı Şekil 1.9: Santral sabitleme elemanları 10

17 Drenaj Uygulama Soğutma sistemlerinde havanın şartlandırılması esnasında, havadaki nemin yoğuşması beklenen bir olaydır. Yoğuşan suyun ve sistemdeki atık suların (Nemlendiriciden, su soğutma kulesinden v.b.) tahliyesi amacı ile kurulan tesisata drenaj tesisatı adı verilir. Klima santral hücrelerinde ısıtma soğutma batarya borularının nemlenmesi ile nemlendirme hücresinde oluşan su ve nemin klima santrali içerisinden dışarı atılması için bir dranaj hattı çekilerek pis su giderine bağlanması gerekmektedir. Drenaj tavalarının yükseklikleri vantilatör basınçına eşit veya büyük seçilmelidir. Aksi halde filtre tıkandığında drenaj tavasına toplanan su (fan çalıştığından vakum nedeni ile) drenaj borusundan akmamaktadır. Drenaj boruları galvaniz borudan yapılmalı, pis su tesisatına veya drenaj kolonuna 2 boru ile bağlanmalıdır. İlk bakışta işlevsel olarak basit görülen drenaj tesisatı, uygun yapılmadığında çeşitli sorunlar yaratır. Örneğin eğimi uygun yapılmamış bir drenaj tesisatında drenaj suyunun tavadan taşması ve drenaj hattının pis kokularının mahale iletilmesi sık rastlanan sorunlardandır. Drenaj sistemi ya da klima cihazı drenaj boruları direkt olarak en yakın pis su borusuna veya sifonuna bağlanmamalıdır. Böyle bir bağlantı mahallere, pis su borularında oluşan koku ve gazların doluşmasına neden olur ve istenmeyen bir durumdur. Drenaj borularının bir sifon yardımıyla pis su borusuna bağlanması, bu sorunu ortadan kardıracak gibi görünse de, yazın sifonların içindeki suyun kuruması ya da sifon içinde suyun herhangi bir nedenle yok olması durumunda sifon görev yapamayacağından mahallere koku gitmesi önlenemeyebilir. Bu nedenle drenaj sistemini pis su sisteminden ayırmak ya da tüm drenajlar toplandıktan sonra derin bir sifon yaparak kanalizasyona vermek daha doğru bir uygulama olacaktır İzolasyon Şekil 1.10: Drenaj bağlantısı Cihazın koyulacağı yerin su yalıtımı yapılmalıdır. İzolasyon için polimer esaslı bitümlü levhalar ya da epoksi, poliüretan ve akrilik esaslı su yalıtım malzemeleri 11

18 kullanılabilir. Polimer esaslı bitümlü levhalar tesviye betonunun altına serilmelidir. Bazı su yalıtım malzemeleri ise tesviye betonu harcına katılarak da kullanılır. Yalıtım malzemesini nasıl uygulayacağınız, seçtiğimiz malzemeye göre değişecektir. Bu nedenle yalıtım malzemesi imalatçı talimatlarına uyunuz. Resim 1.2: Polimer esaslı bitümlü yalıtım malzemesinin uygulanması 1.4. Klima Santrali Sabitleme Elemanları Depreme dayanıklı olarak inşa edilmiş binaların hasar görmediği depremler sonrasında, bina içinde normal sürdürülmesi için mekanik tesisatın da hasar görmemiş ve çalışıyor durumda olması gerekir. Bu korumayı sağlamak için cihaz bağlantı yerlerinde, özel olarak tasarlanmış, ileri teknoloji ile üretilmiş ve deprem kuvvetlerine karşı koyabilecek birtakım elemanlardan faydalanılır. Bu elemanlar ve taşımaları gerekli özellikler aşağıdaki gibidir. Sismik sınırlayıcı kauçuk titreşim alıcı ayak, Her yönden gelen sismik kuvvetleri taşıyabilir özellikte, dökme demir gövde ve bu gövde içinde neopren sönümleme elemanı bulunan ayaklardır. Şekil 1.11: Sismik Sınırlayıcı titreşim alıcı ayak Sınırlandırılmış yay, üzerinden yük kalktığı zaman yayın açılmasını önleyen sınırlama elemanları vardır. Gövde,bütün deprem kuvvetlerine karşı direnecek şekilde tasarlanmıştır. 12

19 Şekil 1.12: Sismik Sınırlayıcı Yaylı Takoz Şekil 1.13: Sabitleme elemanları Şekil 1.14: Santral sabitleme elemanları 13

20 Şekil 1.15: Standart çift cidarlı panel Şekil 1.16: Isı köprüsüz (CBF ) panel Dış Paneller Klima santralleri modül yapısında kenar profilleri, takviye profilleri ve köşe elemanlarından oluşan iskelet yapının görünür 6 yüzünün kapatılması amacı ile kullanılan kapak panelleri galvanizli sacdan imal edilir. Sandviç yapıda olan panellerde iç ve dış cidar kalınlıkları en az 0,5 mm galvanizli sacdan imal edilir. Sandviç yapının orta kısmında ses ve ısı izolasyonunu sağlamak amacı ile yalıtım malzemesi bulunmaktadır. Yalıtım malzemesi olarak camyünü, taşyünü veya poliüretan kullanılmaktadır. İki ayrı ana elementten oluşan poliüretan malzeme panellere özel ekipmanlar vasıtası ile uygun oranlarda karıştırılarak, sıvı enjeksiyon yolu ile doldurulmaktadır. Yandığı zaman zehirli gaz açığa çıkarması sebebi ile günümüzde poliüretan kullanımı tercih edilmemektedir. Ağrlıklı olarak, m3/h hava debisinin altındaki cihazlarda 25 mm kalınlığında camyünü, üstündeki cihazlarda ise konstrüksiyonun daha ağır olmasından dolayı 50 mm kalınlığında taşyünü kullanılmaktadır. Bu kalınlıklar yeterli izolasyonun sağlanması yanında kenar ve takviye profilleri üzerinde ayrılan kısımlara yerleştiğinde düzgün bir dış yüzey oluşturacak şekilde imal edilmektedir. Paneller sabit kapak olarak kullanılmasının yanı sıra servis kapağı olarak da kullanılmaktadır. (Servis kapakları dış yüzeyinde galvanizli sac 1 mm olarak kullanılmaktadır). Servis kapağı olarak kullanılan paneller menteşe, kapak kolu ve kilit mekanizmaları ile de teçhiz edilmektedir Ünite Birleştirme Parçaları Klima santralleri modül yapısında modül birleşim noktalarında kullanılmak üzere galvanizli sacdan veya alüminyum malzemeden imal edilmektedir. Parçalar şantiye ortamında modül birleştirmelerinde olabilecek muhtemel hataların minimuma indirilmesini sağlamak amacı ile kullanılmaktadır Hava Damperleri Klima santrallerinde hava ayar ve gerektiğinde hava sirkülasyonunun kesilmesi amacı ile kullanılan hava damperleri üç ana unsurdan oluşmaktadır. Bu unsurlar 6063 ( AlMgSiO.5 ) kalitede alüminyum malzemeden extrüzyon yolu ile imal edilen damper kanat profilleri, 14

21 sert PVC malzemeden imal edilen dişli ve yatak aksamı, galvanizli sac malzemeden imal edilen dış gövdedir. Damper kanat profilleri üzerinde hava yastıklı sızdırmazlık contası için açılmış kızaklara haizdir. Damper ebatları hava debisi ve cihaz boyutlarına bağlı olarak kanat ve dişli genişlikleri dikkate alınmak sureti ile kenarlarda hava sızıntısını minimuma indirecek toleranslarla belirlenmiştir. Dişli ve yatak mekanizmaları montajı herhangi bir dişli sıyırması veya sıkışmaya imkan vermeyecek şekilde yapılmaktadır. Gövde, üzerine damper kanat profillerinin ve dişli mekanizmasının montajları yapıldıktan sonra, kenar profillerine hava sızıntısına imkan vermeyecek şekilde monte edilir. Karışım havalı cihazlarda egzost ve karışım damperleri ortak çalışabilmeleri için özel bir mekanizma yatak kısımlarından (dolayısı ile dişli kısımlarından) irtibatlandırılır Sızdırmazlık Contaları Klima santralleri modül yapısında kenar ve takviye profilleri ile kapak panelleri birleşim noktalarında, basınç farklılıklarından doğabilecek muhtemel hava sızıntılarını engellemek amacı ile kullanılan sızdırmazlık contaları hava yastıklı olarak EPDM malzemeden imal edilaair. Contalar, kenar ve takviye profilleri üzerinde özel olarak dizayn edilmiş kızaklara montajı için özel kenarlara haizdir. Contalar imal edildiği malzemeden dolayı ezilmez veya başka yönlü şekil bozukluğuna uğramaz. Hava yastıkları sayesinde tüm yüzeylerde temas sağladığından maksimum düzeyde sızdırmazlık sağlanır Kapak Kolları Ve Kilit Mekanizması Dış paneller kısmında bahsi geçen servis kapaklarının kapalı tutulması veya kolay açılabilmesi amacı ile kullanılan kapak kolları ve kilit mekanizması sert PVC malzemeden imal edilmektedir. Kapı kolları ve kilit mekanizması cihaz yüksekliğine bağlı olarak kapak başına 1, 2 veya 3 adet olarak kullanılmaktadır. Resim 1.3: Klima santrlinde kullanılan kapı kolu Menteşeler Dış paneller kısmında bahsi geçen servis kapaklarının iskelete hareketli montajı için kullanılan menteşeler alüminyum malzemeden boyalı olarak imal edilmektedir. Menteşeler cihaz yüksekliğine bağlı olarak kapak başına 2, 3 veya 4 adet olarak kullanılmaktadır. 15

22 Resim 1.4: Klima santralinde kullanılan menteşeler 1.5. Ses ve Titreşim Santral kaseti, santral içinde oluşan gürültünün dışarıya iletilmemesinde büyük rol oynar. Isı köprüsüz klima santral kasetinin ses izolasyonu testleri, EN standartlarına göre değişik frekanslarda yapılmış olup aşağıda tablo halinde verilmiştir. Tablo 1.2: Ses izolasyon testleri Çeşitli Titreşim Kesiciler Neopren pedler: Kullanım alanları kritik olmayan cihazlar ile bodrum katlardır. Neopren ayaklar ve askılar: Yüksek hızlı küçük ekipmanların titreşim yalıtımında, dengesiz kuvvetlerin çok küçük olduğu, sadece ses probleminin ya da küçük titreşim problemlerinin giderilmesi gerektiği yerlerde kullanılır. Resim 1.5: Neopren ayaklar ve askılar Çelik yaylar: Kritik durumlarda kullanımı en yaygın titreşim alıcılardır.çeşitli tasarım imkanları verir. Kullanıldığı makine ve cihazlar kadar uzun ömürlüdür.ek bir önleme gerek kalmadan,kararlılığı sağlayacak büyüklükte iyi bir bağlantı ile işlerini yaparlar. 16

23 Resim 1.6: Çelik yaylar Boşlukta bulunan malzemelerin titreşimlerinden istenmeyen sesler oluşur. İstenmeyen, insanların duyu organlarını rahatsız edecek frekanslardaki seslere gürültü denir. İki çeşit ses vardır: Hava titreşimlerinden oluşan hava sesi Gövde titreşimlerinden oluşan mekaniksel ses Titreşim Alıcılar Seçilirken Dikkat Edilmesi Gereken Kurallar: Titreşim yalıtımı yapılan donanımın türü ve bulunduğu yer (iç/dış) Yalıtım yapılacak donanımın ağırlığı ve ağırlık merkezinin yeri Yalıtım yapılacak birimin tüm boyutları Cihazın en düşük çalışma hızı Her birim için kaç adet titreşim sönümleyici istendiği. Yukarıda belirttiğimiz kurallar doğrultusunda titreşim alıcılar uygun şekilde seçilir. Gerekli cihazların montajında kullanılarak sorun giderilir Resim 1.7: Titreşim yayılımı Susturucular İklimlendirme sistemlerinde kullanılan çeşitli cihazlar görevlerini yaparken istenmeyen ve insanları rahatsız eden birtakım ses ve gürültüler çıkarır. Fanlar, nemlendirici sirkülasyon pompası, kanal içlerine yerleştirilen yön değiştiriciler, kanal çap daralmaları (redüksiyon) gibi kısımlar hava hızının da etkisiyle istenmeyen ses ve gürültü çıkaran kısımların başında gelir. Bu istenmeyen sesler ses kirliliği olarak da ifade edilir. Bir şekilde bu istenmeyen seslerin giderilmesi gerekir. 17

