TÜRKİYE VE ERMENİSTAn. seta. Analiz STATÜKO VE NORMALLEŞME ARASINDA KAFKASYA SİYASETİ BÜLENT ARAS, FATİH ÖZBAY

Transkript

1 seta. T Ü R K İ Y E V E E R M E N İ S TA N Analiz S E TA S i y a s e t, E k o n o m i v e To p l u m A r a ş t ı r m a l a r ı Va k f ı w w w. s e t a v. o r g E k i m TÜRKİYE VE ERMENİSTAn STATÜKO VE NORMALLEŞME ARASINDA KAFKASYA SİYASETİ 1 BÜLENT ARAS, FATİH ÖZBAY

2 S E T A A N A L İ Z seta Analiz. CİHAN Sayı: 12 Ekim 2009 TÜRKİYE VE ERMENİSTAN STATÜKO VE NORMALLEŞME ARASINDA KAFKASYA SİYASETİ BÜLENT ARAS, FATİH ÖZBAY İÇİNDEKİLER ÖZET 3 PROTOKOLLERİN ANLAMI 4 STATÜKONUN DİRENCİ 6 TÜRKİYE NİN POZİSYONU 7 ERMENİSTAN IN POZİSYONU 8 KAFKASYA BOYUTU 9 AMERİKA VE AVRUPA BİRLİĞİ 10 RUSYA NIN KONUMU 11 SONUÇ VE ÖNERİLER Yayın hakları mahfuzdur

3 TÜRKİYE VE ERMENİSTAN ÖZET Türkiye ile Ermenistan arasında 31 Ağustos 2009 tarihinde parafe edilen ilişkilerde normalleşmeyi öngören protokoller 10 Ekim 2009 tarihinde iki ülke dışişleri bakanları tarafından imzalandı. Bundan sonraki süreçte protokoller her iki ülke parlamentolarında onaya sunulacak. Türkiye bundan sonraki adım olarak Dağlık Karabağ sorununda çözüm yönünde ilerleme sağlanmasını; Ermenistan ise diplomatik ilişkilerin kurulup sınırın açılmasını bekliyor. Uzun yıllar sonra Türkiye ve Ermenistan ilk kez resmi olarak ortaklaşa bir belgeye imza attılar. Süreci yönetenleri zor bir dönem bekliyor. Protokoller etrafındaki tartışmalar hala sürüyor. Her iki ülkedeki milliyetçi çevreler ve Ermenistan diasporası yapılan protokolleri taviz vermek olarak yorumluyor. Azerbaycan cephesinde ise hala kafalar karışık. Güney Kafkasya da ilk kez AB, ABD ve Rusya çözümden yana tavırlarını ortaya koymuş durumdalar. Tarafların her birinin ilerleyen sürece dair farklı beklentileri ve çıkarları var. Türkiye ve Ermenistan ilk kez bu kadar yakın ve güçlü bir şekilde normalleşme fırsatını yakalamış durumdalar. Her iki ülkenin siyasileri ve dış politika yapıcıları sadece kendi halklarına değil, bölge ülkelerine ve küresel güvenliğe yapacakları katkının farkında olarak hareket etmelidirler. 3

4 S E T A A N A L İ Z TÜRKİYE ve ERMENİSTAN: statüko ve normalleşme arasinda kafkasya SİYASETİ Türkiye-Ermenistan arasındaki ilişkilerde birbiri ardına önemli gelişmeler yaşanıyor lı yılların ortasına uzanan ve iki ülke arasında basına ve kamuoyuna kapalı şekilde sürdürülen ikili görüşmelerin yerini, uluslararası çevrelerin ve dünya kamuoyunun dikkatle takip ettiği dinamik bir diplomatik süreç aldı. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ün Ermenistan ın başkenti Erivan a iki ülke futbol milli takımları arasındaki karşılaşmayı izlemek için gitmesi ile başlayan futbol diplomasisinin nereye varacağı tartışılırken, 22 Nisan 2009 da normalleşme sürecine dair Yol Haritası açıklanarak çok önemli bir adım daha atılmış oldu. Son olarak, 31 Ağustos 2009 tarihinde İsviçre nin gözetiminde Türkiye ile Ermenistan arasında normalleşmeyi öngören İlişkilerin Geliştirilmesi Hakkında Protokol ve Diplomatik İlişkilerin Kurulması Protokol leri parafe edildi. Protokoller 10 Ekim 2009 tarihinde Türkiye ve Ermenistan Dışişleri Bakanları tarafından Amerika, Fransa, Rusya, İsviçre Dışişleri Bakanları ve AB Dış Politika Yüksek Temsilcisinin katılımıyla Zürih te imzalandı. İmza töreni zorlu diplomatik sürecin habercisi olacak şekilde tarafların birbirlerinin törendeki konuşma metinlerine itirazlarıyla gecikmeli imzalandı. Protokollerin hemen sürecin başında farklı algı ve beklentiler oluşturduğu ortaya çıktı. PROTOKOLLERİN ANLAMI 4 İlişkilerin normalleşmesinin önünde aşılması gereken çok zorlu engeller bulunuyor. Protokoller hem Türkiye, hem de Ermenistan açısından çok önemli sonuçlar doğurabilir. Öncelikle, iki ülke arasındaki ortak sınırın Ermenistan tarafından tanınması, karşılıklı diplomatik temsilcilikler açılması ve ortak tarih komisyonunun kurulması gibi konuları

