Çank r Karatekin Üniversitesi Uluslar aras Avrasya Strateji Dergisi 1(1): Araz ASLANLI ÖZET

Transkript

1 Çank r Karatekin Üniversitesi Uluslar aras Avrasya Strateji Dergisi 1(1): KARABA SORUNU VE AZERBAYCAN-TÜRK YE-ERMEN STAN L K LER Araz ASLANLI ÖZET Karaba sorunu ve bu sorunla önemli ölçüde ba lant l olarak Azerbaycan-Türkiye ve Türkiye-Ermenistan ili kileri So uk Sava sonras nda bölge gündemindeki yerini sürekli hale getirmi tir. ster Karaba sorununun, isterse de Türkiye-Ermenistan ili kilerindeki sorunlar n çözümüyle ilgili de erlendirmelerde tarihsel süreçlerin, önemli dinamiklerin ve sorunlar n temel niteliklerinin göz ard edildi i, sadece verilen baz mesajlardan ya da çözüme yönelik görü melerin yo unlu undan yola ç k larak eksik ya da yanl kanaatlere var ld gözlenebilmektedir. Sorunlar n biran evvel çözüme kavu turulmas, bölgede bar, istikrar ve i birli inin hakim k l nmas zorunluluktur. Fakat bunun çerçevesi do ru bir biçimde belirlenmez ise hedefe var lmas da olanaks zla r. Anahtar kelimeler: Azerbaycan, Türkiye, Ermenistan, Karaba sorunu, Protokoller ABSTRACT The problem of Karabakh problem, and Azerbaijan-Turkey and Turkey-Armenia relations, which is, in interaction with this problem to a considerable extent, have continued to regularly maintain its prominent place in the regional agenda in the post-cold War period. It is observable that the historical processes, important dynamics and fundamental attributes of the problems are undervalued in the evaluations on the problems of Karabakh and Turkey- Armenia relations, leading to incomplete or incorrect convictions stemming from some of the expressed messages or the intensity of the negotiations towards a solution. The prompt resolution of the problems, and making peace, security and cooperation dominant in the region, are an imperative. But unless a correct format is determined for this, it would become impossible to accomplish the target. Keywords: Azerbaijan, Turkey, Armenia, Karabakh problem, Protocols, Dr., Kafkasya Uluslararas li kiler ve Stratejik Ara t rmalar Merkezi Ba kan, Hazar Üniversitesi Ö retim Görevlisi, aslanly@yahoo.com 175

2 Giri Azerbaycan topraklar n n Ermenistan taraf ndan i gali sorununun (Karaba sorununun) temellerini 19. yüzy la (belki de daha eskilere) götürmek mümkün olsa da, mevcut haliyle sorunu önemli ölçüde 1980`lerin sonuyla 1994 Ate kesi aras ndaki dönemin eseri olarak de erlendirmek daha do ru olur Ate kesinden sonra da kimine göre sorunun çözümü aç s ndan çok önemli geli meler ya ansa da asl nda bu geli meler sorunun durumunu az etkiledi. Türkiye-Ermenistan ili kileri bu ba lamda Karaba sorunu ile de benzer nitelikler ta yor. Türkiye-Ermenistan ili kilerindeki mevcut durum da önemli ölçüde ayn dönemin eseri. Onun da temellerini eskilere götürmek mümkün. Yine ayn ekilde Ate kes Anla mas n n imzalanmas ndan sonraki dönemde ciddi giri imler de söz konusu oldu. Fakat sonuç de i medi. Bu çal mada Karaba sorunu ba lam nda bölgesel ili kilerin gelece ine ili kin görü ler ifade edilmeye çal lacakt r. Bu do rultuda öncelikle tarihsel bir yakla m içerisine girmeden Türkiye-Azerbaycan, Türkiye-Ermenistan ili kilerinin ve Karaba sorununun niteli i ortaya konacak, ard ndan önce mevcut durum de erlendirilecek ve daha sonra gelece e ili kin baz öngörülerde bulunulacakt r. Türkiye-Azerbaycan li kilerinin Niteli i Türkiye ve Azerbaycan Türkleri ayn milletin evlatlar olarak uzun y llar boyunca ayn çat alt nda ya am lard r. Fakat, devletle me sürecinde tarihin belli dönemlerinden itibaren bu iki toplum ayr ayr devletler kurmu, farkl çat lar alt nda ya amaya ba lam lard r. Özellikle Osmanl ve Safevi döneminde bu iki Türklük aras nda ciddi kopukluk, hatta, toplumsal düzeyde de ilse de devlet düzeyinde çat ma ya anm t r. 20. yüzy l n ba lar nda, Osmanl dan Türkiye Cumhuriyeti ne geçilmi ve Kuzey Azerbaycan topraklar nda Azerbaycan Halk Cumhuriyeti nin kurulmu tur. 1 Azerbaycan Halk Cumhuriyeti nin ömrünün k sa olmas nedeniyle bu iki devlet aras nda ili kilerin geli me ans zay f olmu tur. Fakat, o dönemde Türkiye topraklar nda Azerbaycan Türklerinin ideolojik süreçlere ve kurtulu sava na katk s 2, Azerbaycan topraklar nda ise Türkiye Türklerinin, ba ms zl n peki tirilmesine ve toprak bütünlü ünün sa lanmas na katk s 3 mevcut ikili ili kilerin ruhunun temellerinin önemli bir k sm n te kil etmi tir. Bu çerçevede Kafkas slam Ordusu`nun Ermeni çetelerinin yapmakta oldu u katliamlara son 1 Günümüzde Azerbaycan Türklerinin topraklar esas olarak ikiye parçalanm, Kuzey Azerbaycan topraklar nda Azerbaycan Cumhuriyeti bulunmakta, Güney Azerbaycan ise resmi ran s n rlar içerisinde kalm t r. 2 Süleyman Ünal, Çanakkale de 100. Y l haz rl klar, 23 Nisan 2012, /az/newsdetail_getnewsbyid.action?newsid=43303; Çanakkale'deki Azerbaycanl ehitler Ebedile ti, act=show&code=page&id=16&id_page=6437& resume=0 3 Araz Aslanl, Bugün - Bakü'nün Kurtulu u Günü, 15 Eylül 2012, com.tr/yazarlar/ html 176