24 Susturucular; iklimlendirme santralındaki istenmeyen ses ve gürültüleri bir şekilde yok eden yapı elemanlarıdır. Resim 1.8: Susturu 18

25 UYGULAMA FAALİYETİ YGULAMA FAALİYETİ Montaj talimatına uygun olarak aşağıdaki uygulama işlemlerini yapınız. İşlem Basamakları Öneriler İşe başlarken, kendiniz ve çevrenizdekiler için güvenlik tedbirlerinizi alınız. b. Klima santralinin yerleştirileceği yer mutlaka düz olmalıdır. Zemin düz değil ise tesviye betonu atılarak (kaide betonu) zemin düzlüğü terazi Temel montaj kurallarına göre terazi kullanarak sağlamalayınız. kullanınız. Klima cihazının ve kaidenin sağlamlığını, imalatçı montaj ölçülerine uygunluğunu kontrol ediniz. İşinizi tamamladıktan sonra kullandığınız araç ve gereçleri temizleyerek takım dolabına kaldırınız. Çalıştığınız yeri temizleyiniz. Klima santralleri ve kompresör grupları zemine, şekildeki gibi beton Klima santralini vidalarla sabitlemeyi kaide ile bağlanır. Ses ve titreşimleri yapınız. binaya iletmemesi için beton kaidenin altına mantar, kauçuk vb. malzemeler kullanınız. Klima santralleri modül yapısında modül birleşim noktalarında kullanılmak üzere galvanizli sacdan imal edilmektedir. Parçalar şantiye ortamında modül birleştirmelerinde olabilecek muhtemel hataların minimuma indirilmesini sağlamak amacı ile kullanılmaktadır. Klima santrali soğutucu batarya drenajı mutlaka yapılmalıdır. Drenaj tavalarının yükseklikleri (mm olarak) vantilatör basınçına eşit veya büyük seçilmelidir. Aksi halde filtre tıkandığında drenaj tavasına toplanan Klima santrali drenaj uygulamasını yapınız. su (fan çalıştığından vakum nedeni ile) drenaj borusundan akmamaktadır. Drenaj boruları minumum 1, gerekirse 2 galvaniz borudan yapılmalıdır. Pis su tesisatına veya drenaj kolonuna bağlanacak ise 2 19

26 borudan yapılmış olmalıdır. 4.Klima santrali izolasyonunu yapınız. montaj Merkezi iklimlendirme santralinde iklimlendirilmiş havanın, klima kanallarından iklimlendirilecek ortama taşınması sırasında özelliğini koruması gerekir. Bu ise uygun yalıtımla gerçekleşir. Cihazın koyulacağı yerin su yalıtımı yerinin yapılmalıdır. İzolasyon için polimer esaslı bitümlü levhalar ya da epoksi, poliüretan ve akrilik esaslı su yalıtım malzemeleri kullanılabilir. Yalıtım malzemesini nasıl uygulayacağınız, seçtiğimiz malzemeye göre değişecektir. Bu nedenle yalıtım malzemesi imalatçı talimatlarına uyunuz. 20

27 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME OBJEKTİF TEST (ÖLÇME SORULARI) Bu faaliyet kapsamında kazandığınız bilgileri, aşağıdaki soruları cevaplayararak değerlendiriniz. 1. Klima santral kaidelerinin ve kanalların montajında düzgünlüğü sağlamak için hangi araçtan yararlanılır? A) Termometre B) Terazi C) Su akış kontrol elemanı D) Drenaj 2. Klima santralleri kullanılmaktadır? A) Çelik C) Alüminyum sac 3. modül birleşim noktalarında genellikle hangi malzeme B) Krom sac D) Galvaniz sac Drenaj boruları minumum kaç inç yapılır? A) 4 B) ½ C) 1 D) ¾ 4. Drenaj tavalarının yükseklikleri ( mm olarak ).. eşit veya büyük seçilmelidir? A) Vantilatör basıncına B) Aspiratör basıncına C) Kompresör basıncına D) Su basıncına 5. Merkezi iklimlendirme santralinde iklimlendirilmiş havanın, klima kanallarından iklimlendirilecek ortama taşınması sırasında özelliğini koruması hangi malzeme ile sağlanır? A) Uygun pompa ile B) Kayış ayarı ile C) Uygun drenaj ile D) İzolasyon ile DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız. 21

28 KONTROL LİSTESİ AÇIKLAMA Aşağıda listelenen davranışları, davranışlarınızın her birinde gözleyemediyseniz Hayır, gözlediyseniz Evet şeklinde karşısındaki kutucuğa (X) le işaretleyiniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1 Zemin düzgünlüğünü terazi ile kontrol ettiniz mi? Zemin bozuk ise tesviye betonu atarak düzgün bir 2 zemin sağladınız mı? Titreşimi önlemek için montaj civatalarıyla 3 birlikte mantar veya kaucuk titreşim önleyiciler kullandınız mı? Klima santrali montaj vidalarını yerine 4 sabitlediniz mi? 5 Drenaj borusunu bağladınız mı? 6 İzolasyon yaptınız mı? 7 Cihazın konulacağı yere su yalıtımı yaptınız mı? İşinizi tamamladıktan sonar kullandığınız 8 takımları yerine koydunuz mu? 9 Çalıştığınız çevreyi temizlediniz mi? 10 İşi verilen sürede tamamlayabildiniz mi? DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı kontrol ederek kendinizi değerlendiriniz, HAYIR yanıtlarınız var ise bu yanıtlarınızla ilgili konuyu tekrarlayınız. Tamamı EVET ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz 22

29 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Bu faaliyeti tamamladığınızda ve uygun ortam sağlandığında, klima santralinin montajını tekniğine ve standartlarına olarak yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bulunduğunuz bölgede fan imalat ve montajı yapabilen işletmelere giderip fan montaj talimatları hakkında bilgi toplayarak bir rapor haline getiriniz. Topladığınız bilgileri okulda öğretmeniniz ve arkadaşlarıınızla tartışınız. Firmalardan katalog temin ederek inceleyiniz. Internet ortamında klima cihaz seçimi hakkında bilgi edininiz. 2. FAN MONTAJ KURALLARI 2.1. Cebri Havalandırma Tabii (serbest) havalandırmanın yeterli gelmediği durumlarda, tabii dolaşıma müdahale edilerek, havalandırmanın hızlandırılması için hava tahliye cihazları kullanarak yapılan havalandırmaya cebri havalandırma denir. Bu havalandırma şeklinde; hava, mahal duvarına yerleştirilen fanlar vasıtasıyla cebri olarak mahalden üflenerek atılmaktadır. Yüksek basınç tarafı Alçak basınç tarafı Dışarı Mahal Şekil 2.1: Cebri havalandırma Cebri havalandırma şeklinde, havayı basınçlandırmanın (hız vermenin) dışında hiç bir termodinamik işlem yapılmayıp sadece, fanlar vasıtasıyla havanın akışına müdahale edilmektedir. 23

30 Cebri havalandırma, mahallerin kullanım amaçlarına, durum ve pozisyonlarına bağlı olarak değişik şekillerde olur Mahalden Hava Emme (Egzost) Bu usul özellikle içeride istenmeyen koku oluşan mahallerde uygulanır. Mahale hava vermenin tersine, bu defa mahaldeki hava fanlarla (aspiratörlerle) dışarıya atılır. Örneğin; çamaşırhane, mutfak, boyahane ve deri ürünleri imalatı yapılan yerlerde dışardan içeriye hava verilmesi yerine, içerideki hava dışarıya atılır. İçerideki hava cebri olarak dışarıya atılınca, içeride bir alçak basınç bölgesi doğar. Böylece içerinin hava basıncı ile dışarının hava basıncı arasında bir basınç farkı oluşacağından, içerideki bayat hava cebri olarak dışarıya atıldığında onun yerini yarık ve aralıklardan giren taze hava alır. İyi tasarlanmış bir havalandırma sisteminde dışarıya atılan hava kadar içeriye şartlandırılmış hava verilmesi gerekir. Bu sebeple çoğu havalandırma sistemlerinde mahale serbest olarak giren hava yetmediğinden dolayı cebri olarak takviye edilmektedir. İçerideki havanın cebri olarak dışarıya atılması değişik şekillerde olmaktadır. Örneğin; normal bir odanın cebri olarak havalandırılmasında, pencereye bir fan (aspiratör) bağlamak kafi gelirken, bir büyük mutfağın havalandırılmasında tek fan kafi gelmeyeceğinden Şekil 2.2 de görüldüğü gibi daha güçlü bir fan bağlanan kanalın emme ağızlarını istenen yerlere kadar götürerek istenmeyen koku, gaz ya da bayat hava kanallar vasıtasıyla dışarıya atılır. MAHAL Şekil 2.2: Hava emme (egzost) Atılan havanın boş bıraktığı hacim de basıncı daha yüksek olan dış mahalden, yarık ve açıklıklardan gelen hava ile doldurulur. Böylece içerinin havası değişmiş olur. 24

31 2.2. Fan Çeşitleri Fan ağzı konumu, sistemdeki dağıtma kanalı göz önüne alınarak belirlenmektedir. Fan ağzı, santral kasetine esnek bağlantı ile bağlanır. Dağıtım kanalının santrale bağlanabilmesi için fan çıkışı uygun bir flanş ile donatılmıştır. Piyasada fanlar havayı mahale basıyorsa vantilatör ve mahalden hava emip dışarı atıyorsa da aspiratör olarak adlandırılmaktadır. Fanlar, koruyucu gövde, kanat çarkı ve tahrik motoru olmak üzere üç ana kısımdan oluşmaktadır. Hava fanları kullanım amacına göre üç değişik şekilde üretilirler: Salyangoz (Radyal)) fanlar Eksenel (Aksiyel) fanlar Dik akımlı fanlar Radial (Salyangoz) Fanlar Salyangoz fanlarda hava, göbek kısmından fana girer ve sırt kısmından çıkar. Resimde (Resim 2.1.) görüldüğü gibi radyal fanlar, şekil olarak salyangoza benzediği için piyasada salyangoz fan olarak bilinmektedir. Resim 2. 1: Salyangoz fanların görünüşü Salyangoz fanlar aşağıda verilen kısımlardan oluşmaktadır: Gövde Kanat çarkı Hava giriş lülesi Tahrik motoru Taban kaidesi Devir kayışı Salyangoz fanların salyangoza benzeyen kısımları hava hızının bir kısmının basınca dönüşmesini sağlar. Bu bakımdan diğer fanlara göre daha yüksek basınçlıdır. Salyangoz fanın çarkı, bir çember etrafına dizilmiş çok sayıdaki kanatçıklardan oluşur (Şekil 2.4). 25

32 Şekil 2.3. Salyangoz fan ve kısımları Şekil 2.4: Salyangoz fanlarda kanat çarkı Salyangoz Fan Çeşitleri Kanat biçimine göre: Öne eğik kanatçıklı Arkaya eğik kanatçıklı Dik bitişli kanatçıklı İşletme basıncına göre: Alçak basınçlı fanlar (0-720 N/m2 = Pa) Orta basınçlı fanlar ( N/m2 = Pa) Yüksek basınçlı fanlar (yaklaşık N/m2 = Pa) Kanat yerleşimine göre: Davul şeklinde kanat yerleşimi (Resim 2.3.a.) Su çarkı şeklinde kanat yerleşimi (Resim 2.3.b.) 26