5 TÜRKİYE VE ERMENİSTAN içeren 22 Nisan 2009 tarihli Yol Haritası nın taraflarca uygulanabilirliğini göstermesi bakımından önem arz ediyor. Bu durum yapılan görüşmelerin konjonktürel olmaktan çok yapıcı ve çözüm odaklı olduğunu ortaya koyuyor. Diplomatik İlişkilerin Kurulmasına Dair Protokol de açıkça belirtildiği üzere, iki ülke arasındaki mevcut sınırın uluslararası hukukun ilgili antlaşmalarında tarif edildiği şekliyle karşılıklı olarak tanınması üzerinde uzlaşma öngörülmektedir. Bunun anlamı, Türkiye nin kırmızı çizgisi olan sınırın resmen tanınması konusunda Ermenistan ın politika değişikliğine gitmesi demektir. Aynı protokolde her iki ülke de iyi komşuluk ilişkileri anlayışıyla bağdaşmayacak herhangi bir siyaset izlemeyeceklerine dair taahhütlerini yinelemişlerdir. Bu taahhüt üstü kapalı olarak, Türkiye nin bir başka kırmızı çizgisi olan soykırım iddiaları konusunda Ermenistan ın izlediği politikada değişiklikler yapabileceği anlamına gelmektedir. Protokolde belirtildiği üzere, her iki ülkenin hangi nedenle olursa olsun terörizmin tüm biçimlerini, şiddeti ve aşırıcılığı kınayarak, bu tür eylemlerin teşvikinden veya müsamaha görmesinden kaçınılacağını ve bunlara karşı mücadelede işbirliğine gidileceğini taahhüt etmeleri, normalleşme yolunda ne kadar ciddi olduklarının kanıtı niteliğindedir. İlişkilerin Geliştirilmesine Dair Protokol ile her iki ülke bölgesel ve uluslararası uyuşmazlık ve çatışmaların uluslararası hukuk ilkeleri ve normları temelinde barışçı şekilde çözümlenmesi hususundaki taahhütlerini tekrarlamışlardır. Metinde açıkça geçmese bile, Dağlık Karabağ sorununun çözümünde uluslararası hukuk ilkelerinin kabul edileceğinin sinyalinin verilmesi önemli bir gelişmedir. Ayrıca, her iki ülke de iki halk arasında karşılıklı güven tesis edilmesi amacıyla, mevcut sorunların tanımlanmasına ve tavsiyelerde bulunulmasına yönelik olarak, tarihsel kaynak ve arşivlerin tarafsız bilimsel incelemesini içerecek şekilde bir diyaloğun uygulamaya konulmasını kabul etmişlerdir. Bunun anlamı, adı açıkça konulmasa bile, Türkiye nin teklif ettiği soykırım iddiaları konusunda bilimsel komisyonlar kurulması ve tarihi kaynakların araştırılmasının önünün açılmasıdır. Ermeniler açısından tartışılmaz olarak görülen soykırım konusu bu şekilde aslında tartışılmaya açık hale gelmiş olacaktır. Ermenistan ın bunları kabul etmesi geleneksel politikasında büyük değişiklikler olacağı anlamına gelmektedir. Metinde açıkça geçmese bile, Dağlık Karabağ sorununun çözümünde uluslararası hukuk ilkelerinin kabul edileceğinin sinyalinin verilmesi önemli bir gelişmedir. Bütün yukarıda sayılan hususlar Türkiye açısından başarılı diplomatik sonuçlar olarak kabul edilebilir. Dağlık Karabağ konusuna protokollerde değinilmemesi ise Ermenistan açısından başarı sayılabilir. Ermenistan daha en başından itibaren Dağlık Karabağ konusunun Ermenistan-Türkiye normalleşme sürecinin dışında bırakılmasını ısrarla dile getiriyor. Parafe edilen protokollerle Türkiye, enerji, eğitim, çevre, turizm, ulaşım, iletişim gibi alanlarda Ermenistan ile işbirliğin yanı sıra, protokollerin yürürlüğe girmesinden sonra süreçlerin tamamlanmasıyla altı ay içerisinde sınırın açılması ve diplomatik temsilcilik kurulması gibi iki önemli konuda taahhüt altına girmiştir. 5