3 vermesi ve Bakü`nün i galden kurtulu unda oynad asil rolün özellikle vurgulanmas gerekir. Azerbaycan n Sovyet mparatorlu u nun i gali alt nda bulundu u 1991 y l na kadar, Azerbaycan ve Türkiye Türkleri aras ndaki ili kiler tam kesilmi olmasa da, çok s n rl olmu tur. Genellikle ili kilerin temelini hasret duygular, gizli faaliyetler olu turmu, ayn zamanda Türkiye Cumhuriyeti ile Sovyetler Birli i aras ndaki ili kilerinin k smi iyile mesi özellikle edebiyat ve sanat yo unluklu olmak üzere zaman zaman Azerbaycan`a da yans m t r de Azerbaycan n ba ms zl na kavu mas sürecinden itibaren, iki toplum aras ndaki ili kiler yeniden yo unluk kazanmaya ba lam t r. Ba ms zl k mücadelesi döneminde Azerbaycan n, en çok yard m Türkiye den gördü ü herkesçe bilinen bir gerçektir. Asl nda, Türkiye nin hiçbir ey yapmay p, sadece ba ms z devlet olarak varl bile Azerbaycan daki mücadele aç s ndan çok önemli olmu tur (psikolojik katk yapm t r). O kadar ki, 20 Ocak 1990 da Sovyet Ordusu Bakü ye sald rarak, katliam yapt nda, Azerbaycan kamuoyunda, Türkiye nin olaylara askeri müdahale ederek, Azerbaycan kurtaraca yönünde ilginç bir beklenti bile mevcut olmu tur. Azerbaycan ba ms zl na kavu tu unda kendisini ilk olarak Türkiye tan m, Rusya ve ran destekli Ermenistan n kendisine sald rmas durumunda yine en çok deste i Türkiye den görmü tür yüzy l n ba nda ya ananlara bunlar n da eklenmesi Azerbaycan aç s ndan ili kilere verilen önemin psikolojik boyutunun daha da güçlenmesine neden olmu tur. Azerbaycan n ba ms zl na kavu mas ndan bu yana geçen 20 y l a k n süreye göz at ld nda, iki ülke aras ndaki ili kilerin ba lang çta duygu ve ideoloji yo unluklu bir dönem geçirdi i, ard ndan bir süre liderler aras ili kilerin ikili ili kilerin teme dinami ini olu turdu u görülmektedir. Fakat günümüzde iki ülke aras ndaki ili kilerin salt ideolojik, salt ki isel boyutlardan s yr ld n rahatl kla söyleyebiliriz. li kiler önemli ölçüde kurumsalla m, ciddi projelerle güçlendirilmi tir. Azerbaycan ve Türkiye nin birbirlerinin en önemli stratejik orta olmalar her iki ülkede ve birçok yabanc ülkede genel kabul görmektedir. Kar l kl olarak her iki toplum birbirlerinin sorunlar na duyarl l klar n devam ettirmektedirler. Hem Türkiye de, hem de Azerbaycan da yap lan kamuoyu ara t rmalar nda, iki ülke halk n n kendinize en yak n halk olarak kimi görüyorsunuz sorusuna cevap olarak bir birlerini göstermeleri de a r lacak durum de ildir. Arzulanan boyuta varmam olsa bile iki ülke aras nda özellikle askeri alandaki i birli i kesintisiz olarak sürdürülmektedir. ki ülke ekonomik alandaki i birliklerini küresel etkileri olan bölgesel projelere ta m lard r. Beklenilenden daha uzun süre içerisinde gerçekle tirilmi olsalar da Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hatt, Bak-Tiflis-Erzurum do algaz boru hatt tamamlanm, Bakü-Tiflis-Kars demiryolu projesi ise tamamlanmak üzeredir 5. Uzun süre Türkiye-Azerbaycan ekonomik ili kilerinde Türkiye`nin Azerbaycan`a yat r mlar ön planda olsa da son 4 Türkiye - Azerbaycan Siyasi li kileri, 5 Türkiye nin Enerji Stratejisi, 177

4 y llarda Azerbaycan` n Türkiye`ye büyük ölçekli yat r mlar yapmaya ba lamas ve Türkiye`deki bir noktaya yap lan en büyük yat r m n (Star rafinerisi, 5 milyar dolar) Azerbaycan taraf ndan yap l yor olmas ili kilere yeni boyutlar eklemi tir 6. Ayriyeten Avrupa`n n enerji güvenli i aç s ndan büyük önem arz eden baz projeler y llard r gündemde olmas na ra men bu projelere ili kin bir türlü ad mlar at lamad halde Azerbaycan ile Türkiye`nin kendi ba lar na Trans Anadolu Boru Hatt (TANAP) konusunda karar almalar ve projeyi hemen gerçekle tirmeye ba lamalar da hem bu iki ülkenin siyasal ve ekonomik olanaklar na hem de ikili ili kilerinin geldi i yere k tutmaktad r. Bunun yan s ra iki ülke aras nda stratejik i birli ine ili kin anla man n imzalanm ve bu do rultudaki çal malar