33 a - Davul şeklinde yerleşim b - Su çarkı şeklinde yerleşim Resim 2.3: Salyangoz fan kanat yerleşim şekilleri İşletme durumuna göre: Sıcak gaz fanları Hava nakil ve aktarma fanları Dam ve çatı fanları Eksenel (Axial) Fanlar Eksenel fanlarda hava, fan ekseni doğrultusunda aktığı için, bu adı almışlardır ve diğer fanlara göre; daha basit oldukları için, yaygın şekilde kullanılmaktadır. Aktardıkları basınç 300 Pa ile 1000 Pa arasında değişir. Yapılışları salyangoz fanlara göre daha basittir. Genel olarak eksenel fanlar üç ana kısımdan oluşmaktadır. Eksenel fanların kısımları: Bir göbek etrafına dağılmış kanatçıklar Dış toplayıcı gövde Tahrik motoru Resim 2.4: Eksenel fanların görünümü 27

34 Şekil 2.5: Eksenel fanlarda kılavuz kanat etkisi Yapılışlarına Göre Eksenel Fanlar Pervane fanlar: Bu tip fanlar sadece bir mil etrafına dizilmiş kanatçıklar ve tahrik motorundan oluşmaktadır. Kanatçıklar etrafında koruyucu gövde bulunmaz. Duvar ve pencere fanları: Bunlar duvar ya da pencerelere yerleştirildiklerinden, boru kesiti biçiminde bir çember içindedir. Karşılıklı dönüşlü fanlar: Daha yüksek bir basınçta hava akışı sağlayabilmek için karşılıklı çift kanat takılarak yapılan fanlar. Kanatçık yapım malzemesine göre fanlar: o Çelik sac kanatcıklı fanlar o Döküm kanatcıklı fanlar o Alüminyum kanatcıklı fanlar o Plastik kanatcıklı fanlar İşletme basıncına göre fanlar: o Alçak basınç fanları (yaklaşık 300 Pa) o Orta basınçlı fanlar (yaklaşık 1000 Pa) o Yüksek basınçlı fanlar (1000 Pa dan büyük ) Dik Akımlı Fanlar Salyangoz fanların bir özel şekli de dik akımlı fanlardır. Kanat çarkları aynen salyangoz fanlardaki gibidir. Bu tip fanlar özel amaçlar için üretilir. Bu fanlarda hava çarka çevreden dik olarak girer ve dik olarak da fanı terk eder. Hava çarkla hem girerken ve hem de çıkarken temas halindedir. Havanın çarka giriş ve çıkışında bir hava girdabı oluşur. Bu girdap, emme ve basma tarafında bir hava boşluğu oluşmasını önler. Fanın hava debisi kanatçık çarkının genişliği ile orantılıdır. Dik akımlı fanlar, yeterli hava debisini sağlamak için kanat boyları uzatılarak, genişliği azaltılıp daha kibar bir görünüm arz ettiklerinden; piyasada daha çok split klima diye bilinen, ayrık tip havalandırma cihazlarının mahale yerleştirilen ünitelerinde kullanılmaktadır (Resim 2.4). 28

35 Resim 2. 5:Dik akımlı fan ve hava akım şekli 2.3. Fan Bağlantı Elemanları Fan ağzı konumu, sistemdeki dağıtma kanalı göz önüne alınarak belirlenmektedir. Fan ağzı, santral kasetine esnek bağlantı ile bağlanmaktadır. Dağıtım kanalının santrale bağlanabilmesi için fan çıkışı uygun bir flanş ile donatılmıştır. Servis ve bakım için fan hücresinde bir servis kapısı bulunmaktadır. Emniyetin sağlanması için istek üzerine cihaza bir kayış kasnak muhafazası monte edilebilmektedir. Titreşimin önlenmesi için fan, cihaza yaylı izolatörlerle bağlanmaktadır Şekil 2.6: Fan bağlantı ağızları 29

36 Resim 2.6: Fan bağlantı elemanları 2.4. Kayış Ayarı Kayış ayarı için aşağıdaki işlem sırasına uymaya özen gösterilmelidir. Motorun elektrik enerjisini kesiniz. V kayışını sökünüz. Kasnakların hizalanmasını kontrol ediniz. (Şekil 2.9). Kasnak yuvalarına mastar yerleştiriniz. Kayışı değiştiriniz. Kayışa orta yerinden bastırınız (Şekil 2.9) cm lik bir esneme normaldir. Şayet kayış gevşekse, motor ayarını gevşetin ve kayışı tekrar sıkıştırınız. Sapmayı tekrar kontrol ediniz. Motoru çalıştırın ve akımı kontrol ediniz. (Şayet akım çok yüksek ise kayış çok gergindir.) Şekil 2.7: Kayış kasnak ayarı 30

37 Resim 2.7: Kayış kasnak bağlantısı 31

38 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Fan montaj kurallarına uygun olarak aşağıdaki faaliyeti yapınız. İşlem Basamakları Fan montaj kuralına göre havalandırma montajını yapınız Yüksek basınç tarafı Öneriler cebri Alçak basınç tarafı Cebri havalandırma, mahallerin kullanım amaçlarına, durum ve pozisyonlarına bağlı olarak değişik şekiller de yapınız. Fan çeşitlerini ve kullanıldığı yerlere göre Fan ağzı konumu, sistemdeki dağıtma uygulama yapınız. kanalı göz önüne alınarak belirleyiniz. Fan ağzı, santral kasetine esnek bağlantı ile bağlanmalıdır. Dağıtım kanalının santrale bağlanabilmesi için fan çıkışı uygun bir flanş ile donatılmalıdır. Fanlar, koruyucu gövde, kanat çarkı ve tahrik motoru olmak üzere üç ana kısımdan oluşmaktadır. Fan bağlantı yapınız. elemanların montajını Fan ağzı konumu, sistemdeki dağıtma kanalı göz önüne alınarak belirleyiniz. Fan ağzı, santral kasetine esnek bağlantı ile bağlanmalıdır. Dağıtım kanalının santrale bağlanabilmesi için fan çıkışı uygun bir flanş ile donatılmalıdır. 32

39 Motorun elektrik enerjisini kesiniz. V kayışını sökünüz. Kasnakların hizalanmasını kontrol ediniz. Kasnak yuvalarına mastar yerleştiriniz. Kayışı değiştiriniz. Kayışa orta yerinden bastırınız cm lik bir esneme normaldir. Şayet kayış gevşekse, motor ayarını gevşetin ve kayışı tekrar sıkıştırınız. Sapmayı tekrar kontrol ediniz. Motoru çalıştırınız ve akımı kontrol ediniz (Şayet akım çok yüksek ise kayış çok gergindir). Kayış ayarını yapınız 33

40 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME OBJEKTİF TEST (ÖLÇME SORULARI) Bu faaliyet kapsamında kazandığınız bilgileri, aşağıdaki soruları cevaplanyarak değerlendiriniz. 1. Hava ve diğer gazları N/m2 (Pa) basınca kadar aktarabilen makinelara ne denir? A) Kompresör B) Fan C) Manometre D) Pompa 2. Havalandırmanın hızlandırılması için hava tahliye cihazları kullanılarak yapılan havalandırmaya ne denir? A) Egzost havalandırma B) Karışım havalandırma C) Kısmi havalandırma D) Cebri havalandırma 3. Hangi fanlarda hava göbek kısmından girer ve sırt kısmından çıkar? A) Dik akımlı fanlar B) Eksenel fanlarda C) Salyangoz fanlarda D) Pervane kanat tipi fanlar 4. Havanın fana dik olarak girip ve dik olarak terk ettiği fan türü aşağıdakilerden hangisidir? A) Dik akımlı fanlar B) Eksenel fanlarda C) Salyangoz fanlarda D) Pervane kanat tipi fanlar 5. Kayış kasnaklar arasında ne kadarlık esneme normaldir? A) 2-3 cm B) cm C) cm D) 1-3 cm DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız. 34

41 KONTROL LİSTESİ AÇIKLAMA Aşağıda listelenen davranışları, davranışlarınızın her birinde gözleyemediyseniz Hayır, gözlediyseniz Evet şeklinde karşısındaki kutucuğa (X) le işaretleyiniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır Montaj kurallarına göre cebri havalandırma 1 yaptınız mı? Fan ağzını santral kasedine bağladınız mı? 2 Fan bağlantı elemanlarının montajını yaptınız 3 mı? Kayış ayarı sırasında elektrik enerjisini kestiniz 4 mi? V kayışını söktünüz mü? 5 Kayış gevşekse sıkıştırdınız mı? 6 İşiniz bittikten sonra kullandığınız takımları 7 yerlerine kaldırdınız mı? Çalıştığınız ortamı temizlediniz mi? 8 İşi verilen süre içinde bitirebildiniz mi? 9 DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı kontrol ederek kendinizi değerlendiriniz, Hayır yanıtlarınız var ise bu yanıtlarınızla ilgili konuyu tekrarlayınız. Tamamı Evet ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz 35

42 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 AMAÇ Bu faaliyeti tamamladığında ve uygun ortam sağlandığında, filtre montajını tekniğine ve standardına uygun olarak yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bulunduğunuz bölgede filtre imal ve montajını yapabilen işletmelere giderek,amontaj talimatları hakkında bilgi toplayarak rapor haline getiriniz. Topladığınız bilgileri okulda öğretmeniniz ve arkadaşlarıınızla tartışınız. Firmalardan katalog temin ederek inceleyiniz. Internet ortamında klima cihaz seçimi hakkında bilgi edininiz. 3. FİLTRE MONTAJ TALİMATI Havada bulunan istenmeyen gaz, buhar ya da başka partikülleri ayrıştırma işlemine filtrasyon denir. Filtrasyon işleminde kullanılan cihaz ya da malzemelere ise filtre adı verilir. Resim 3. 1: Değişik amaçlı hava filtreleri Havadaki kirlilikler bazen gaz bazen buhar ve bazen de çok küçük toz zerrecikleri halinde bulunabilir. Hava filtreleri kullanım amacına göre istenen vasıflardaki havayı sağlarlar. Atmosfer havası çok değişik madde zerrecikleri tarafından kirlenebilir. Havaya kirlilik veren bu zerreciklerin çapları 0,001 m ile 500 m arasında değişmektedir. Bu zerrecikler havada değişik fiziksel ve kimyasal etkiler oluşturmaktadır. 36

43 3.1. Filtrasyon Havalandırma ve iklimlendirme santrallarında hava filtrelerinin görevi; mahale verilecek olan havanın temizlenmesidir. Filtreler değişik tip ve özelliklerde imal edilip, sistemin hemen hava giriş kısmına yerleştirilir. Filtreler genel olarak; Kalın ve ince tozların ayrışması için yapılan mekanik filtreler Özel amaçlı mekanik filtreler Yağ filtreleri Islak hava filtreleri Elektro hava filtreleri Elyaf hava filtreleri olmak üzere değişik grup ve çeşitlere ayrılır Filtre Seçmek Filtrelerin Yapılış Şekilleri Hava filtreleri kullanım amacına göre; levha, hücre, torba, zik-zak, V ve band şekillerinde yapılırlar (Şekil 3.1.,..., 3.3.). Şekil 3.1: V ya da zigzag hava filtreleri Şekil 3.2: Torba ya da cep hava filtreleri Şekil 3.3: Panel hava filtreleri Havalandırma filtreleri m3/h gücüne kadar kanallarda, kanal hava filtresi olarak kullanılabilir. Daha büyük hava debisine ihtiyaç duyulduğunda özel amaçlı filtreler kullanılmalıdır. 37