6 S E T A A N A L İ Z STATÜKONUN DİRENCİ Protokoller her iki ülke tarafından parlamentolarında tartışmaya ve görüşmeye açılacak. Protokollerin parafe edilmesi tek başına bir anlam ifade etmiyor. Protokoller her iki ülke tarafından parlamentolarında tartışmaya ve görüşmeye açılacak. Oldukça sert geçeceğini şimdiden tahmin edebileceğimiz bu sürecin sonucunda ise ya kabul edilecek, ya reddedilecek ya da belirsiz bir süre bekletilecektir. Türkiye de ve Ermenistan da iktidardaki partilerin parlamentolarda çoğunluğu ellerinde tutmaları sebebiyle protokollerin kabul edilme olasılıklarının daha yüksek olduğu düşünülse bile, muhalefet partilerinin katı tutumları sebebiyle bunun çok kolay olmayacağını tahmin etmek zor değildir. Nitekim söz konusu protokoller hem Türkiye de, hem Ermenistan da olumlu ve olumsuz çeşitli tepkilerle karşılandı. Her iki ülkede muhalefet, protokollerin imzalanmasına karşı çıkarak desteklemeyeceklerini açıkladı. Türk ve Ermeni milliyetçi çevrelerinden yükselen tepkilerin dozunun bir hayli yüksek ve sert olduğu söylenebilir. Ermeni diasporası da genel olarak protokollere sıcak bakmadığını yapılan açıklamalarla ortaya koydu. Her iki ülkenin kamuoyları gelişmeleri çok yakından takip ediyorlar. Muhalefet partileri konuyu iktidar partilerinin yıpratılması için araç olarak kullanmaktan çekinmiyorlar. Yol Haritası açıklandığında oldukça sert tepki gösteren Azerbaycan cephesinde ise ihtiyatlı bir beklenti devam ediyor ve Bakü gelişmeleri dikkatle takip ediyor. Tahmin edilmesi zor olmayan konu, hem Türkiye hem Ermenistan da protokollerin çok sert tartışmalara yol açacağıdır. 6 Normalleşme süreci başladığından beri her iki ülkede sertlik taraftarları ile yumuşak politika izleme taraftarları birbiriyle çatışıyor. Muhalefetteki sertlik yanlıları şimdiye kadar yapılanların boşa gideceğini savunuyorlar. Azerbaycan da yükselen itirazlarda da aşağı yukarı benzer şeyler dile getiriliyor. Her üç ülkede statüko yanlıları aslında sorunların ne kadar sürerse sürsün devamından yana tavır sergiliyorlar. Yapılan açılımları ise taviz vermek veya yenilgi olarak algılıyorlar. Ancak statükonun devamı politik, ekonomik ve demografik sorunlarda artışa yol açıyor, kaynakları tüketiyor veya boşa harcatıyor. Her iki ülke kamuoylarındaki bölünmüşlük, kafa karışıklığı ve şiddetli muhalefet hükümetler açısından hayati bir siyasal risk anlamına geliyor. Türkiye ve Ermenistan da çözüm yolunda çok kararlı hükümetler iktidardadır. Yaşanan gelişmeler sorunların çözümü yolunda belki bir daha ele geçmeyecek tarihi bir fırsat sunuyor. Bu yüzden Ermenistan Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü müdürü Ruben Safratsyan haklı olarak imzalanan protokollerin bölgesel problemlerin çüzümünde dönüm noktası teşkil ettiğini belirtiyor Dimitriy Remizov. Şahmatı po-zakavkazskiy

7 TÜRKİYE VE ERMENİSTAN Türkiye-Ermenistan normalleşme sürecinde dikkat çeken nokta, Güney Kafkasya da ilk kez neredeyse bütün tarafların barıştan ve çözümden yana tavırlarını ortaya koymuş olmalarıdır. AB, ABD ve Rusya protokollerin duyurulmasından sonra yaptıkları açıklamalarla Türkiye ve Ermenistan hükümetlerini normalleşme yolundaki çabalarını çok olumlu bulduklarını ve desteklediklerini belirttiler. Basit ifadesiyle konjonktür hiç olmadığı kadar çözümden yanadır. TÜRKİYE NİN POZİSYONU Türkiye nin Ermenistan ile ilişkilerini normalleştirme politikası bir anlamda barış diplomasisidir. 2 AB üyeliği yolunda kararlı adımlar atan Türkiye açısından komşuları ve çevresiyle barış ve istikrara dayalı ilişkiler öne çıkmaktadır. Çok boyutlu dış politika yaklaşımı çerçevesinde, bir taraftan komşularıyla sıfır sorun anlayışıyla problemlerini diyalog yoluyla çözme politikası gütmekte, diğer taraftan etrafında bir barış kuşağı oluşturmak amacıyla bölgesel çatışmalarda arabulucu ülke olarak öne çıkmaktadır. Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin hiçbir iyileşme olmadan yerinde sayması, Ankara nın kendi etrafında bir barış kuşağı oluşturma politikasının inandırıcılığını sorgulamaya açık hale getirir. Türkiye, bölgede bir işbirliği ortamının yaratılmasına yardımcı olacağı ve bölgenin istikrarına katkıda bulunacağı inancıyla ikili ilişkilerin normalleşmesini istemektedir. Yakın komşusu olan Ermenistan ın bu politikanın dışında bırakılması düşünülemez. Ermenistan ile ilişkilerini normalleştirmesi durumunda, Türkiye bölgesel güç olarak bölgedeki konumunu güçlendirecek, inandırıcılığını arttıracaktır. Türkiye- Ermenistan ilişkilerinin hiçbir iyileşme olmadan yerinde sayması, Ankara nın kendi etrafında bir barış kuşağı oluşturma politikasının inandırıcılığını sorgulamaya açık hale getirir. Sorunun çözümü yolunda tarihte ilk defa ABD, AB, Rusya, Minsk Grubu aynı çizgide buluşmuş durumdalar. Türkiye açısından protokollerde Kars Anlaşması nın açıkça zikredilmemesi ve Ermenistan ın Yukarı Karabağ dan çekilme taahhüdünün yer almaması kayıp gibi görünmektedir. Ancak, Türkiye burada olabileceğin en iyisini elde etme politikası gütmektedir. Bu protokoller yıllarca hiçbir ilişki içerisinde olmayan iki ülke açısından bir başlangıçtır. Görüşmeler sürdükçe iki taraf için de en optimal noktaya gelinme yolları aranacaktır. Türkiye, yıllarca Ermenistan ile ilişkilerinde diaspora ile Ermenistan ı birbirine karıştırmak yanlışına düştü. Yapılması gereken, ilişkilere engeller çıkartan diaspora ile Ermenistan arasındaki bağı zayıflatmaktır. Böylece ikili sorunların doğrudan görüşme yoluna sokulması mümkün olabilecektir. Protokoller sonrası, Erivan üzerindeki kontrolünün zayıflamaya başladığını gören diasporanın gösterdiği sert ve duygusal tepkiler, izlenen politikanın Türkiye açısından çok isabetli olduğunu gösteriyor. Diaspora ve Ermenistan açısından soykırım iddiaları, adeta tabu haline getirilerek, tartışılmaz ve 7 2. Özdem Sanberk, Barış Diplomasisi, Radikal,