koordine etmek amac yla bir konsey kurulmu tur. Önce Türkiye Cumhurba kan Abdullah Gül ün A ustos 2010 tarihleri aras nda Azerbaycan a gerçekle tirdi i resmi ziyaret s ras nda Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti Aras nda Stratejik Ortakl k ve Kar l kl Yard m Anla mas imzalanm t r. 7 Daha sonra ise Eylül 2010 tarihlerinde stanbul da gerçekle tirilen Türk Dili Konu an Ülkeler Devlet Ba kanlar 10. Zirvesi nde Türkiye Ba bakan Recep Tayyip Erdo an ile Azerbaycan Devlet Ba kan lham Aliyev Yüksek Düzeyli Stratejik birli i Konseyi nin kurulmas n kararla t rm lard r Ekim 2011 de ise her iki ülke liderlerinin ve Savunma Bakanlar n n da kat l m yla Yüksek Düzeyli Stratejik birli i Konseyi nin ilk toplant s gerçekle tirilmi tir. 9 Konseyin ikinci toplant s ise 11 Eylül 2012`de gerçekle tirilmi tir. 1991`den günümüze kadarki dönemde Türkiye-Azerbaycan ili kilerinde en ciddi s k nt olarak de erlendirilebilecek süreç Türkiye-Ermenistan protokolleri sürecinin Türkiye-Azerbaycan ili kilerine yans mas olmu tur. Ona ileriki k s mlarda de inece iz. 6 Star Rafinerisi, Türkiye'de tek noktaya yap lacak en büyük özel sektör yat r m, 24 Ekim 2011, 7 Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Aras nda Stratejik Ortakl k ve Kar l kl Yard m Anla mas n n Onaylanmas n n Uygun Bulundu una Dair Kanun Tasar s ile D i leri Komisyonu Raporu (1/979), donem23/yil01/ss645.pdf ( ); AZ RBAYCANLA TÜRK Y ARASINDA STRATEJ T R FDA LIQ v QAR ILIQLI YARDIM HAQQINDA MÜQAV L N N M TN, mediaforum.az/az/2010/12/15/az%c6%8frbaycanla-t%c3%9crk% C4%B0Y%C6%8F- ARASINDA-STRATEJ%C4%B0-T%C6%8FR%C6%8FFDA%C5%9 ELIQ c02.html ( ). 8 Türkiye-Azerbaycan aras stratjik imza at ld, Hürriyet, 15 Eylül 2010, ( ); Azerbaycan ile Yüksek Düzeyli Stratejik birli i Konseyi Kurulu u Anla mas imzaland, Zaman, , ( ) 9 Edo an: Azerbaycan`a müte ekkiriz, pid=48&lang=tr&ara=ciz ( ); Az rbaycan-türkiy s n dl ri imzalanm d r, 25 oktyabr 2011, ( ) 178

5 ki ülkenin devlet yetkililerinin göreve geldikten sonra ilk ziyaretlerini kar l kl olarak birbirlerine gerçekle tirmeleri hususuna özen gösterdikleri bilinmektedir. Genel olarak kar l kl ziyaretlerin yo unlu u çok üst düzeydedir. Son dönemlerde ili kiler savunma sanayi ve sivil toplum alan nda da ivme kazanmaktad r. Türkiye-Ermenistan li kilerinin Niteli i li kinin mevcut durumunun birçok nedeni ve ili kilerin birçok dinami i bulunmaktad r. Uzun y llardan beri Ermenistan toplumunda yerle tirilen Türkiye ve Türk dü manl n n yan s ra, Sovyetleri Birli inin da lmas s ras nda Ermenistan n Azerbaycan a yönelik toprak talepleri paralelinde geli en ba ms zl k hareketi ba ar ya ula m, ayn zamanda Azerbaycan a yönelik i gal faaliyetleri, hem bu ülkenin içerisindeki geli melerin, hem de d politikas n n belirleyici etkeni olmu tur. Ku kusuz, Türkiye de bu süreçten nasibini alm t r. Türkiye-Ermenistan ili kilerinin ilk dönemlerine bakt m z zaman, Ermenistan n olumsuz tav rlar na ra men Türkiye nin ili kileri geli tirmeye yönelik politikalar n gözlemlemekteyiz. Ermenistan Parlamentosu nun 23 A ustos 1990 da kabul etti i Ba ms zl k Bildirgesi nin 11. Maddesinde, Türkiye nin Do u Anadolu Bölgesi için Bat Ermenistan ifadesine yer verilmi, ayn zamanda sözde Ermeni Soyk r m n n uluslararas alanda tan nmas çabalar vurgulanm t r 10. Ermenistan Anayasas n n 13. Maddesinin 2. paragraf nda, Devlet Armas nda A r Da n n da bulundu u belirtilmektedir 11. Ermenistan, çe itli dönemlerde ortaya att, Türkiye ile Ermenistan aras ndaki s n r belirleyen 1921 tarihli Kars ve 1920 tarihli Gümrü Antla malar n n yürürlükte olmad iddias n son dönemlerdeki geli melere ra men belirli ölçüde halen savunmaktad r. Ermenistan n, Azerbaycan a yönelik i galci politikas n n yan s ra, daha ba ms zl k mücadelesi s ras nda Türkiye ye kar aç kça sald rgan bir tav r içerisine girmesine ra men, Türkiye Cumhuriyeti, Eylül 1991 de incelemelerde bulunmak üzere Kafkasya ve Türkistan (Orta Asya) ülkelerine heyetler yollarken, Ermenistan da ihmal etmemi tir Aral k 1991 tarihinde Ermenistan n ba ms zl n tan yan Türkiye, ba ms zl n n ard ndan ekonomik güçlüklerle kar la an Ermenistan a insani yard mda bulunmu tur. Türkiye, ayr ca, topraklar üzerinden Ermenistan a insani yard m malzemesi gönderilmesine imkan tan m t r. Ermenistan, Türkiye taraf ndan, 25 Haziran 1992 de kurulan Karadeniz Ekonomik birli i Örgütü ne kurucu üye olarak davet edilmi tir. Ancak, Ermenistan n srarla 10 Ba ms zl k Bildirgesi nin tam metni ve ilgili maddeler için bkz: Ermenistan hükümetinin resmi internet sitesi, Ermenistan D i leri Bakanl resmi internet sitesi 11 Ermenistan Anayasas n n ilgili maddeleri için bkz: Ermenistan Devlet Ba kanl resmi internet sitesi, president.am /library/symbols/eng/ 12 Nazmi Gül-Gökçen Ekici, Azerbaycan ve Türkiye ile Bitmeyen Kan Davas Ekseninde Ermenistan n D Politikas, Avrasya Dosyas, Azerbaycan Özel Say s, lkbahar 2001, Cilt 7, No 1, s