44 Filtre Malzemeleri Panel Filtreler Şekil 3. 4: Düz Yerleşim Şekil 3. 5: V Yerleşim Ön filtre olarak kullanılır. Maliyetleri düşüktür. Filtre malzemesi sentetik veya metalik olabilir. Metal filtreler yağ tutma özelliğine sahiptir. Panel filtreler, düz veya V şeklinde yerleştirilebilir. V şeklindeki yerleşimde filtreleme yüzeyinin artmasından dolayı verim yükselir Zigzag filtreler Ön filtre olarak kullanılır. Elyafı zigzag olarak yerleştirilmiş panel filtrelerdir. Düz filtreye göre filtreleme alanı fazla olduğundan verimi daha yüksektir. V filtreye göre montajları daha kolaydır ve daha küçük bir montaj alanı gerektirir Torba Filtreler Yüksek verimli bir hava filtrasyonu için ekonomik bir seçenektir. Toz tutma kapasiteleri yüksektir. Ömürlerini arttırmak için bir ön filtre ile birlikte kullanılmalıdır. Torba boyları 305mm, 508mm, 635mm olarak değişmektedir. Resim 3.2: Torba filtreler 38

45 Kompakt Filtreler Yüksek verimli filtrelerdir. Bir ön filtre ile birlikte kullanılmalıdır. Derinlikleri az olduğu için santral içinde az yer kaplarlar. Filtrenin rijit olması havanın tüm filtre yüzeyine eşit olarak dağılmasını sağlar. Böylece ölü bölgeler oluşmaz. Kaset malzemesi galvanizli sac veya polyesterdir. Şekil 3.6: Kompakt filtreler Otomatik Rulo Filtreler Filtrenin uzun bir çalışma ömrüne sahip olması istendiğinde kullanılır, az bakım gerektirir. Filtre elyafı bir rulo üzerine sarılıdır. Basınç düşümü, fark basıncı şalteri üzerindeki önceden ayarlanan değere gelince rulo otomatik olarak döner ve hava yeni açılmış olan temiz filtre elyafından geçmeye başlar Hepa Filtreler Hijyenik ortamlar için kullanılır. Verimleri çok yüksektir. Ameliyathaneler, elektronik ve kimya endüstrisi en yaygın kullanım alanlarıdır. Bu filtreler vantilatörden sonra monte edilmelidirler ve mutlaka bir ön filtre ile birlikte kullanılmalıdır. Resim 3.3: Hepa filtreler 39

46 Aktif Karbon Filtreler Aktif karbon filtreler, havadaki kötü kokulu gaz veya buhar moleküllerini emmek için kullanılır (egzost dumanı, lastik kokusu, vücut kokusu, duman, alkol, hidrokarbon, klor, ve diğer kimyasal üretim proseslerinden yayılan kokular gibi ) mutfaktaki kirli havanın arındırılmasında veya pahalı cihazları içerisinde bulunduran laboratuvarlara verilen havanın şartlandırılmasında kullanılır. Hidrojen sülfit, kükürt dioksit vs. gibi diğer sanayi proseslerinden yayılan kokuların emilmesi için alternatif bir modeli mevcuttur. Ömürlerinin arttırılması için bir ön filtre ile birlikte kullanılmalıdır. Resim 3. 4: Aktif karbon filtreler Kuru hava filtresi: Taze hava emişlerinde kullanılmak üzere, galvaniz saç kaset ve sentetik elyaf filtre elemanından imal edilmişdir basınçlı hava ile temizlenebilir. Resim 3.5: Filtre çeşitleri Basınç Düşümü Hava filtrelerinin dirençleri; filtrenin yapım malzemesine, havanın akış hızına ve filtrenin doygunluk derecesine bağlıdır. Hava filtreleri bu dirençlerine göre bir miktar basınç düşümüne neden olur. Filtreler yapılışlarına göre Tablo 3.1 de verilen dirençleri gösterirler. Tablo 3. 1: Filtrelerin tipine göre gösterdikleri dirençleri Filtreler Filtre dirençleri mmss mmss mmss mmss 1 mmss = 100 bar = 0,1 mbar = 0,0001 bar = 10 Pa (N/m2) Kaba toz filtreleri Orta yapılı filtre İnce yapılı filtreler Serbest toz filtreleri 40

47 Filtrelerden Tablo 3.1. de verilen değerlere yakın bir netice alabilmek için, hava hızının m/s olması gerekir. Filtrelerden geçen hava hızı ne kadar yavaş ise; filtre etkinliği o kadar başarılıdır ve hava akışına gösterdiği direnç de o kadar az olur Hava Filtresi Toz Tutma Etkinlik Derecesi Filtrelerin toz tutma etkinlik derecelerini belirleyebilmek için, filtrenin her iki tarafındaki havanın toz muhtevasının belirlenmesi gerekir. Böylece filtreden geçen havanın önceki ve sonraki durumları arasında kurulacak olan münasebet filtrenin toz tutma etkinliğini verir. Filtrenin etkinlik derecesi: S s 100 S (%) S: Havanın filtreden önceki toz muhtevası (mg/m3) s: Havanın filtreden sonraki toz muhtevası (mg/m3) Hava içindeki toz karışımı (konsantrasyonu) birim hacime düşen ağırlığın (mg/m3) ya da partikül adedi (n/m3, n-partikül adedi) olarak ifade edilir Değiştirilebilir Filtreler Filtreler kullanım amaçları ve tuttukları toz büyüklüklerine göre kısımlara ayrılır. Yüksek derecede bir hava temizliği için peşpeşe sıralanmış kademeli filtreler kullanılmaktadır. İnce yapılı toz filtreleri çok çabuk kirlenme durumları göz önünde bulundurularak aşağıdaki gibi sınıflandırılmışlardır: Büyük tozları ayrıştırmak için kullanılan kaba filtreler Metal kaba toz filtreleri: Bu tip filtreler oldukça kaba tozları tuttuklarından kirlendikten sonra tekrar temizlenip kullanılabilen filtrelerdir. Kuru ve kaba lifli plastik ya da cam lifli filtreler: Bu tür hava filtreleri 10 m çapına kadar olan tozları tutar. Kirlendikçe atılan ya da temizlendikten sonra tekrar kullanılabilen tipleri vardır. İnce tozların ayrıştırılmaları için kullanılan mekanik filtreler: Atmosferde bulunan ve büyüklüğü 1 m çapına kadar olan serbest tozları tutar. Piyasada bandlar ya da plakalar halinde kullanıma arz edilir. Çok ince tozların ayrışmasında kullanılan mekanik filtreler: Çekirdek büyüklüğü 1 m den daha küçük olan tozları ayrıştırmak için kullanılır. Kademeli olarak yapılan bu hava filtreleri kaba ve ince tozu birlikte ayrıştırmak için en az üç kademeli olarak yapılır. Elektrostatik hava filtreleri: Elektrikli filtrelerde bir iyonlaştırma söz konusudur. Elektrikli filtreler tozlara elektrik yükleyen pozitif yüklü bir wolfram tel ile pozitif ve negatif elektrik yüklenebilen plaka kondansatör formundan oluşmaktadır. Elektro filtrelerin etkisi, havanın hızına bağlıdır. Filtreden akan havanın hızı 1 m/s den küçük olması durumunda, 0,1 m çapındaki tozlara kadar ayrıştırabilmektedir. 41

48 Özel amaçlı filtreler: Hava içinde gaz formundaki, istenmeyen değişik gazlardan havayı temizlemek için yapılan özel filtreler, özel amaçlı filtreleri oluşturur. Filtrelerin kaabiliyet dereceleri; tuttukları toz ve toz depolama miktarları ile hava akımlarına karşı gösterdikleri dirençlere göre değerlendirilmektedir Kirli Filtre Klima santrallerinde kullanılan filtreler özelliğine göre bir müddet sonra toz tutma doygunluğuna ulaşacaktır. Kirli filtrenin klima sistemine zararları oldukça fazladır. Maliyeti yüksek olan klima santrallerini işlevsiz hale getirebilirler bu ise son derece sakıncalıdır. Kirlenmiş bir filtre, klimada bulunan kontrol mekanizmaları sayesinde algılanır ve filtre kirli uyırısı vererek sistemi kontrol eder. Kullanılan filtre şayet temizlenip tekrar yerine takılan tiplerden ise temizlenip yerine takılmalı, değiştirilen tip filtre ise yenisi ile değiştirilip sistem çalıştırılmalıdır. Resim 3.6: Hepa filtre kirlilik durumunu gösterir pano 42

49 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Sisteme uygun yardımcı elemanların seçimini yapınız. İşlem Basamakları Öneriler Filtre montaj talimatına göre filtrasyon yapınız Havalandırma ve iklimlendirme santrallarında hava filtrelerinin görevi; mahale verilecek olan havanın temizlenmesidir. Filtreler değişik tip ve özelliklerde imal edilip sistemin hemen hava giriş kısmına yerleştirilir. Klima cihazlarında kullanım yerine göre örnek filtre seçtiniz. Hava filtreleri kullanım amacına göre levha, hücre, torba, zikzak, V ve band şekillerinde yapılır. Filtre malzemeleri kullanım yerine göre seçiniz. Havalandırma filtreleri m3/h gücüne kadar, kanallarda, kanal hava filtresi olarak kullanılabilirler. Daha büyük hava debisine ihtiyaç duyulduğunda özel amaçlı filtreler kullanılmalıdır. Filtrelerin toz tutma etkinlik derecelerini belirleyebilmek için, filtrenin her iki tarafındaki havanın toz muhtevasının belirlenmesi Filtrelerde basınç düşümünü gösteren gerekmektedir. örnek yapınız. Hava filtrelerinin dirençleri; filtrenin yapım malzemesine, havanın akış hızına ve filtrenin doygunluk derecesine bağlıdır. Filtreler yapılışlarına göre direnç gösterir. 43

50 Filtreler kullanım amaçları ve tuttukları toz büyüklüklerine göre kısımlara ayrılırlar. Yüksek derecede bir hava temizliği için peş-peşe sıralanmış kademeli filtreler kullanılmaktadır. İnce yapılı toz filtreleri çok çabuk kirlenme durumları göz önünde bulundurunuz Değiştirilebilir filtrelere örnek yapınız. Kirli filtrenin sakıncalarını biliniz. Klima santrallerinde kullanılan filtreler özelliğine göre bir müddet sonra toz tutma doygunluğuna ulaşacaktır. Kirli filtrenin klima sistemine zararları oldukça fazladır. Maliyeti yüksek olan klima santrallerini işlevsiz hale getirebilirler bu ise son derece sakıncalıdır. 44

51 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME OBJEKTİF TEST (ÖLÇME SORULARI) Bu faaliyet kapsamında kazandığınız bilgileri, aşağıdaki soruları cevaplayarak değerlendiriniz. 1. Havada bulunan istenmeyen gaz, buhar ya da diğer partikülleri ayrıştırmaya yarayan cihaz ya da malzemelere ne denir? A) Filtre B) Termostat C) Pompa D) İzolasyon 2. Havalandırma filtreleri.. gücüne kadar, kanallarda, kanal hava filtresi olarak kullanılabilir? A) m3/h B) m3/h 3 C) m /h D) m3/h 3. Zigzag filtreler nerede kullanılır? A) Kanallarda C) Ön filtrede B) Nemlendiricide D) Son filtrede 4. Hijyenik ortamlarda hangi filter kullanılır? A) Zig-zag B) Rulo C) Aktif karbon D) Hepa 5. İnce yapılı filtrelerin dirençleri hangi değerler arasındadır? A) mmss B) mmss C) mmss D) mmss DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız. 45