8 S E T A A N A L İ Z kesin bir olgu olarak dünya kamuoyuna lanse edilmektedir. Protokollerdeki Tarihsel Boyut Alt Komisyonu adı altında Ortak Tarih Komisyonu kurulması kararı, soykırım tabusunun tartışılmaya açılmasının yolunu açacak olması sebebiyle Türkiye nin lehine bir durumdur. Türkiye nin Ermenistan ile ilişkilerinin normalleşmesiyle Türk özel sektörü Ermenistan pazarına girecek ve doğu bölgelerinde ticaret canlanacaktır. Protokolde belirtildiği üzere, her iki ülkenin, hangi nedenle olursa olsun terörizmin tüm biçimlerini kınayarak, bu tür eylemlerin teşvikinden veya müsamaha görmesinden kaçınacağını ve bunlara karşı mücadelede işbirliğine gideceğini taahhüt etmeleri, Türkiye nin uzun dönemde kazanç hanesine yazılacaktır. Çünkü, PKK terör örgütü Ermenistan dan lojistik destek sağlama ümitlerini yitirecektir. Türkiye, Kafkasya bölgesindeki ülkelerin Batı ile ilişkilerinin gelişmesini ve bu ülkeler üzerindeki Rusya nın etkisinin zayıflamasını arzu etmektedir. Azerbaycan ve Gürcistan ile geliştirdiği ilişkiler bunun göstergesidir. Kafkasya sacayağının eksik ayağı Ermenistan dır. Türkiye- Ermenistan ilişkilerinin normalleşmesiyle Erivan ı Rusya nın etki alanından uzaklaştırma ve Batıya yaklaştırma yolunda başarılı bir hamle yapılmış olacaktır. Türkiye nin Ermenistan ile ilişkilerinin normalleşmesiyle Türk özel sektörü Ermenistan pazarına girecek ve doğu bölgelerinde ticaret canlanacaktır. Hâlihazırda Gürcistan üzerinden transit yolla yürüyen Ermenistan dış ticareti, tamamıyla Türkiye üzerinden yürütülecektir. Ankara, uluslararası enerji ve ulaşım hatlarının kendi topraklarından geçerek Türkiye nin özellikle enerji alanında dünyanın en önemli terminallerinden birisi haline gelmesini istemektedir. Bunun yolu ise bölgede güvenliğin sağlanması, istikrarın devamlı hale gelmesidir. Sorunlu Türk-Ermeni ilişkileri bu yolda ciddi bir engeldir. Türkiye, Ermenistan ile ilişkilerini normalleştirmekle bu yönde çok önemli adımlar atmış olacaktır. ERMENİSTAN IN POZİSYONU 8 Ermenistan yönetimi açısından protokollerin tartışmaya açılması bile oldukça cesur bir hamle sayılabilir. Ancak bu cesur hamleyi gerekli kılan bazı sebepler de mevcuttur. Ermenistan açısından bakıldığında, ülkedeki siyasi ortamın karışıklığı, ekonomide yaşanan zorluklar, verilen göçler ve her yıl artan işsizlik oranı ülkeyi bir çıkmaza doğru sürüklemektedir. Ermenistan artık kendisini dışlayan enerji ve ulaşım nakil hatlarından pay almak istemektedir. Normalleşmenin sağlanması durumunda bazı enerji hatları projeleri Ermenistan geçişli olarak planlanabilir. Bu alternatifin hayata geçmesi Ermenistan a hem stratejik bir üstünlük verecek, hem de gelir getirecek bir gelişme olacaktır. Mevcut durumda ise Ermenistan ın içinde bulunduğu şartlardan ötürü ülkeye yabancı yatırımcı gelmemektedir. Benzer şekilde, ekonomik zorluklardan dolayı halk başta Rusya ve AB ülkeleri olmak üzere yurtdışında çalışmak amacıyla ülkeden göç etmektedirler.