6 sürdürdü ü çat mac tutum nedeniyle, Türkiye nin Ermenistan ile diplomatik ili ki kurmas mümkün olamam t r 13. Bu dönemlerde zaman-zaman sözde soyk r m iddialar n bir kenara b rakman n ve Türkiye ile ili ki geli tirmenin gereklili inden bahsedenler olmu sa da, Ermenistan genelde sald rgan siyasetini sürdürmeye devam etmi tir. Barda ta ran damla ise, Ermenistan n Türkiye den en çok yard m ald dönemde (örne in, i galin hemen öncesinde Türkiye yetkilileri yo un muhalefete ra men Ermenistan a 100 bin ton bu day yard m nda bulunmu tur) Azerbaycan n Kelbecer bölgesini i gal etmesi olmu tur. Türkiye, Nisan 1993 ba lar nda Azerbaycan a yönelik i gal giri imlerini sürdüren Ermenistan, sald r lar n durdurmas konusunda uyararak, aksi takdirde ili kilerde do abilecek olumsuz geli melerden sorumlu olmayaca n aç klam t r Nisan 1993 te Kelbecer in Ermenistan taraf ndan tamamen i gal edilmesinden sonra Türkiye yine Ermenistan a yönelik, i galden vazgeçme ça r lar n sürdürmü, bu arada ili kileri de kademeli olarak s n rland rmaya ba lam t r. Ermenistan n i galci tavr n sürdürmesi üzerine Türkiye, Ermenistan ile olan s n r n ve daha sonra hava koridorunu kapatm t r. Bu arada, 6 Nisan 1993 te Ermenistan Savunma Bakan Vekili Vazgen Manukyan n, TASS ajans na yapt aç klamada, Erivan Yönetiminin, s n rlar n de i mezli i ilkesini kabul etmedi ini, bu ilkenin iki dünya sava sonucunda olu mu olan Bat ve özellikle Avrupa s n rlar için geçerli oldu unu, eski Sovyet Cumhuriyetlerinin rastgele kalem darbeleriyle çizilmi olan s n rlar n n ise ayn ilkeler çerçevesinde tan namayaca n iddia etmesi, Türkiye yetkilileri taraf ndan, Ermenistan yönetiminin Büyük Ermenistan hayalinin pe inde oldu unun göstergesi olarak kabul edilmi tir 15. Türkiye Ermenistan ile ili kilerini s n rlar kapatma, uçak seferlerini iptal etme ve hava koridorunu kapatma eklinde s n rland r rken ili kilerin geli tirilmesini u ko ullara ba lam t r 16 : 1. Ermenistan daki Soyk r m saplant s kalks n; 2. Ermenistan, Türkiye ye yönelik toprak talebinden vazgeçsin; 3. Ermenistan taraf ndan i gal edilmi Azerbaycan topraklar geri verilsin ve kaçk nlar n evlerine dönü üne müsaade edilsin; 4. Azerbaycan n di er bölgeleri ile Nahç van aras ndaki koridor aç ls n; Türkiye için Ermenistan ile ili kilerin olumsuzlu u bir hedef olmam, bu nedenle de sonraki süreçte Türkiye, defalarca Ermenistan ile ili kileri 13 Türkiye-Güney Kafkasya li kileri, Türkiye D i leri Bakanl resmî sayfas, (8 Mart 2004). 14 Ba bakanl k Bas n Yay n Genel Müdürlü ü resmî sayfas, YAYINLARIMIZ/AyinTarihi/1993/nisan1993.htm (20 Ocak 2004) (26 ubat 2004). 16 Erivan artlar, Hürriyet, 20 Ocak

7 normalle tirmek için giri imlerde bulunmu, fakat olumlu sonuç alamam t r. Örne in, 1995 te Ermenistan dan olumlu bir cevap gelir umuduyla, stanbul-erivan aras nda uçak seferlerine imkan veren H-50 hava koridorunun aç lmas na izin verilmi tir ve bu hava koridoru hala aç kt r. 17 Ermenistan n buna kar l k att ad mlar Türkiye ye yönelik daha sert tepkiler eklinde olmu tur. Ermenistan hem uluslararas kurulu lar ve yabanc devletler nezdinde Türkiye yi suçlamaya devam etmi, hem de PKK terör örgütüne destek vermi tir. Örne in, Türkiye nin terörle mücadele ile u ra t bu dönem, Ermenistan n PKK ya en yo un askeri destek verdi i dönem olmu tur. Nitekim May s 1997 de Kuzey Irak ta PKK n n füzeyle bir Türk helikopterini dü ürmesinin ard ndan 6 Haziran 1997 de Genelkurmay Ba kanl nda yap lan bas n toplant s nda Genelkurmay Ba kanl Genel Sekreteri Erol Özkasnak taraf ndan yap lan aç klamada, Ermenistan n PKK ya füze temin eden ve gerekli e itimi veren devletlerden birisi oldu u kesin istihbarat kaynaklar na dayan larak ifade edilmi tir 18. Y llar sonra (2008 de) Türkiye Irak n kuzeyinde PKK terör örgütüne kar askeri harekat düzenlerken bölgeden kaçan terör örgütü eleba lar n n ran üzerinden Ermenistan a ve Ermenistan n i gal alt nda tuttu u Azerbaycan topraklar na s nd klar