52 KONTROL LİSTESİ AÇIKLAMA Aşağıda listelenen davranışları, davranışlarınızın her birinde gözleyemediyseniz Hayır, gözlediyseniz Evet şeklinde karşısındaki kutucuğa (X) le işaretleyiniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır Sisteme uygun filtre seçtiniz mi? 1 Filtre malzemelerini tanıdınız mı? 2 Basınç düşümünü kavradınız mı? 3 Değiştirilebilir filtrelerin değişen kısımlarını 4 çıkartınız mı? Kirlenmiş bir filtrenin sakıncalarını kavradınız 5 mı? Kirlenmiş bir filtreyi temizlediniz mi? 6 İşinizi bitirdikten sonra kullandığınız takımları 7 yerlerine kaldırdınız mı? Çalıştığınız çevreyi temizlediniz mi? 8 İşi verilen süre içinde bitirebildiniz mi? 9 DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı kontrol ederek kendinizi değerlendiriniz, Hayır yanıtlarınız var ise bu yanıtlarınızla ilgili konuyu tekrarlayınız. Tamamı Evet ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. 46

53 ÖĞRENME FAALİYETİ 4 ÖĞRENME FAALİYETİ 4 AMAÇ Bu faaliyeti tamamladığında ve uygun ortam sağlandığında, pompa ve su akış kontrol elemanlarının montajını tekniğine ve standartlarına uygun olarak yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bulunduğunuz bölgede pompa ve su akış kontrol elemanlarını imalat ve montajını yapabilen işletmelere gidip, montaj talimatları hakkında bilgi toplayarak rapor haline getiriniz. Topladığınız bilgileri okulda öğretmeniniz ve arkadaşlarınızla tartışınız. Firmalardan katalog temin ederek inceleyiniz. Internet ortamında klima cihaz seçimi hakkında bilgi edininiz. 4. POMPA VE SU AKIŞ KONTROL ELEMANLARININ MONTAJ KURALLARI 4.1. Pompa Uygulama Sistemleri Klima sistemlerinde sirkülasyon pompalarının kullanıldığı genelde üç ana devre bulunmaktadır (Şekil 4.1). Soğutma kulesi sirkülasyon devresi (Bu devrede yer alan pompalar soğutma grubunun yani chillerin kondenser bölümü ile soğutma kulesi arasındaki suyun sirkülasyonunu sağlamaktadır. Dolayısıyla kule pompası veya kondenser pompası olarak isimlendirilmektedir. Soğutma grubu (chiller) primer sirkülasyon devresi. (Bu devrede yer alan pompalar chillerin evaparatör bölümü ile soğutma devresinin by-pass borusu (veya soğuk su karışım tankı) arasındaki suyun sirkülasyonunu sağlamaktadır. Dolayısıyla chiller primer devre pompası veya soğutulmuş su sirkülasyon pompası olarak isimlendirilmektedir). Soğutma grubu (chiller) sekonder sirkülasyon devresi (Bu devrede yer alan pompalar, by-pass borusu (veya soğuk su karışım tankı)ile fan coil cihazları ve/veya hava santralleri arasındaki suyunsirkülasyonunu sağlamaktadır. Dolayısıyla chiller sekonder devre pompası, fan-coil / santral devresi pompası veya soğuk su zon pompası gibi değişik şekillerde isimlendirilmektedir.) Ayrıca bünyesinde nemlendirme özelliği bulunan santral uygulamalarında, santralin içindeki nemlendirme pompası, pompa kullanımına bir başka örnektir. Ancak nemlendirme pompası, yaptığı iş itibariyletam bir 47

54 sirkülasyon pompası gibi calışmamaktadır. Bu pompa daha ziyade açık veya yarı kapalı sayılabilecek bir devrede, püskürtme yapmak üzere bir nozul düzenine gerektiği zaman su basmaktadır. Ancak bu tür püskürtme pompalı nemlendirme sistemleri, lejyonella bakterisi üremesine ve yayılmasına uygun ortam hazırladığı icin yaşamsal hacimlerinin iklimlendirilmesinde pek kullanılmamakta, daha ziyade proses devrelerinde kullanım yeri bulmaktadır. Şekil 4.1: Bir soğutma devresinde kullanılan sirkülasyon pompalarının uygulama örneği Frekans Konvertor Kontrolü Pompalar Klima devrelerinde yer alan pompaların debilerinin aslında mevsimler, gündüz-gece çalışma saatleri, zonlar arasındaki farklılıklar vb. bir dizi etkene göre değişken olması gerekmektedir. Ancak pompalar seçilirken en sınır değerler baz alındığından, işletim süresinin büyük bir bölümünde, o an ve o yer icin yeterli olabilecek debi değerlerinden çok daha büyük kapasitelerde çalışılmaktadır. Dolayısıyla pompalar sabit debili sistemlerde her zaman en yüksek değerde elektrik tüketmekte ve sonucunda da işletme giderleri gereksiz yere yüksek olmaktadır. Bunun önüne geçmek için frekans konvertor kontrollü, debisi, basıncı ve şebekeden çektiği elektrik gücü kademesiz olarak değiştirilebilen pompalar kullanılmaktadır. Frekans konvertorlü kontrol sistemleriyle pompalar, o an ve o yer için işletme şartlarına uygun olarak, sadece yetecek kadar gerekli olan kapasitede ve süreklilik arz eden oto kontrollü bir regülasyon düzeni içinde çalıştırılabilmektedir. 48

55 Frekans konvertor kontrollü ve regülasyonlu pompa sistemlerinin sağladığı önemli avantajların bazıları şunlardır: İşletmede çok önemli boyutlarda enerji tasarrufu sağlanabilmektedir. Tesisatta kullanılan pompa, vana, cihaz ve diğer aksamın kullanım ömrü uzamakta ve işletme bakım-servis giderleri azalmaktadır. Tesisatın bütününde ve özellikle termostatik vana ve motorlu vanalardaki rahatsız edici ses ve vibrasyon oluşumu önlenmektedir. Pompaların durma-kalkma veya ani vana kapanmaları gibi durumlarda ortaya çıkabilen basınç şokları oluşmamakta, tesisatın genel güvenilirliği yükselmektedir. Projelendirme hatası veya tesisatın projeye tam uygun olarak yapılmamasından kaynaklanan problemlerle, pompaların yanlış seçilmiş olması ve işletmeye alma sırasında ortaya çıkan debi ve basma yüksekliği uyumsuzlukları ve bunun neticesinde oluşan termik atması, motor yanması, aşırı ısınma, gürültülü çalışma, sık sık arıza yapma gibi problemler önlenebilmektedir. % 50 ye varan elektrik tasarrufuyla, kömür ve petrol bazlı yakıt kullanan elektrik üretim santrallerinin çevreyi ve atmosferi kirletmesi azaltılabilmektedir. Bu tür santrallerin 1 kwh elektrik üretebilmek için atmosfere 560 gram CO2 attıkları düşünüldüğünde konunun önemi daha iyi anlaşılabilmektedir. Frekans konvertorlü pompa sistemlerinin ilk yatırım maliyeti, sabit debili pompa sistemlerine nazaran yaklaşık iki katı veya biraz daha yüksektir. Ancak işletmede gerçekleşen elektrik tasarrufuyla sistem kendisini 2 veya en geç 3 yıl içinde tamamen amorti edebilmekte ve sonradan büyük tasarruf sağlamaktadır. Resim 4.1: Merkezi iklimlendirme pompa bağlantıları 4.2. Akış Ayar (Debi) Kontrol Elemanları Pompa Devir Sayısının Değiştirilmesi Türbinli ve hacimsel pompaların karakteristik eğrileri devir sayısının değişmesiyle tamamen değişir. Özellikle pompa, içten yanmalı motor veya doğru akım elektrik motoru ile 49

56 tahrik ediliyor ise devir sayısını değiştirmek kolaydır. Ancak alternatif akım motorlarında devir sayısını değiştirmek oldukça pahalı bir yöntemdir. Yine kayış kasnaklı sistemlerde kasnak çapı değiştirilerek devir sayısı değiştirilmiş olur Su Regülatör Valfleri Bu tip valfleri iki grupta incelemek mümkündür. Kondenser çıkışındaki su sıcaklığına göre su debisini ayarlayan valfler ve kompresör çıkışındaki basma hattı basıncına göre su debisini ayarlayan valfler. elektrik anahtar kısmı rakor mil levha kanat kısmı vida kısmı kablo bağlantısı Şekil 4.2: Akış anahtarı (flow switch) Akış anahtarları, sulu kondenserlerin ve soğuk su üreticilerinin (chiller) su bağlantı hatlarında kullanılır. Suyun kesilmesi hâlinde kumanda devresini açarak soğutma sistemini durdurur. Su akış kontrol valfi, su soğutmalı kondenserlerde yoğuşmanın verimli şekilde sürdürülmesini, akan su debisini control ederek sağlayan cihazlardır. Kondensere giren soğutma suyu debisi, sistemin soğutma yüküne orantısal olarak su akış control valfi tarafından kontrol edilir. Su regülasyon vanasının bağlantısı Sıcak gaz girişi Emme hattı Sıcak su çıkışı Sulu kondenser Sıvı çıkışı Kompresör Basınç sinyal hattı Şebeke su girişi Su regülasyon vanası Şekil 4.3: Su regülasyon vanasının bağlantısı 50

57 4.3. Tesisat Bilgisi Soğutma sistemlerinde suyun kullanıldığı bölümlerde suyun taşınmasını ve kontrolünü sağlayan ekipmanlara su tesisatı adı verilir. Su tesisatında kullanılan başlıca ekipmanlar arasında su boruları, pompalar, vanalar, pislik tutucular, çekvalfler, kollektörler, manometreler, termostatlar ve termometreler bulunur. Her ekipman sistemle uyumlu olmalıdır. Aksi halde ünite preblemlerinin yanı sıra sistem preblemleri de oluşur. Merkezi tip iklimlendirme sistemlerinin verimli çalışmalarında (ısıtma ve soğutmada) su tesisatının büyük önemi vardır. Bu nedenle en iyi çalışma şartlarının sağlanması için tesisatın iyi planlanması gerekir. Sistemlerin kullanım süresince sürekli bakıma ihtiyacı olduğu göz önüne alınarak ekipmanların yerleşiminde bakımının kolay yapılmasına de imkan tanınmalıdır. Ayrıca kolay taşınabilecek şekilde yerleştirilmeli ve tesisata kolayca sökülebilen bağlantılar ile yapılmalıdır. Klima sistemlerinde, klima cihazlarını bütünleyen kanal tesisatı, soğutucu akışkan tesisatı, su tesisatı ve elektrik tesisatı da sistemlerin sağlıklı çalışması açısından önemli rol oynar. Tesisatların, sistemin kullanımı esnasında kumanda ve kontrolü söz konusudur. Cihazların performansı tesisatlarla doğrudan ilişkilidir. Bakıma ihtiyacı oldukları göz ardı edilmemelidir. Bu nedenle tesisatların da cihazlar gibi projelendirme esnasında işlevselliğin yanında servis işletme ve bakım kriterleri de göz önünde bulundurulmalıdır. 51

58 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Sisteme uygun yardımcı elemanların seçimini yapınız. İşlem Basamakları Öneriler Pompa ve uygulama sistemlerini yapınız. Akış ayar ( Debi ) kontrol elemanlarının montajını yapınız. Tesisatın montaj çalışmaları bittikten sonra sirkülasyon pompaları, çok yollu vanalar, debi ve basınç kontrol armatürleri gibi hassas ekipmanlar takılmadan önce tesisatın tamamı basınçlı su ile yıkanmalı ve iyice temizlenmelidir. Sistemin ilk devreye alınması döneminde her pompa girişine geçici olarak bir kaba filter (pislik tutucu ) yerleştirilmesi faydalı olur. Birkaç aylık çalışmadan sonra kapalı devrelerden süzgeç çıkartılabilir. Akış anahtarları, sulu kondenserlerin ve soğuk su üreticilerinin (chiller) su bağlantı hatlarında kullanılır. Suyun kesilmesi hâlinde kumanda devresini açarak soğutma sistemini durdurur. Su tesisatında kullanılan başlıca ekipmanlar arasında su boruları, pompalar, vanalar, pislik tutucular, çekvalfler, kollektörler, manometreler, termostatlar ve termometreler bulunur. Her ekipman sistemle uyumlu olmalıdır. Aksi halde ünite preblemlerinin yanı sıra sistem preblemleri de oluşur. Merkezi tip iklimlendirme sistemlerinin verimli çalışmalarında ( ısıtma ve soğutmada ) su tesisatının büyük önemi vardır. Bu nedenle en iyi çalışma şartlarının sağlanması için tesisatın iyi planlanması gerekir. Sistemlerin kullanım süresince sürekli bakıma ihtiyacı olduğu göz önüne alınarak ekipmanların yerleşiminde bakımının kolay yapılmasına de imkân tanınmalıdır. Tesisat bilgisi 52