9 TÜRKİYE VE ERMENİSTAN Batıdan Türkiye, doğudan da Azerbaycan tarafından ambargo uygulanan Ermenistan dış dünya ile bağlantısını İran ve büyük oranda Gürcistan üzerinden sağlamaktadır. İran sınırı Tahran ın ABD ile ilişkilerine bağımlı olduğundan tam güven vermemektedir. Ermenistan ın ekonomik ilişkilerini sürdürdüğü Gürcistan sınırı ise Rusya-Gürcistan ilişkilerine doğrudan bağımlıdır. Ermenistan, Ağustos 2008 de yaşanan Rusya- Gürcistan savaşından sonra Gürcistan sınırının daha uzun yıllar sorunlu olacağının farkındadır. Ermenistan, işgal ettiği Azerbaycan toprakları ve Dağlık Karabağ sorunundan dolayı uluslararası arenada yalnızlık yaşamaktadır. İzolasyonun devam etmesi Erivan açısından artık katlanılabilecek bir durum değildir. Türkiye ile ilişkilerin gelişmesi ile Ermenistan, hem Gürcistan, hem Rusya karşısında ekonomik ve politik avantaj sağlayacaktır. Ayrıca, Rusya ve İran dışında kendisine yeni açılımlar bulabilecektir. Bu gerekçelerle, Ermenistan, çıkarlarına en uygun çözüm olarak, Türkiye üzerinden dünyaya bir pencere açmak istemekte ve bunu yaparken elden geldiğince, ulusal konu haline gelen Dağlık Karabağ ı sürecin dışında tutmaya çalışmaktadır. KAFKASYA BOYUTU Konunun bir başka önemli tarafı olan Azerbaycan, gelişmeleri çok yakından takip etmektedir. Önceki Yol Haritası nın imzalanması sonrasında Türkiye ile Azerbaycan ilişkileri küçük çaplı bir kriz yaşamıştı. Ancak bu defa Bakü nün daha temkinli olduğu görülmektedir. Azerbaycan ın güvencesi, Başbakan Erdoğan ın Bakü de Mayıs ayında yaptığı konuşmada, Dağlık Karabağ konusunda bir gelişme sağlanmadığı takdirde, Türk-Ermeni sınırının açılmayacağına dair Azerbaycan yönetimine verdiği sözdür. Protokollerin ortaya çıkması sonrasında Ankara-Bakü ilişkilerinde ihtiyatlı bir bekleyiş havası sürmektedir. Protokollerde Dağlık Karabağ dan bahsedilmemesi dikkat çekmiştir ama bu sadece teknik bir gerekliliktir. Çünkü bu iki taraflı bir protokoldür ve üçüncü tarafın yani Bakü nün çıkarları burada yansıtılmamıştır. 3 Azerbaycan ın güvencesi, Dağlık Karabağ konusunda bir gelişme sağlanmadığı takdirde, Türk- Ermeni sınırının açılmayacağına dair Başbakan Erdoğan ın Azerbaycan yönetimine verdiği sözdür. Azerbaycan, işgal edilen topraklar ve Dağlık Karabağ sorunları çözülmeden, Türkiye- Ermenistan ilişkilerinin normalleşmesi ve sınırın açılması durumunda, Ermenistan ve Dağlık Karabağ yönetiminin güçlenmesinden çekinmektedir. Nisan 2009 da Yol Haritası açıklandıktan sonra Bakü nün tavrına dikkat çekenler, Azerbaycan ın Türkiye den uzaklaşıp Rusya ya yakınlaştığı yorumlarını yaptılar. Oysa, Azerbaycan açısından bakıldığında çok bilinmeyenli Kafkasya denkleminin en önemli öğesi Rusya ile yakın ilişkiler içerisinde olmak istemesi kadar doğal bir politik tavır olamaz TÜRKSAM Başkanı Sinan OĞAN Ermenistan da Yayın Yapan Zhamanak Gazetesi nin Sorunlarını Yanıtladı

10 S E T A A N A L İ Z Bu bağlamda, yakınlaşma Azerbaycan ın Rusya nın yörüngesine gireceği anlamına gelmemektedir. En azından Azerbaycan, yaşadıkları savaş ve topraklarının işgali sürecinde Ermenistan ın en büyük destekçisinin Rusya olduğunu çok iyi bilmektedir. Amerika için ekonomik ve politik açıdan daha bağımsız, Rusya yörüngesinden olabildiğince uzaklaşmış, Batıya yaklaşmış bir Ermenistan tercih sebebidir. Gürcistan, Türkiye-Ermenistan arasındaki ilişkileri çok dikkatle takip etmektedir. Tiflis in en büyük endişesi, normalleşmenin gerçekleşmesi halinde Güney Kafkasya daki enerji ve ulaşım hatları projelerinin daha güneye, yani Ermenistan a kaydırılması olasılığıdır. Diğer taraftan, Ermenistan ın dış ticaretinin büyük çoğunluğu Gürcistan üzerinden yapılmaktadır. Tiflis söz konusu bu transit ticaretten büyük vergi kazançları sağlamaktadır. Ermenistan-Türkiye sınırının açılması ile zaten iyi olmayan ekonomisi bu gelirden mahrum kalacaktır. Süreçte en sakin ve sessiz olan taraf ise İran dır. Tahran ın kendi yaşadığı ulusal ve uluslararası problemler sebebiyle gelişmeleri dışarıdan gözlemlediği müşahede edilmektedir. Ermenistan-İran sınırı her zaman açıktı ama İran malları Ermenistan pazarını ele geçiremedi. Bu yüzden Türkiye-Ermenistan sınırının açılması ekonomik olarak Tahran ın avantajlı konumunu zedeleyecektir. AMERİKA VE AVRUPA BİRLİĞİ AB, Amerika ve Rusya nın, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin Dağlık Karabağ dan bağımsız olarak normalleşmesini istedikleri söylenebilir. AB nin bölgeye yaklaşımını belirleyen iki parametre var. Birincisi, bölgeden geçen ve geçecek olan boru hatlarının AB enerji güvenliğine etkisidir yılında büyük gelişme kaydeden ve Avrupa nın enerji arz çeşitliliğine katkıda bulunacak olan Nabucco Projesi nin bölgeden geçmesi, AB nin bölgeye ilgisini arttırmaktadır. İkinci parametre ise, İsveç ve Polonya nın inisiyatifinde oluşturulan ve 6 eski Sovyet cumhuriyetine çeşitli konularda destek verilmesini amaçlayan Doğu İşbirliği politikasıdır. Bu yaklaşım ile Ukrayna, Moldova, Belarusya, Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan a yönelik, devlet yapılarının ve ekonominin desteklenmesi ve sınır güvenliği gibi konularda yardımların gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. Yani her iki açıdan da bakıldığında AB, bölgenin sorunlardan ve sıcak çatışmalardan arınmış olmasını tercih etmektedir. 4 Amerika için ekonomik ve politik açıdan daha bağımsız, Rusya yörüngesinden olabildiğince uzaklaşmış, Batıya yaklaşmış bir Ermenistan tercih sebebidir. Türkiye ile ilişkileri normalleşen Ermenistan, bu yönde çok büyük bir adım atmış olacaktır. Gürcistan da yaşanan savaşta iyi bir sınav veremeyen ABD, işgal toprakları ve İhsan Çomak. Karabağ Sorununda Uluslararası Konjonktürün Önemi. BİLGESAM, bilgesam.org/tr/index.php?view=article&catid=86%3aanalizler-kafkaslar&id=455%3akaraba-sorununda-uluslararas-konjonktueruen-oenemi&format=pdf&option=com_content&itemid=148