bilgileri medyada yer alm t r. PKK`l lar günümüzde de Türk ve yabanc medyaya benzer aç klamalar yapmaktad rlar. Ermenistan Türkiye ye yönelik sald rgan tavr resmi ve qayr -resmi düzeyde süreklilik arz etmi tir. Örne in, Ermenistan Devlet Ba kan Robert Koçaryan 6 8 Eylül 2000 tarihleri aras nda New York'ta gerçekle tirilen BM Biny l Zirvesi'nde (Milenyum Zirvesi) yapt konu mas n tamamen Türkiye yi sözde soyk r m yapmakla ve bunu kabul etmemekle suçlamak üzerine kurmu tur. 19 Kas m 2004 içerisinde önce, Koçaryan, Avrupa Parlamentosu Ba kan Joseph Borrell'e yazd mektupta, Türkiye nin soyk r m tan mamas n n, onun AB üyeli ine engel te kil etti ini vurgulam, ard ndan Ermenistan D i leri Bakanl, sözde soyk r m n uluslararas alanda tan nmas çabalar n n en üst düzeyde sürece ini aç klam t r. Ayn günlerde, Almanya da yay nlanan Die Welt gazetesinin sorular n yan tlayan Koçaryan, sözde soyk r m n tan nmas n n Ermeniler için çok önemli oldu unu söylemi tir. 9 Aral k 2004 te D i leri Bakan Vartan Oskanyan n AB yi Türkiye ye daha fazla bask yapmaya ça rmas, konuya ili kin ba ka bir örnek te kil etmi tir. Mevcut Ermenistan Devlet Ba kan Serj Sarkisyan n hem ba bakan oldu u s rada (örne in, 23 Ekim 2007 de ABD ziyareti s ras nda 20 ), hem devlet ba kanl s ras nda (örne in, BM Genel Kurulunda yapt konu malarda 21, 17 Bkz, Dönemin TBMM D i leri Komisyon Ba kan Karman nan n 68 Birle im tarihli konu mas, TBMM Tutanak Dergisi, Dönem 21, Cilt 78, Yasama Y l 4, tutanak/donem21/yil4/bas/b068m.htm (4 Nisan 2004). 18 Abdülhamit Bilici, Tehdit Nerede Biz Neredeyiz, Aksiyon, com.tr/arsiv/153/pages/dosyalar/dos9.html (21 Mart 2004). 19 STATEMENT by H.E.Mr. Robert Kocharian President of the Republic of Armenia at the MILLENNIUM SUMMIT OF THE UNITED NATIONS New York, September 7, 2000, President Serzh Sarkisian Addresses UN General Assembly, com/2008/09/26/president-serzh-sarkisian-addresses-un-general-assembly/ 181

8 Erivan da düzenlenen resmi törenlerde 22, bas na yapt aç klamalarda 23, yabanc ülkeleri ziyaretlerinde 24 ) konuya büyük önem atfettiklerini ve tüm dünyada tan nmas için çaba sarf edeceklerini aç klam t r. Erivan da her y l 24 Nisan da düzenlenen resmi törenlerde Türk bayra n n yak lm, hatta 2009 y l ndaki törende Türk bayra anma töreninin gerçekle tirildi i yere serilerek törende bulunanlar n bayra ayaklar alt na almalar sa lanm t r. Tüm bunlara ra men, Türkiye iyi ili kilerden yana olmas sebebiyle y llard r gizli yürüttü ü Ermenistan ile diyalog (baz D i leri yetkililerinden ve bilim adamlar ndan olu an ortak komisyon) çal malar na 2008 y l ndan itibaren farkl boyut kazand rmaya ba lam t r yaz ndan itibaren Türkiye-Ermenistan ili kilerinde h zl geli meler ya anmaya ba lam t r. 25 En önemli geli melerden birisi Eylül 2008`de Türkiye Cumhuriyeti Cumhurba kan Abdullah Gül ün bölge ve dünya medyas nda geni yank bulan, futbol diplomasisi çerçevesinde Erivan ziyareti olmu tur 26. Türkiye-Ermenistan ili kilerindeki as l önemli geli me ise ABD Devlet Ba kan Barak Obama n n Türkiye ziyaretinden sonra ya anm t r. 27 Fakat ayn günlerde bile Ermenistan yetkililerinin Ermenistan ve Bat medyas ndaki aç klamalar onlar n resmi görü lerinin de i medi inin önemli bir göstergesi olmu tur. Buna ra men 2009 y l n n ilk aylar nda önce s n rlar n aç laca na ili kin geni bir haber bombard man yap lm (bunlar içerisinde özellikle, Türkiye- Ermenistan ili kilerinin geli tirilmesi için sviçre yard m yla bir yol haritas sa layacak protokoller üzerine çal maya ba land n n 22 Nisan`da aç klanmas önemli olmu tu), daha sonra Türkiye`deki iç muhalefetin ve Azerbaycan n yo un itirazlar üzerine böyle bir eyin asl nda hiç planlanmad aç klanm t r. En net aç klama ise Türkiye Cumhuriyeti Ba bakan Recep Tayip Erdo an n bu konudaki s k nt lar gidermek üzere gerçekle tirdi i Azerbaycan ziyaretinde yap lm t r Armenians remember 1915 killings, stm 23 'Genocide' Question Still Haunts Armenia-Turkey Relations, July 10, 2008, html 24 Sarkisyan: Soyk r m unutmad k, Radikal, 4 ubat Erivan la görü me trafi i çok önemli, Hürriyet, 18 Temmuz 2008 ; Mensur Akgün, Azerbaycan ipote i kalk yor mu?, Referans, 23 Temmuz 2008 ; ERMEN STAN'LA SORUNLARIMIZ VAR, Hürriyet, 24 Temmuz Erivan'da gece mesaisi, Sabah, 8 Eylül 2008; Stephen Kinzer, Turkish-Armenian football diplomacy, 3 September /sep/03/turkey.armenia ; Turkish president's football visit turns political, 06 September 2008, ; Dorian Jones, Football Match Provides Opening for Healing Turkish- Armenian Relations, 19 December 2008, archive/ / voa26.cfm?moddate= Türkiye-Ermenistan-Azerbaycan sarmal, Beril DEDEO LU, Star, 15 Nisan 2009 ; Ermenistan ile ili kiler de i iyor mu?, Ali Faik Demir, Taraf, 14 Nisan brahim Karagül, Erdo an Bakü'ye tam güvence verdi, Yeni afak, 14 May s 2009; Erdo an: gal sona ermeden Ermenistan s n r aç lmaz, Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&Date= &ArticleID=935713, Erdogan 182