59 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME OBJEKTİF TEST (ÖLÇME SORULARI) Bu faaliyet kapsamında kazandığınız bilgileri, aşağıdaki soruları cevaplayarak değerlendiriniz. 1. Soğutma kulesi sirkülasyon devresi hangi devreler arasında sürkülasyonu sağlar? A) Chillerin kondenser bölümü ile chillerin evaparatör bölümü B) Chillerin evaparatör bölümü ile soğutma devresinin by-pass borusu C) Chillerin kondenser bölümü ile soğutma kulesi D) By-pass borusu ile fan coil cihazları ve/veya hava santralleri 2. Islak rotorlu sirkülasyon pompalarının debileri hangi değerler arasındadır? A) m3/h B) m3/h C) m3/h D) m3/h 3. Boruya bağlanan pompalara ne ad verilir? A) Sürkülasyon pompası B) İn-line pompası C) Konvertör pompalar D) Off-line pompalar 4. İki pompa arasındaki mesafe en az kaç cm olmalıdır? A) 15 cm B) 50 cm C) 70 cm D) 100 cm 5. Kondenser çıkışındaki su sıcaklığına göre su debisini ayarlayan alet hangisidir? A) Pompalar B) Üç yollu valfler C) Akış anahtarları D) Selenoid valfler DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız. 53

60 KONTROL LİSTESİ AÇIKLAMA Aşağıda listelenen davranışları, davranışlarınızın her birinde gözleyemediyseniz Hayır, gözlediyseniz Evet şeklinde karşısındaki kutucuğa (X) le işaretleyiniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1 İyi bir çalışma ortamı için plan yaptınız mı? 2 Tesisatı basınçlı su ile yıkadınız mı? 3 Pompa girişine pislik tutucu koydunuz mu? Akış ayar kontrol elemanının montajını yaptınız 4 mı? Su tesisatında kullanılan ekipmanları tanıdınız 5 mı? İşinizi tamamladıktan sonra, kullandığınız takım 6 ve malzemeleri yerlerine kaldırdınız mı? 7 Çalıştığınız ortamı temizlediniz mi? 8 İşi verilen süre içinde tamamladınız mı? DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı kontrol ederek kendinizi değerlendiriniz, Hayır yanıtlarınız var ise bu yanıtlarınızla ilgili konuyu tekrarlayınız. Tamamı Evet ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz. 54

61 ÖĞRENME FAALİYETİ 5 ÖĞRENME FAALİYETİ.-5 AMAÇ Bu faaliyeti tamamladığınızda ve uygun ortam sağlandığında, merkezi iklimlendirme santralinin kanal bağlantılarını tekniğine ve montaj kurallarına uygun olarak yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bulunduğunuz bölgede kanal montajı yapabilen işletmelere gidip, montaj talimatları hakkın da bilgi toplayarak rapor haline getiriniz. Topladığınız bilgileri okulda öğretmeniniz ve arkadaşlarıınızla tartışınız. Firmalardan katalog temin ederek inceleyiniz. Internet ortamında klima cihaz seçimi hakkında bilgi edininiz. 5. KANAL MONTAJ KURALLARI Havalandırma ve iklimlendirme sistemlerinde ısı taşıyıcı akışkan olarak kullanılan havanın, en uygun bir şekilde istenilen mahallere taşınması ve dağıtımı hava kanalları aracılığı ile olmaktadır. İklimlendirme santralinde işlenerek, istenilen konfor şartlarına getirilen havanın kullanım yerlerine ulaştırılmasını ve kullanım yerlerinde kirlenen havanın da dışarıya atılmasını hava kanalları sağlar. Klima santrali ile kanal bağlantısı santral çıkışındaki dampere montaj vidalarıyla bağlanır kanal ile damper arasına sızdırmazlığı sağlamak, hava kaçağını engenlemek için silikon sıkılmalıdır. Klima cihazı ile kanal arasına özel bez veya branda ile bağlantısı yapılmalıdır. Aksi takdirde santraldeki tüm sesi kanallar aracılığı ile mahale kadar iletir; bu da konfor açısından hiç istenmeyen durumdur. Bu titreşim zamanla kanallarda havanın kaçmasına kanalın özelliğinin kaybolmasınada sebebiyet verebilir. Resim 5.1: Klima santrali ile kanal bağlantı parçası resmi ( konnektör ) 55

62 Havalandırma sistemlerinde cihazlar ile hava kanalları arasına titreşimin önlenmesi amacı ile konnektör kullanılır. Konektörlerin; tamamen hava geçirmez ve yanmayan çeşitleri mevcuttur. Piyasada 35 x 60 x 35 mm, 45 x 60 x 45 mm, 45 x 75 x 55 mm, 70 x 100 x 70 mm, 25 m lik rulolar halinde bulunmaktadır. Resim 5.2: Klima santrali kanal bağlantıları Havalandırma ve iklimlendirme sistemlerinde 6 ayrı kullanım amaçlı kanal mevcuttur Taze hava giriş kanalı: Hava karışım odası ile dış havayı birbirine bağlayan kanala taze hava kanalı denir. Dağıtım kanalları: İklimlendirme santralinde işlenerek konfor şartlarına getirilen havayı, en az enerji kaybı ile istenilen mahale ulaştıran kanallara dağıtım kanalları denir. Toplama kanalları: Mahalde kullanılarak bayatlayan havayı çevreye zarar vermeden toplayarak mahalden dışarıya alan kanallara da toplama kanalları denir. Toplama kanalları, dağıtım kanallarına göre % 20 daha küçük olmalıdır. Çünkü; mahale basılan hava mahalden alınan havadan daha fazla olduğu zaman iklimlendirilecek olan mahale çevreden (kapı ve pencereler gibi yerlerden) şartlandırılmamış havanın girmesi engellemiş olur. 56

63 DÖNÜŞ HAVASI KANALI HAVA DAĞITM KANALI HAVA TOPLAMA KANALI KARIŞIM ODASI TAZE HAVA GİRİŞ KANALI ATIK HAVA KANALI İKLİMLENDİRİLMİŞ MAHAL Şekil 5.1: İklimlendirme sistemi hava kanalları Dönüş havası kanalı: Gerekli durumlarda mahallerden toplanan ve enerji yönünden zengin olan havanın bir kısmını karışım odasına taşıyan kanallara dönüş havası kanalları denir. Atık hava kanalı: Mahallerden toplanan havanın bir kısmı dönüş kanalı tarafından alındıktan sonra kalan havayı dışarıya atan kanala atık hava kanalı denir. Mutfak hava atma kanalları: Mutfaklardaki hava, yemek buharları ve yanmadan oluşan gazlarla kirlendiği için bu havayı iklimlendirme toplama kanallarına verilmesi kanallarda yağlanmaya sebep olacağından mahzurludur. Bunun için, mutfak havası, iklimlendirme sisteminin toplama kanalına verilmeyip doğrudan dışarı atılmaktadır. Bu nedenle mutfak havasını doğrudan dışarı atan kanallara mutfak toplama kanalları denir. 57

64 5.1. Kanal Gövdeleri Kanalın en önemli kısımlarını kanal gövdeleri oluşturur. Kanal gövdeleri havayı taşıyan esas kısımlardır. Şekil 5.2 de kanal gövdesi perspektifi ile yan görünüş şekilleri verilmiştir. Şekil 5.2:Düz kanal gövdesi görünüşü Kanalların kesit, arka plan ya da karşıdan görünüşleri, gelen ve giden kanal durumuna göre Şekil 5.3 teki gibi belirlenmiştir. Gelen kanal Giden kanal Şekil 5.3. Düz kanalların kesit görünüşleri Çelik sac kanallarda kanalın çapı büyüdükçe, kanalın yapımında kullanılan sac levhanın et kalınlığı da artmaktadır. Et kalınlığı düşük bir saç levha ile geniş çaplı kanal yapılırsa; kanalın dik durması mümkün olmayacak, kanal yamularak deforme olacaktır. Bunun için; yapılacak kanal çapına göre, et kalınlığına sahip malzeme seçilmelidir. Kanal çapına göre et kalınlıkları Tablo 5.1, 5.2., 5.3 te verilen değerlere uygun olmalıdır. 58

65 Çelik Saç Kanallarda En Az Et Kalınlıkları (mm) Anma çapı mm ve daha yukarı Saç numarası No En az levha kalınlığı mm ,5 0,62 0,75 0,88 1,0 1,13 1,25 Tablo 5. 1: Kanal çapına göre et kalınlıkları Anma çapı mm Kaynaklı boru Kenetli boru 0 1 Flanşlı boru ,63 0,75 0,75 0, ,25 2,5 0,75 0,88 0,88 1 1,25 2, ,13 1,5 3 0, ,13 1, , ,13 1,13 1, ,5 2,5 4 1,13 1,25 1,25 1,5 2,5 4 0, 1 ve 2 Havalandırma; 3 Toz emme ve dışarı atma; 4 Toz ve gaz sızdırmaz Tablo 5. 2: Boruların Çapına Göre Et Kalınlıkları (mm ) Uzun kenetli Anma çapı (mm) Sıra ,5 0,63 0, ,63 0,75 0, ,75 0, ,88 1 1, , ,13 1,25 Sıra: 0,1 Bilhassa havalandırma için Sıra: 2 Emmiş ve toz atama kanallarında Sıra: 3, 4 Gaz ve yoğun toz kanallarında Uzun kaynaklı Sıra 3 4 1,25 2 1,5 2, ,5 4 2,5 4 - Tablo 5. 3: Saç Kanalların Et Kalınlıkları (mm) Hava kanalları tavana, ek yerlerine yakın kısımlarından sac şeritlerle veya mafsallı çubuklarla bağlanır. Küçük kanallar zincir yardımıyla da asılabilir. 59

66 Kanal yapımında en çok çelik sac levha (galvenizli veya siyah) kullanılmakla birlikte; aluminyum levhalar, rabitz, tuğla-beton, sert plastik gibi malzemeler de kullanılmaktadır. Siyah sacların kullanılması durumunda, paslanmaya karşı mutlaka boyanmalıdır Kanalların iç yüzeyleri prüzsüz, toz tutmaz gerektiğinde kolayca temizlenebilir, su emmez, yanmaz, korozyona dayanıklı, uzun ömürlü ve olabildiğince hafif malzemeden yapılmalıdır. Bu amaçla kullanılan en ekonomik ve uygun malzemeler galvanizli çelik ve alüminyum sac levhalardır. Son yıllarda, yüzeyi alüminyum folyolu poliüretan malzemeden de hafif ve dayanıklı kanallar üretilmektedir. Sağlık tesisleri ve laboratuvarlar için yapılan hava kanalları paslanmaz sacdan veya alüminyumdan yapılmalıdır. Yine asit buharları için yapılan kanallar ayrıca aside dayanıklı malzemelerden yapılmalıdır. Hava kanalları galvanizli saç veya alüminyum sacdan yapılması halinde, kare veya dikdörtgen kesitli kanalların saçları Tablo 5.4 teki kalınlıkta olmalıdır. Tablo 5. 4: Hava kanallarında kullanılacak sac kalınlıkları 60