11 TÜRKİYE VE ERMENİSTAN Dağlık Karabağ sebebiyle bölgenin yeniden çatışma bölgesi haline gelmesini istememektedir. Bölge, Hazar Denizi havzası enerji yataklarının hemen yanı başındadır. Güney Kafkasya aynı zamanda önemli enerji ve ulaşım hatlarının geçiş noktası olması sebebiyle, ABD açısından istikrarlı olmak zorundadır. Enerji arz güvenliği bunu gerektirmektedir. Amerika Başkanı Barack Obama nın normalleşme sürecine verdiği koşulsuz desteğin arkasında büyük oranda bölgede çatışmaları engelleme isteği ve enerji güvenliği yatmaktadır. RUSYA NIN KONUMU Bölgeye en yakın büyük güç olan Rusya nın politikaları, yukarıda değinilen ülkelerin politikalarından daha karmaşık bir yapı arzetmektedir. Ağustos 2008 de yaşanan savaştan sonra Rusya nın Türkiye-Ermenistan ilişkileri konusundaki tavrı değişmiştir. Bu tavır değişikliği konusunda çok çeşitli yorumlar yapılmaktadır. Rusya, üç sebeple Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin normalleşmesinin arkasındaki itici güçlerden biri haline gelmiştir. İlki, Kafkasya da statüko değişmeye yüz tutarken, Amerika ya rol kaptırmama kaygısıdır. İkinci sebep, Türkiye ile yakınlaşma ve artan güvendir. Son olarak ise Rusya, Gürcistan savaşından galip çıkmış görünse de, sonuçları itibarıyla bölgede yeni bir çatışma istememektedir. Bu çerçevede, Rusya nın çıkarlarına ters düşmeyecek şekilde Kafkasya da istikrar, Moskova da arzulanan bir durumdur. 5 Rusya nın çıkarlarına ters düşmeyecek şekilde Kafkasya da istikrar, Moskova da arzulanan bir durumdur. Rusya, hem Ermenistan, hem Azerbaycan ile iyi ilişkiler içerisinde olmak istemektedir. Ermenistan stratejik ve askeri anlamda, Azerbaycan ise sahip olduğu enerji kaynakları ve finans yönünden Rusya açısından önem taşımaktadırlar. Bu yüzden Moskova kendisini her iki tarafı da tatmin edecek bir yol bulmak zorunda hissetmektedir. Rusya açısından, Ağustos 2008 den beri, ilişkilerinin iyice bozulduğu Gürcistan ı her yönden baskı altında tutmak, Güney Kafkasya da ilk hedef haline gelmiş durumdadır. Türkiye ile sınır açılırsa, Ermenistan dış ticareti Gürcistan ın Poti limanından ziyade yoğun olarak Türkiye nin Trabzon limanından gerçekleşecektir. Bunun anlamı, Rusya nın arzuladığı şekilde, Ermenistan dış ticaretinde Tiflis in tekel konumunu yitirmesidir. Türkiye- Ermenistan ilişkilerinde normalleşmenin gerçekleşmesiyle birlikte, Batının enerji ve ulaşım projeleri Gürcistan dan daha güneye yani Ermenistan a kayabilecektir. Eğer Dağlık Karabağ ve işgal edilen topraklar yüzünden Erivan ile Bakü arasında bir çatışma çıkarsa önceki senaryo tekrarlanacak ve Rusya Ermenistan tarafında, Türkiye ise Azerbaycan tarafında yer alacaktır. Bu ise Rusya nın en büyük ticari ortaklarından birisi haline gelen Türkiye ve enerji kaynakları sebebiyle yakınlaşmaya çalıştığı Azerbaycan ile ilişkilerini bitirebilecek bir sonuç doğurabilecektir. Son tahlilde Azerbaycan ve Bülent Aras. Ermenistan da Durum Nedir?. Sabah,