9 Ama bu arada, Azerbaycan` n d politikas nda Bat kar t hava esmi, Türkiye ile enerji alan ndaki ili kilerde k smi gerginlik söz konusu olmu, tüm bunlar hem Azerbaycan n Rusya ile do algaz anla mas imzalamas, hem de Ankara daki NABUCCO törenine sadece bakan düzeyinde kat lmas sonuçlar n da do urmu tur. 29 Ba bakan Erdo an n ziyaretinin öncesinde Azerbaycan bas n nda sert Türkiye kar t, ama özellikle de AK Parti kar t hava esmi, Azerbaycan dan Türkiye ye giden heyetler hükümet kar t söylem kullanarak zaman-zaman Türk iç politikas na da müdahil olmu lar. Bu arada Türkiye nin Ermenistan ile gizli anla ma yapt ve bu anla man n Azerbaycan Devlet Ba kan lham Aliyev e Rus istihbarat nca s zd r ld iddias da yer alm t r. Türk yetkililer ise srarla bu tür bilgilerin do ru olmad n ve Ermenistan ile yürütülen müzakereler konusunda Azerbaycan n da bilgilendirildi ini iddia etmi tir. Erdo an n Bakü ziyareti ve Türk yetkililerin yapt aç klamalar Azerbaycan-Türkiye ili kilerinde gerginli i azalt c etki yaparken, A ustos sonuna do ru Türkiye-Ermenistan ili kilerinde yeni geli melerin ya anaca n n ipuçlar ortaya ç km t r. 28 A ustos`ta Ba bakan Erdo an Azerbaycan Devlet Ba kan lham Aliyev`i aray p geli meler konusunda bilgilendirmi, ertesi gün Müste ar Sinirlio lu ve Büyükelçi Ünal Çeviköz ü Bakü ye gönderip ayr nt l bilgi verilmesini sa lam t r. 31 A ustos ta ise Türkiye ve Ermenistan' n, sviçre nin arabuluculu uyla sürdürdükleri çabalar çerçevesinde paraflad klar iki protokole ( Diplomatik li kilerin Tesisi Protokolü ve kili li kilerin Geli tirilmesi Protokolü ) ili kin iç siyasal isti areleri ba latma hususunda mutabakata vard klar Türkiye, Ermenistan ve sviçre D i leri Bakanl klar n n internet sitelerinde duyurulmu, protokollerin resmi olmayan metinleri Ermeni kaynaklar nca yay nlanm t r. Bu süreçte Azerbaycan dan ciddi tepki gelmemi, fakat CHP ve MHP ba ta olmakla muhalefet ve sivil toplum kurulu lar n n hükümete yönelik sert ele tirileri sözkonusu olmu tur. Ele tirilerin en önemli odak noktalar ndan birisini, protokollerin asl nda Ba bakan Erdo an n Azerbaycan Parlamentosu nda konu ma yapmas ndan önce, hatta ilk aç klaman n yap ld 22 Nisan tarihinden önce (CHP nin iddias na göre 2 Nisan da, konuya ili kin görü me trafi ine göz at ld nda mutlaka 1-3 Nisan tarihlerinde) imzalanm olmas hususudur. Bu durum, Azerbaycan-Türkiye ili kileri aç s ndan tart lan Azerbaycan yeterince bilgilendirilmedi mi, yoksa yeterince bilgilendirildi de oyunbozanl k m yap yor, sorusuna cevap bulunmas aç s ndan önemli hususlardan birisidir. Reassures Azerbaijan on Turkey's Border Policy with Armenia, Abdullah Karaku Erdo an dan s n r garantisi, Milliyet 14 May s Christian KOLTER, Frontière turco-arménienne et conflit du Haut Karabagh : la normalisation, une géopolitique?, php?id=496&phpsessid=2d7a481ceaf6b1d6066c7b9943c7b

10 10 Ekim 2009 daysa nihayet beklenen olay gerçekle mi ve biraz sanc l da olsa Türkiye ile Ermenistan aras ndaki daha önce paraf edilmi olan büyük bir törenle sviçre de protokoller imzalanm t r. 30 Protokollerin imzalanmas Ermenistan içerisinde ve diasporada oldu u kadar, Türkiye de (muhalefet) ve Azerbaycan da da sert tepki ile kar lanm t r. Azerbaycan D i leri Bakanl hemen yay nlad bildiride, Ermenistan i gal alt nda tuttu u Azerbaycan topraklar n terketmeden Türkiye nin bu ülke ile ili kilerini iyile tirmesinin Azerbaycan n ç karlar na ve Türkiye yetkililerin verdi i sözlere kesin ayk r l k te kil etti ini, Türkiye-Azerbaycan ili kilerinin ruhuna uygun olmad n, bölgesel bar ve güvenlik çabalar n tehdit alt nda koydu unu vurgulam t r 31. Daha da ileri giden Karaba Azatl k Te kilat isimli sivil toplum kurulu u (Karaba sorununa ili kin en önemli kurulu lardan birisi) Gül, Erdo an ve Davuto lu nun istenmeyen ki iler ilan edildi ini ve muhtemel Azerbaycan ziyaretlerinde protesto edileceklerini ifade etmi tir. 32 Fakat bir süre sonra önce Ba bakan