67 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Sisteme uygun kanal montajlarını yapınız. İşlem Basamakları Klima santralinin kanala yapınız. Öneriler montajını Kanal ile damper arasına sızdırmazlığı sağlamak ( hava kaçağını engenlemekiçin ) silikon sıkınız. Klima santrali ile kanal bağlantısı santral çıkışındaki dampere montaj vidalarıyla bağlayınız. Klima cihazı ile kanal arasına özel bez veya branda ile bağlantı yapınız. Klima kanalının ölçüsünde yalıtımmalzemesini keserek yapıştırınız. 61

68 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME OBJEKTİF TEST (ÖLÇME SORULARI) Bu faaliyet kapsamında kazandığınız bilgileri, aşağıdaki soruları cevaplayarak değerlendiriniz. 1. Hava karışım odası ile dış havayı birbirine bağlayan kanala ne denir? A) Taze hava kanalı B) Dağıtım kanalları C) Toplama kanalları D) Atık hava kanalı 2. Kanal yapımında en çok hangi malzemeler kullanılır? A) Tuğla-beton B) Rabitz C) Aluminyum levhalar D) Çelik saç levha (galvenizli veya siyah) 3. Sağlık tesisleri ve laboratuvarlar için yapılan hava kanalları hangi malzemelerden yapılmalıdır? A) Rabitz B) Paslanmaz sacdan veya alüminyumdan C) Aluminyum levhalar D) Tuğla-beton 4. Değişik yapı malzemelerinden oluşan hava kanalları kaç ana kısımdan oluşmaktadır? A) 6 B) 5 C) 4 D) 3 5. Aşağıdakilerden hangisi kanal birleşim yöntemlerinden değildir? A) Sürgülü birleştirme B) Kenetli birleştirme C) Flanşlı birleştirme D) Yapıştırma ile birleştirme DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız ve doğru cevap sayınızı belirleyerek kendinizi değerlendiriniz. Yanlış cevapladığınız konularla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız. 62

69 KONTROL LİSTESİ Klima santrali kanal montajı AÇIKLAMA Aşağıda listelenen davranışları, davranışlarınızın her birinde gözleyemediyseniz Hayır, gözlediyseniz Evet şeklinde karşısındaki kutucuğa (X) le işaretleyiniz Değerlendirme Ölçütleri Yapacağınız çalışma için bir plan yaptınız mı? Kanal ile damper arasına silikon sıktınız mı? Kanal bağlantısını dampere montaj vidalarıyla bağladınız mı? Klima cihazı ile kanal arasına özel bez bağlantısı yaptınız mı? İzolasyon malzemesini ölçüsünde keserek yapıştırdınız mı? İşiniz bittiğinde kullandığınız takım ve malzemeleri yerlerine kaldırdınız mı? Çalıştığınız ortamı temizlediniz mi? İşi verilen süre içinde standardına uygun tamamlayabildiniz mi? Evet Hayır DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı kontrol ederek kendinizi değerlendiriniz, Hayır yanıtlarınız var ise bu yanıtlarınızla ilgili konuyu tekrarlayınız. Tamamı Evet ise diğer öğrenme faaliyetine geçiniz 63

70 ÖĞRENME FAALİYETİ 6 ÖĞRENME FAALİYETİ-6 AMAÇ Bu faaliyeti tamamladığında ve uygun ortam sağlandığında, elektriksel devre elemanlarının panoya bağlantısını tekniğine uygun olarak yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bulunduğunuz bölgede elektrik devre elemanlarının montajını yapabilen işletmelere gidip, montaj talimatları hakkında bilgi toplayınız. Topladığınız bilgileri bir rapor haline getirerek, okulda öğretmeniniz ve arkadaşlarınızla tartışınız. Firmalardan katalog temin ederek inceleyiniz. Internet ortamında klima cihaz seçimi hakkında bilgi edininiz. 6. ELEKTRİKSEL DEVRE ELEMANLARI BAĞLANTISI VE İLETKENLERİ BİRLEŞTİRME TEKNİKLERİ 6.1. Elektrik Devre Elemanlarının Panoya Bağlantısı Soğutma ve iklimlendirme sistemlerine ait uygulamalarda, sistemin tek bir noktadan kumandası ve kontrolü gerekir. Bu nedenle soğutma ve iklimlendirme devresinin bütün üniteleri, çeşitli basınç ve emniyet kontrol cihazlarının, sıcaklık kontrol cihazlarının, iklimlendirmede kullanılan kontrol cihazlarının yerine getirdikleri fonksiyonları ilettikleri göstergeler, bir kumanda panosu üzerinde yer alır. Bunun dışında su ve hava hareketlerinin izlendiği ve kontrol edildiği göstergelerde bu pano üzerinde yer alır. Bu sayede her birim ünitenin yerine getirdiği görev, tek bir yerden kontrol ve kumanda edilmiş olur. Ayrıca kumanda panosu üzerinde; Sistemin tamamen kapalı olduğu, Sistemin arızaya geçtiği, Sistemin sadece soğutma yaptığı, Sistemin ısıtma ve nemlendirme yaptığı, Sistemin sadece havalandrma pozizyonunda çalıştığı anlaşılır. Kumanda panosu; gerekli termostatlar, kontaktörler, termikler, otomatik sigortalar, şalterler, sinyal lambaları vb.elemanlar ile donatılmıştır. Pano güç ve kumanda devresinden oluşur. 64

71 egsoz damperi egsoz fanı 1 karışım damperi 7 filtre ısıtma-soğutma serpantini besleme fanı taze hava damperi 2 8 P Kanal tipi sıcaklık duyar elemanı 2- Oransal sıcaklık kontrol paneli 3- Alt sıcaklık sınırlama paneli 4- Oransal vana servomotoru 5- Üç yollu vana gövdesi 6- Kanal tipi termostat ( Donma termostatı, serpantini donmadan korumak için ) 7- Oransal damper servomotoru 8- Fark basınç anahtarı 65

72 Mp R S T 1 faz koruma 2 start stop kontaktöre fan ve çalışma kontaktörü fan motoru LP/HP termostat yaz/kış anahtarı çalışıyor 13 zaman rölesi Mp bekleme arıza Mp 16 kompresör kontaktör Şekil 6.1: Klima santralı kumanda devresi 66

73 Devrede ana şalter ve faz koruma rölesi bulunmaktadır. Start butonuna basıldığında fan motoru çalışmaya başlar. Termostat, soğutma için çağırdığında zaman rölesi belli bir süre sonra kompresörü devreye sokar. Karter ısıtıcısı, kompresör her durduğunda devreye girer. Resim 6. 1: Klima santrali elektrik panosu Kompresör Üç Fazlı Motorların Elektriksel Özellikleri Üç faz besleme voltajı Tek veya iki farklı voltajda çalışabilir Tek voltajlı olanlar altı motor ucuna sahiptir. İki voltajlılarda dokuz motor ucu bulunur. Rotor (Sargılı veya sargısız olabilir.) Stator Üç tekli faz sargıları Her sargı 1200 elektrik faz açısı ile birbirine bağlıdır Üç Fazlı Motor Tipleri Senkron Sincap kafesli Sargılı rotorlu 67

74 Kontaktör Bağlantı Tipleri R S T Mp E1 E1 P1 C1 96 E E1: Sigorta C1: Kontaktör E2: Termik P1: Paket şalter M: Motor 3~ Şekil 6.2: Paket şalter kumandalı direkt yol verme güç ve kumanda devresi Paket şalter (P1) devreyi kapattığında akım termik anahtarının (E3) 95 ucuna gelir. Herhangi bir aşırı akım çekme durumu olmadığı sürece anahtar 96 ucuna akımı verir. Böylece kontaktör bobini (C1) enerjilenmiş olur. Kontaktör bobini enerjilenince üç fazlı (RS-T) akımını motoru çalıştırmak üzere kumanda eder. 68

75 Yıldız Motor Sargıları Şekil 6. 3: Yıldız Bağlantı Şekil 6. 4: Üçgen motor sargıları Şekil 6. 5: Otomatik yıldız-üçgen yol verme kumanda devresi 69

76 Motorun yıldızdan üçgene geçişi zaman rölesi ile otomatik olarak yapılır. Start butonuna basıldığında motor belirli bir süre yıldız olarak çalışır, daha sonra zaman rölesi yıldız kontaktörünü devreden çıkarır ve üçgen kontaktörünü devreye sokar. Motor bu şekilde üçgen olarak çalışmaya devam eder. Şekil 6. 6: Kapalı geçişli yıldız-üçgen yol verme güç devresi İlk kalkışta ana kontaktör ile yıldız kontaktörü enerjilenir. Dolayısıyla motor sargılarının z, x ve y uçları yıldız kontaktörü tarafından birleştirilmiş olur. Motor kalkış yaptıktan belli bir süre sonra yıldız kontaktörü devreden çıkar, bu defa üçgen kontaktörü devreye girer. Üçgen bağlantı esnasında motor sargılarının u ile z, v ile x, w ile y uçları birleştirilmiş olur. 70

77 Senkron Motorlar Standart stator Rotor DC güç kaynağı uyarımlıdır: Motor mili üzerine monte edilir. Kalkış momenti sağlar. Düşük momentli, küçük motorlar uyarımlı değildir. Güç katsayıları yüksektir. Şekil 6. 7: Sekron motorlar Fanlar Fan gecikme röleleri fan motorlarını başka bir cihazdan (örnek olarak kompresör) belli bir süre sonra çalışmasını sağlar. Bu şekilde elektrik hattında aynı anda aşırı yük oluşmaz. Fanlar şu yöntemlerle modüle edilebilir. Hız değiştirerek Fan giriş ve çıkış damperiyle Fan sarmal damperiyle Fan sarmal baypası Pervane açı kontrolü Fan giriş kanatları Şekil 6.8: Fan bağlantısı 71

78 Şekil 6.9: Fanın aralıklı çalıştılması Şekil 6.10: Fanın aralıklı çalıştılması ( Termostat ile ) ( Basınç anahtarı ile ) Şekil 6.11: Elektronik fan hız kontrolünün bağlantısı 72

79 Basınç Anahtarları Basınç kontrol cihazları, soğutma ve iklimlemlendirme tesislerindeki kompresörleri çok düşük emme vaya cok yüksek basma basınçlarından korumak amacıyla kullanılır. Basınç kontrol cihazları, kompresörleri ve hava soğutmalı konderserlerin fanlarını çalıştırma ve durdurmak için de kullanılır. Bu cihazlarda basınç değişimlerini mekanik olarak algılayan bölümle buna bağlı olarak elektrik kontaklarının bulunduğu bölümlerden oluşur. Bu cihazlar basınca duyarlı çalıştıklarından yapılarındaki bir kılcal boru ile soğutma devresine ( Alçak ve yüksek basınç tarafına ) genellikle rakorla bağlanır. Presostatın kompresörü koruma fonksiyonu, basıncın ayarlanmış sınır basınç değerlerine ulaştığında, elektriki olarak devreyi kesmesi prensibine dayanır. Şekil 6.12: Alçak ve yüksek basınçda koruma yapan basınç kontrol cihazı Şekil 6.13: Alçak basınçanahtarı bağlantısı 73

80 Yüksek Ve Alçak Basınç Anahtarları Şekil 6.14: Alçak basınç anahtarı Alçak basınç anahtarları genellikle sistemin emme hattına bağlanarak emme hattı basıncı vakuma yaklaştığında devreyi keserek kompresörün aşırı zorlanmasını ve emme hattına kaçaklardan hava girmesini önler. Ayrıca işletim cihazı olarak da kullanılabilir. Bu durumda emme hattı basıncını, soğutulan ortam sıcaklığına göre ayarlamak gerekir. Devreye seri olarak bağlanır. Şekil 6.15: Yüksek basınç anahtarı Yüksek basınç anahtarı, ayarlanan basınca kadar yükseldiğinde kumanda devresini açarak sistemi durdurur. Ayarlanan fark (diferansiyel) basıncına düştüğünde tekrar sistemi çalıştırır veya tekrar çalıştırmak için kurma (reset) anahtarına basmak gereklidir. Küçük kapasiteli sistemlerde basınç anahtarı doğrudan güç hattına seri olarak bağlanırken büyük kapasiteli sistemlerde kontrol hattına bağlanarak kontaktör bobinini kumanda eder. 74