12 S E T A A N A L İ Z Ermenistan arasında bir savaş, Moskova açısından hiç arzulanmayan bir gelişmedir. Bu yüzden, Moskova da aradaki gerginliği azaltıcı ve barış ortamını güçlendirici çabaları destekleme zorunluluğu hissedilmektedir. 10 Ekim de Amerika Dışişleri Bakanı Hilary Clinton gibi önemli konukların önünde gerçekleştirilen protokollerin imza töreninde yaşanan kriz, önümüzdeki günlerde zor bir diplomatik süreçle karşı karşıya kalınacağını hemen işin başında gösterdi. Rusya, Gürcistan karşısında askeri bir zafer yanında, Abhazya ve Güney Osetya nın bağımsızlıklarını tanıyarak politik bir zafer de kazandı. Ancak, Gürcistan ile ilişkilerini tamamen koparması, Ermenistan ın içinde bulunduğu izolasyonu daha da güçlendirdi. Bu nedenle, Rusya açısından, Güney Kafkasya daki stratejik ortağı Ermenistan ın rahatlamasına ve Gürcistan a bağımlılıktan kurtulmasına yol açacak olan sınırların açılması ve normalleşme, artık istenen ve beklenen bir gelişmedir. 6 Ermenistan ekonomisinde ve güvenliğinde tekel pozisyonunu yitirme ihtimali dolayısıyla, Türkiye-Ermenistan ilişkilerinin normalleşmesine karşı çıkmak, Rusya açısından yakın ve orta vadede gerçekçi değildir. Rusya-Ermenistan ilişkileri çok köklü ilişkilerdir ve Ermenistan ın Rusya dan uzaklaşacağını söylemek için çok erkendir. Rusya, İran ile birlikte Ermenistan ın en önemli ticari ortaklarındandır. Ancak, Ermenistan ekonomisinde daha çok büyük çaplı yatırımlarla yerleşmiş durumda olmasına karşılık, Rusya nın Ermenistan ı tatmin edecek bir katkısı söz konusu değildir. Ermenistan daki Rus sermayesi ve yatırımları her geçen gün artmaktadır. Rusya ya olan borçlarından dolayı, Ermenistan daki işletme ve fabrikaların önemli bir kısmı özelleştirilerek Rus sermayesine devredildi. Ancak, tesisler büyük oranda üretim yapmadan atıl vaziyette beklemektedir. Bu durum işsizliğin had safhada olduğu Ermenistan da kamuoyunun tepkisini çekmektedir. 7 Türkiye Rusya nın önemli bir ticaret ortağı, Ermenistan ise Rusya nın en yakın stratejik ortağıdır. Sonuçta, Türkiye ve Ermenistan bu süreci başarıyla sonuçlandırırlarsa, Rusya için kazan-kazan durumu oluşacaktır. SONUÇ VE ÖNERİLER 10 Ekim de Amerika Dışişleri Bakanı Hilary Clinton gibi önemli konukların önünde gerçekleştirilen protokollerin imza töreninde yaşanan kriz, önümüzdeki günlerde zor bir diplomatik süreçle karşı karşıya kalınacağını hemen işin başında gösterdi. Tarafların imza töreninde gerçekleştireceği açıklamaların karşılıklı olarak birbirini rahatsız etmesi, protokoller ile öngörülen gelişmeler ile ilgili farklı algılamaları ve hedefleri ortaya koyuyor. Sürecin iyi yönetilmesi, beklentilerin boşa çıkmaması için Nitekim Rossiya v Globalnoy Politike (Russia in Global Affairs) dergisinin editörü Fedor Lukyanov a göre, Ermenistan Rusya nın en yakın ortağı ve müttefiği ve Rusya açısından müttefiğinin izolasyon içerisinde olması arzu edilen birşey değil. Bkz: Aleksey Nikolskiy. Mir po protokolu. Vedomosti, newspaper/article/2009/09/02/ Fatih Özbay. Rusya-Ermenistan İlişkileri: Yeni Bir Renkli Devrim Mümkün Mü? tasam.org/index.php?altid=1623

13 TÜRKİYE VE ERMENİSTAN önemlidir. Aşağıdaki tavsiyeler kaçırılmaması gereken bir fırsat olan mevcut çözüm imkânının değerlendirilmesi için faydalı olabilir Güney Kafkasya da yılların kemikleştirdiği statükoyu bozmadan, köklü değişiklikler gerçekleştirmek çok zordur. Türkiye-Ermenistan sınırının açılması ve iki ülke arasında diplomatik ilişkinin başlaması, Ağustos 2008 deki Rusya- Gürcistan savaşından sonra Güney Kafkasya da yıllardır süren statükoya vurulan ikinci darbe olacaktır. Bu süreci başlatan ve yürüten taraflar bunun bilincinde olarak statükonun bozulmasından kaynaklanacak tepkilere hazır olmalıdır. Protokoller görüşülmek üzere ülkelerin parlamentolarına getirilecektir. Bu aşamada TBMM ye ve Ermenistan parlamentosuna tarihi bir görev düşmektedir. Hem Türkiye de, hem Ermenistan da iktidardaki partilerin arkasında büyük halk desteği ve parlamento çoğunluğu avantajının olması protokollerin kolay kabul edileceği anlamına gelmemektedir. Her iki ülkede de muhalefet, bu sürece ciddi tepki göstermektedir. Kamuoylarının da ikiye bölündüğü görülmektedir. Hükümetlere bu aşamada kamuoyunu ve özellikle muhalefeti ikna etmek yolunda büyük görev düşmektedir. Kamu diplomasisi ve doğru bilgilendirme hiç olmadığı kadar önemlidir ve buna mutlaka ağırlık verilmelidir. Azerbaycan ın işgal edilen toprakları geri almak ve Dağlık Karabağ sorununun çözümü yolunda izlediği tek politika ekonomik ambargo politikasıdır. Ancak geçen 20 yıla yakın sürede bu politikanın istenen sonucu vermediği açıktır. Üstelik, Kosova, Güney Osetya ve Abhazya gibi örnekler de bunu göstermektedir. Gerçekçi olmak gerekirse, Azerbaycan ne diplomatik ne askeri ne de ekonomik ambargo yoluyla, Dağlık Karabağ ı ve işgal altındaki topraklarını geri alabilecek güçte değildir. Geriye, Türkiye ye bu çabasında destek vermekten ve Ankara ile süreç boyunca istişare halinde olmaktan başka çıkar bir yol kalmamaktadır. Türkiye- Ermenistan sınırının açılması ve iki ülke arasında diplomatik ilişkinin başlaması, Ağustos 2008 deki Rusya-Gürcistan savaşından sonra Güney Kafkasya da yıllardır süren statükoya vurulan ikinci darbe olacaktır. 4. Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan Türkiye Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ü futbol maçı için Erivan a davet etmekle barış yönünde çok önemli bir adım atmıştır. Abdullah Gül de bu davete icabet ederek bu adıma karşılık vermiştir. Sarkisyan rövanş maçına gelmek için Türkiye nin bazı adımlar atması gerektiğini söylemiştir. Söz konusu protokollerle Türkiye, bir anlamda bu beklentileri karşılamış olmaktadır. Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan ın rövanş maçına herhangi bir ön şart sürmeden gelmesi, bu süreci kesintiye uğratmaması açısından önemlidir. 13