Erdo an 13 May s 2010`da Azerbaycan parlamentosunda yapt konu mayla Azerbaycan` tam rahatlatm 33, daha sonra ise BM ve Avrupa Konseyi dahil birçok uluslararas platformda Karaba konusunda Azerbaycan toplumunun gönlünü fetheden aç klamalar yapm t r 34. Ayr ca protokoller konusunda da bir geli me ya anmam, her iki tarafta olumlu tablodan ziyade kar l kl suçlay c beyanlar daha çok dikkat çekmi tir. Karaba Sorunun Niteli i Karaba sorunu 1980 lerin ikinci yar s nda ortaya ç karken daha yo un dikkat çekmesine ra men, sorunun kökleri daha derindedir. Özellikle, 18. yüzy ldan itibaren genel olarak Kafkasya ya yönelik payla m mücadelesi ve büyük güçlerin stratejik hedefleri nedeniyle, göçler dahil bölgede ya anan geli meler sorunun ilk temellerini olu turmaktad r. Fakat, sorunun günümüzdeki ekliyle ortaya ç k süreci, 20. yüzy l n ba lar nda ve sonlar nda ya anan geli melere dayanmaktad r. Kafkasya da Ermenilerin yo un ya ad bölgeler olu turulduktan sonra ikinci a ama olarak 1900 lerin ba nda bir Ermeni devleti kurulmu tur lerin 30 Turkey, Armenia agree to forge ties, story/2009/10/10/ turkey-armenia.html ; Armenia and Turkey normalise ties, europe/ stm 31 R smi Bak dan Türkiy -Erm nistan protokollar na s rt etiraz, anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid= Gül, rdo an v Davudo lu Az rbaycan üçün arzuolunmaz xsl r elan edildi, 33 Erdo an` n 13 May s 2009`da Azerbaycan Parlamentosunda yapt konu ma, 13 May 2009; Azerbaycan-Türkiye ili kileri: nerede kalm t k? 3, yazarlar / html, Ba bakan Erdo an' n BM Genel Kurulu'na hitab, planet/ asp, 23 Eylül

11 ba lar konumuz aç s ndan iki özelli i ile dikkat çekmi tir. lkin olarak, bu dönemde Türkiye nin do usunda ve genel olarak Kafkasya da Ermeni hareketleri yabanc güçlerce desteklenmi tir. Bunun yan nda dikkat çeken di er husus, Rusya n n özellikle Kafkasya da merkez yönetime kar güçlenen milli hareketleri birbirleriyle çat t r lmak suretiyle zay flat lmak giri imi olmu tur. Azerbaycanl lar (Azerbaycan Türkleri, Müslümanlar) ile Ermeniler aras nda 20. yüzy l n ba lar nda ya anan çat malar büyük ölçüde bu çerçevede geli mi ve her iki toplumun ayd nlar olay bu çerçevede de erlendirme bilincini göstermi lerdir. Nitekim, ileriki dönemlerde bölgenin Sovyetler Birli i içerisinde yer almas yla sorun dindirilirken (dondurulurken), geçmi e yönelik de erlendirmelerde, sürekli olarak, Çarl k yönetiminin kendisini korumak için etnik çat malar alevlendirdi i vurgulanm t r. Fakat ne gariptir ki, ayn Sovyetler Birli i nin yöneticileri, Sovyetler Birli i nin da lma sürecinde Çarl k Rusyas n n taktiklerine ba vurmaktan geri kalmam t r. Bunlar n yan s ra Sovyetler Birli i nin kurulu undan y k l na kadarki dönemde Azerbaycan içerisinde Da l k Karaba Özerk Bölgesi isimli yap n n olu turulmas, bu yap içerisinde Ermenilerin etnik yo unlu unun sa lanmas, DKÖB nin Ermenistan a birle tirilmesi için kapsaml haz rl klar n Sovyetler Birli i içerisinde ve d nda sürdürülmesi, Sovyetler Birli i nin da lmas sürecinde bölgede çat malar n alevlenmesine neden olmu tur. lk ba larda kar l kl etnik nefretin artm, Azerbaycan-Ermenistan s n r nda ve Azerbaycan içerisindeki eski DKÖB co rafyas nda küçük çapl çat malar ba gösteri, Haziran 1992 den itibaren bu çat malar sava a dönü mü tür. Bu döneme kadar Ermenistan n milli orduya sahip olmas na kar n Azerbaycan da mevcut olan yönetimlerin milli ordu kurulmas konusuna s cak bakmamas nedeniyle, Ermenistan birlikleri Azerbaycan topraklar n n yakla k %5-ini i gal alt na alm t r. Bu süreçte ubat 1992 tarihinde, Ermeni kuvvetlerinin, bölgedeki 366 say l Rus askeri birli inin deste iyle, Azerbaycan n Hocal rayonunda 35 gerçekle tirdikleri katliam (Hocal Soyk r m ) çok say da yabanc devletin ve uluslararas kurulu un da sert tepkisine neden olmu, fakat bu katliam gerçekle tirenler hakk nda herhangi bir i lem yap lmam t r. 36 Haziran 1992-Kas m 1992 aras ndaki çat malarda Azerbaycan birlikleri Ermenistan i gali alt ndaki topraklar n n büyük bir k sm n (yakla k % 3.5-ini) i galden kurtarabilmi tir. Fakat 1992 sonlar ndan itibaren Ermenistan sava kendi lehine çevirebilmi, Azerbaycan topraklar üzerinde i gallerini art rm t r. Ermenistan ordusunun 27 Mart-3 Nisan 1993 tarihleri aras nda devam eden 35 Rayon Azerbaycan mahalli idareler sisteminde ilçeden büyük, ilden küçük bir birim ndocument ; Nowhere To H de For Azer Refugees, The Guardian, 2 Eylül 1993; The Face Of A Massacre, Newsweek, 16 Mart 1992; Massacre By Armen ans, The New York Times, 3 Mart 1992; Thomas Goltz, Armen an Soldiers Massacre Hundreds Of Flee ng Fam l es, The Sunday Times, 1 Mart 1992; Corpses L tter H lls In Karabakh, The Times, 2 Mart 1992; Jill Smolowe, Massacre In Khojaly, T me, 16 Mart, 1992, Nagorno-Karabagh Victims Buried n Azerbaijani Town, The Washington Post, 28 ubat 1992; 185