81 R S T sigortalar alçak- yüksek (kombine) basınç anahtarları kontaktör termik bobin normal 98 arıza ucu solenoid vana yüksüz yol verme basınç kontrolü kompresör motoru Şekil 6.16: Alçak-yüksek (bileşik) basınç anahtarı Alçak basınç (vakum) anahtarı ve yüksek basınç anahtarı çoğu kez birleştirilerek devreye kombine basınç anahtarı şeklinde bağlanır. Bu cihazlar emniyet amacıyla kullanılabildiği gibi yüksek tarafa depolamalı (pump-down) kumanda sisteminde alçak basınç anahtarı işletme elemanı olarak da kullanılabilir. 75

82 İlk yol verme esnasında emme hattı basıncının yüksek olması kompresörün aşırı yüklenmesine neden olacağı için emme hattına bağlanan yüksek basınç anahtarı, basınç normale dönünceye kadar devreyi açık tutarak yüksüz kalkışı sağlar. Soğutma sisteminde yüksek basınç genellikle şu nedenlerden kaynaklanır: Kirli kondenser Sistemdeki soğutucu akışkanın fazla olması Sistemde hava veya yoğunlaşmayan gazların varlığı Aşırı yüklenme Fan arızaları, vb. Bu tehlikelere karşı korunmak için yüksek basınç anahtarı kullanılır. Basma hattı basıncı kesme sınırına ulaştığında anahtar kompresör devresini keserek onu durdurur. Sistemin tekrar devreye girmesi otomatik veya manuel (elle kurmalı) olabilir. Şekil 6.17: Basınç kontrollerinin devreye bağlantısı Resim 6.2: Klima santralinde basınç kontrolü bağlantısı 76

83 Basınç Emniyet Cihazları Basınç emniyet cihazları kötü çalışma durumunda patlama ihmalini en aza indiren veya sistemde yangına sebep olacak bir basıncı, tehlike seviyesine yükselmeden kontrol etmek amacıyla kullanılan güvenlik kontrol cihazlarıdır. Bu cihazlar açılarak akışkanı kaçırırlar veya basıncı, şayet güvenlik seviyesini aşmışsa azaltırlar. Soğutma sistemlerinde en yaygın olarak yaylı emniyet cihazı ve eriyen tapalar kullanılır. Şekil 6.18: Basınç emniyet cihazları Solenoidler Soğutma sistemlerinde akışkan geçmesini elektrik sinyaliyle açıp kapayan veya akışkanın yönünü değiştiren solenoid valfler yaygın olarak kullanılır. Tipleri: Direkt etkili solenoid valf Pilot kontrollu solenoid valf İki, üç ve 4 yollu selonoid valfler vardır. Dört yollu selenoid valfler ısı pompası uygulamalarında kullanılır. Diğer selonoid valfler kompresörün yüksüz kalkmasında ve defrost işlemlerinde akış kontrol elemanı olarak kullanılır. Direkt etkili solenoid valfler küçük kapasiteli sistemlerde akışkan geçişini sadece manyetik bobin etkisiyle açıp kapayan akış kontrol elemanıdır. Pilot kontrollü solenoid valflerde ise büyük kapasiteli sistemlerde kullanılır. Bu tip valflerden magnetik bobin etkisine ilaveten akışkan basıncı etkisinde de yararlanılır. Valf içinde piston iki kuvvetin etkisiyle hareket ederek akış geçişini durdurup açabilir veya ısı pompalarında olduğu gibi akışkanın yönünü değiştirebilir. 77

84 a) Direkt etkili solenoid valf b) Pilot kontrollü solenoid valf Şekil 6.19: Solenoid valf kesitleri Isı pompalarında veya evaporatördeki karlanmayı gidermek için ters devre işlemlerinde başarıyla kullanılır. Ticari tip soğutma uygulamalarında sıcak gaz ile defrost işlemi ve yüksüz yol verme işlemi üç yollu solenoid valflerle gerçekleştirilmektedir. Resim 6.3: Solenoid valfler Termostatlar Termostatlar ısıtma veya kontrolü, sıcaklık değişimi üzerine kurulmuştur. Isıtma ve soğutmanın gerçekleştirilmesi, belirlenmiş sıcaklık aralığında değişimine göre belirlenecektir. Soğutma ve iklimlendirme sistemlerinde sıcaklık kontrolü, termostat adı verilen cihazın kullanılmasıyla sağlanır. Diğer bir ifade ile termostatlar, soğutulacak hacim, soğutulacak akışkan veya evaparatör gibi kısımların sıcaklıklarının belirli değerler arasında kalmasını sağlamak amacıyla kullanılan kontrol cihazlarıdır. 78

85 Termostatların Sınıflandırılması Kullanım yerlerine göre Ev tipi soğutucu termostatı Ticari soğutucu termostatı Klima termostatı Oda termostatı Gerilim seviyelerine göre Hat gerilimli termostatlar Düşük gerilimli termostatlar Mili volt gerilimli termostatlar İcyapısına göre Bimetal-cıvalı termostat Gaz-sıvı körüklü termostat Elektronik termostat (normal veya programlı tipte olabilir.) Özel termostatlar (diferansiyel, defrost... vb. termostatlar) cam tüp kablo uçları cıva damlası kontaklar Tek kutuplu tek yönlütkty Çift kutuplu tek yönlü ÇKTY Tek kutuplu çift yönlü TKÇY Çift kutuplu çift yönlü ÇKÇY Şekil 6.21: Termostat kontakları faz kompresöre faz Şekil 6.22: Düğmeden defrostlu termostat ara bölme rezistansı kompresöre Şekil 6.23: Çift kapılı buzdolabı termostatı 79

86 Şekil 6.22 deki termostat bağlantısı en basit bağlantı şeklidir. Şekil 6.23 teki termostat kontakları açık olduğu zaman ara bölme rezistansı devreye girer, kontaklar açık olduğunda kompresörü çalıştırır. Şekil 6.24: K59 modeli termostat Şekil 6.25: Ranco termostat bağlantısı Bu termostatta devreye seri halde bir direnç (ısı antisipatörü) bağlanarak kontaklarını erken kapatması sağlanmıştır. Bu şekilde cihazın ataleti (tembelliği) önlenir. Ayrıca bu cihaz 220 V veya 120 V gerilimlerle çalışabilir. 80

87 Şekil 6.26: Penn P-28 termostat bağlantısı Bu termostat soğuk odalarda kullanılır. Sistem devreye girme sıcaklığına ulaştığında basınçlı körüğün tahrikiyle anahtarlama yapılarak kompresör devreye sokulur. Resim 6. 4: Ticari tip termostat Resim 6. 5: Elektronik ( dijital ) tip termostat Şekil 6. 27: Klima termostatı 81

88 Su Akış Kontrol Valfleri Su akış kontrol valfi, su soğutmalı kondenserlerde yoğuşmanın verimli şekilde sürdürülmesini, akan su debisini kontrol ederek sağlayan cihazlardır. Kondensere giren soğutma suyu debisi, sistemin soğutma yüküne orantısal olarak su akış kontrol valfi tarafından kontrol edilir. Diğer bir ifade ile basınç kontrollü su valfleri su soğutmalı soğutma tesislerinde su akışını ayarlar. Su valfleri, kondansasyon basıncını ayarlanabilir şekilde düzenler ve bunu tüm çalışma boyunca sabit tutar. Soğutma tesisi çalışmadığında, soğutma suyu akışı otomatik olarak kapatılır. Bir soğutma sisteminde soğutucu akışkan kontrol elemanları aşağıdaki özelliklere sahip olması gerekir. Normal çalışma şartlarında soğutucu akışkanı açıp, kapatma Sistemin bir kısmını diğer kısmından ayırıp diğer kısmınıda servis, tamir ve bakım için uygun konuma getirme Büyük kapasiteli soğutma sistemlerinde kompresörlerin ilk kalkınma anında yüksüz kaldırma işlemini gerçekleştirme Sistemin emniyetini sağlama. Şekil 6. 28: Su soğutmalı konderserler için geliştirilmiş su akış ayar valfi Su Regülasyon Vanaları Pozitif sıkıştırmalı kompresörlü ve sulu kondenserli sistemlerde yüksek basınç belli sınırlar içinde regüle edilmelidir. Şayet soğutma suyu yetersiz ise kondenser basıncı yükselecek ve sonuçta yüksek basınç kontrolü devreye girecektir. Su debisi normalden fazla ise kondenser basıncı düşer ve soğutucu akışkan debisi azalır ve genleşme valfi kesintili çalışmaya başlar. Buna bağlı olarak emme hattı basıncı da düşer. Bu nedenle su debisini uygun kondenser basıncı sağlayacak şekilde su regülasyon vanaları kullanılır.bu vanalar basma hattı basıncına veya kondenser çıkış sıcaklığına bağlı olarak su debisini ayarlar. Basıncı elle ayarlanan seviyede sabit tutar. 82

89 Şekil 6.29: Su akış kontrol valfleri Şekil 6.30: Üç yollu valfler Su Akış Kontrol Valfleri Bu tip valfleri iki grupta incelemek mümkündür. Kondenser çıkışındaki su sıcaklığına göre su debisini ayarlayan valfler ve kompresör çıkışındaki basma hattı basıncına göre su debisini ayarlayan valfler Temiz ve Karışım Havası Damperleri Klima santrallerinde hava ayar ve gerektiğinde hava sirkülasyonunun kesilmesi amacı ile kullanılan hava damperleri üç ana unsurdan oluşmaktadır. Bu unsurlar 6063 (AlMgSiO.5) kalitede alüminyum malzemeden extrüzyon yolu ile imal edilen damper kanat profilleri, sert PVC malzemeden imal edilen dişli ve yatak aksamı, galvanizli sac malzemeden imal edilen dış gövdedir. 83

90 Damper kanat profilleri üzerinde hava yastıklı sızdırmazlık contası için açılmış kızaklara haizdir. Damper ebatları hava debisi ve cihaz boyutlarına bağlı olarak kanat ve dişli genişlikleri dikkate alınmak sureti ile kenarlarda hava sızıntısını minimuma indirecek toleranslarla belirlenir. Dişli ve yatak mekanizmaları montajı herhangi bir dişli sıyırması veya sıkışmaya imkân vermeyecek şekilde yapılmaktadır. Gövde, üzerine damper kanat profillerinin ve dişli mekanizmasının montajları yapıldıktan sonra, kenar profillerine hava sızıntısına imkân vermeyecek şekilde monte edilir. Karışım havalı cihazlarda Egzost ve karışım damperleri ortak çalışabilmeleri için özel bir mekanizma yatak kısımlarından (dolayısı ile dişli kısımlarından) irtibatlandırılır. Şekil 6.31: Damper modülasyonu Şekil 6.32: Dolaşım havasının tekrar verilmesi Resim 6. 6: Damper servomotorlar Pompalar Pompalar suyu, kazandan sıcak su serpantinine, soğutma grubundan soğuk su serpantinine veya soğutma grubundan soğutma kulesine, hareket ettirmek için gereklidir. 84

91 Bazı uygulamalarda çalışan pompaya herhangi bir arıza durumunda devreye girmesi için bir pompa daha ilave edilereken az iki pompa kullanılır. Çalışma pompası birincil pompa olarak, yedek pompa ise ikincil pompa olarak kullanılır. Resim 6.7: Elektrik motoru ile çalışan günümüz pompalarından bir örnek Şekil 6.33:Frekans konvertorlü kontrol panosu Şekil 6.34: Rotasyon kontrollü sirkülasyon pompa ve pano sistemi 85