14 S E T A A N A L İ Z Türkiye ve Ermenistan ilk kez bu kadar yakın ve güçlü şekilde normalleşme fırsatı ile karşı karşıyadırlar Dağlık Karabağ sorunu, kökeni çok eskiye dayanan ve özel olarak ele alınması gereken bir sorundur. Bu nedenle, Türkiye-Ermenistan arasındaki görüşmeler, Dağlık Karabağ sorunundan bağımsız ele alınmalıdır. Türkiye, bu sorunu tek başına çözme gücüne sahip olmasa da, Dağlık Karabağ sorununda ilerleme olmadan, normalleşme sürecinin yürümesi çok zordur. Ancak, Dağlık Karabağ sorunu, Türkiye ve Azerbaycan daki muhalefetin dile getirdiği gibi tek hamlede birden çözülebilecek bir sorun değildir. Bu nedenle, aşamalı olarak çözüme gidilmesi gerekmektedir. Sürecin ilerlemesi için öncelikle Ermenistan ın Dağlık Karabağ ın dışında işgal ettiği Azerî topraklarından çekilmesi gereklidir. Daha sonra Dağlık Karabağ sorunu bir takvime bağlanabilir ve BM ve Minsk Grubu gözetiminde görüşmelere başlanabilir. Bu şekilde hareket edilirse, hem Türk hem Azeri kamuoylarının ikna edilmesi mümkün olacaktır. Türkiye ve Ermenistan ın artık normalleşme ve uzlaşma konusunda manevra alanları kalmamıştır. Ankara ve Erivan, statüko ve normalleşme arasında, sonuca ulaşmak için önemli bir fırsatın eşiğinde olmak ya da olmamak şeklinde özetlenebilecek bir noktada durmaktadırlar. Türkiye ve Ermenistan ilk kez bu kadar yakın ve güçlü şekilde normalleşme fırsatı ile karşı karşıyadırlar. Bu fırsat çok iyi değerlendirilmelidir. 14

15

16 S E T A A N A L İ Z Türkiye ile Ermenistan arasında 31 Ağustos 2009 tarihinde parafe edilen ilişkilerde normalleşmeyi öngören protokoller 10 Ekim 2009 tarihinde iki ülke dışişleri bakanları tarafından imzalandı. Bundan sonraki süreçte protokoller her iki ülke parlamentolarında onaya sunulacak. Türkiye bundan sonraki adım olarak Dağlık Karabağ sorununda çözüm yönünde ilerleme sağlanmasını; Ermenistan ise diplomatik ilişkilerin kurulup sınırın açılmasını bekliyor. Uzun yıllar sonra Türkiye ve Ermenistan ilk kez resmi olarak ortaklaşa bir belgeye imza attılar. Süreci yönetenleri zor bir dönem bekliyor. Protokoller etrafındaki tartışmalar hala sürüyor. Her iki ülkedeki milliyetçi çevreler ve Ermenistan diasporası yapılan protokolleri taviz vermek olarak yorumluyor. Azerbaycan cephesinde ise hala kafalar karışık. Güney Kafkasya da ilk kez AB, ABD ve Rusya çözümden yana tavırlarını ortaya koymuş durumdalar. Tarafların her birinin ilerleyen sürece dair farklı beklentileri ve çıkarları var. Türkiye ve Ermenistan ilk kez bu kadar yakın ve güçlü bir şekilde normalleşme fırsatını yakalamış durumdalar. Her iki ülkenin siyasileri ve dış politika yapıcıları sadece kendi halklarına değil, bölge ülkelerine ve küresel güvenliğe yapacakları katkının farkında olarak hareket etmelidirler. Bülent ARAS, Prof. Dr., Doktora eğitimini Boğaziçi Üniversitesi nde tamamlamıştır.itü İnsan ve Toplum Bilimleri Bölümü nde öğretim üyesidir. Halen SETA Dış Politika Koordinatörü olarak görev yapmaktadır. Fatih ÖZBAY, Yrd. Doç. Dr., Doktora eğitimini Moskova Devlet Üniversitesi nde tamamlamıştır. İTÜ İnsan ve Toplum Bilimleri Bölümü nde öğretim üyesidir. 16 w w w. s e t a v. o r g