12 sald r lar sonucunda Azerbaycan n Kelbecer rayonu Ermenistan taraf ndan i gal edilmi tir. BM Güvenlik Konseyi nin soruna ili kin ilk karar bu i gal sonras nda al nm t r. 822 say l bu karar, i gal edilmi Kelbecer rayonunun biran önce ve arts z olarak terk edilmesi gerekti ini vurgulam t r. 37 Fakat Ermenistan n oyalay c politikalar n n uluslararas kurulu lar taraf ndan ho görülmesinin de etkisiyle bu karar uygulanamam t r. Bunun sonucu olarak, 1993 y l sonuna kadar Ermenistan Azerbaycan topraklar n i gal etmeyi, BM Güvenlik Konseyi de bu i gallere son verilmesini isteyen kararlar almay sürdürmü tür. Bu arada, çe itli uluslararas kurulu lar düzeyinde sorunun çözümüne yönelik giri imler süregelmi tir. Bu konuda en yetkili yap olarak AG T Minsk Grubu olu turulmu tur. Minsk Grubu nun ve Rusya n n özel giri imleri sonucunda May s 1994 te Azerbaycan ile Ermenistan aras nda ate in durdurulmas n öngören bir dizi anla ma imzalanm t r. May s 1994 ten günümüze kadar, ara s ra ihlal edilmekle birlikte bu ate kes durumu sürdürülmü tür. 38 Ate kes döneminde sorunun çözümüne yönelik giri imler Minsk Grubu ba ta olmakla, çe itli uluslararas kurulu lar ve çe itli devletler arac l yla sürdürülegelmi tir. Bu çabalar içerisinde en önemlileri AG T Minsk Grubu nun taraflara sundu u üç bar plan önerisi olmu tur. Bu planlardan ilk ikisi Ermenistan, üçüncüsü ise Azerbaycan taraf ndan kabul edilmedi i için uygulanma ans bulmam t r. Kabul edilmemesine ra men uzun süre gizli tutulan planlar n 21 ubat 2001 de Azerbaycan n resmi gazetesinde yay nlanmas tart maya neden olmu tur. Her üç planda da kesin bir bar anla mas n n imzalanmas, Ermenistan birliklerinin Azerbaycan d na ç kmas, Laç n hariç eski DKÖB s n rlar d ndaki Azerbaycan topraklar n n tamamen terk edilmesi, Azerbaycanl mültecilerin geri dönü lerinin sa lanmas ve Azerbaycan içerisinde eski DKÖB çerçevesinde bir yap kurulmas öngörülmü tür. Planlar aras ndaki farkl l klar sadece bu sürecin hangi a amalarla gerçekle tirilece ine ve kurulacak yap n n statüsünün ne ekilde düzenlenece ine ili kin olmu tur. 39 Sorunun çözümüne ili kin günümüze kadarki giri imlerin ciddi bir sonuç vermedi i ortadad r. Sadece 1997 y l sonlar na do ru bar a ili kin umutlar ye ermi se de bar plan na s cak bakan Ermenistan Devlet Ba kan Ter- Petrosyan n Ermenistan da ya anan iç siyasal süreç sonras nda görevinden ayr lmak Statement of the OSCE Minsk Group Co-Chairs, 13 July 2012, 39 Da l q Qaraba münaqi esinin aradan qald r lmas na dair herterefli sazi, Azerbaycan, 21 ubat 2001; Minsk Group proposal ('package deal'), ; Da l q Qaraba silahl münaqi sinin dayand r lmas haqq nda sazi, Azerbaycan, 21 ubat 2001; ; Da l q Qaraba silahl münaqi sinin h rt r fli h llinin prinsipl ri haqq nda, Azerbaycan, 21 ubat 2001; Minsk Group proposal ('common state deal'), php 186

13 zorunda kalmas ve yerine sava yanl s Koçaryan n gelmesi bu umutlar n sona ermesine neden olmu tur. AG T in 1999 stanbul Zirvesi öncesinde Azerbaycan ve Ermenistan devlet ba kanlar aras nda gerçekle tirilen yo un görü meler ve uluslararas kurulu lar n yo un çabalar sonucunda zirvede iki ülke aras nda bar anla mas n n imzalanmas beklentisini yeniden do urmu tur. Fakat zirvenin hemen öncesinde, 27 Ekim 1999 da Ermenistan parlamentosuna düzenlenen, Ba bakan, Parlamento Ba kan ve 6 milletvekilinin öldürülmesiyle sonuçlanan terör sald r s bu f rsat n da ortadan kalkmas na neden olmu tur. 40 Sonraki süreçte yap lan yo un görü meler aras nda sadece iki devlet ba kan aras nda Rusya da 2 Kas m 2008 de gerçekle tirilen görü me, çözüm için askeri yola ba vurulmayaca na ili kin kabul edilen Moskova Bildirisi ile sonuçlanm t r 41. Günümüzde Azerbaycan ve Ermenistan kamuoylar n n soruna bak aç lar n n tamamen ters noktalarda oldu u da göz önünde bulundurulunca konuya ili kin çözüm bulunmas n n zorlu u daha rahat anla lmaktad r. Konuya ili kin giri imlere bak ld nda genelde bak aç s n n do ru olmamas, bölgenin artlar n n ve özelliklerinin yeterince dikkatli de erlendirilmemesi, sorunun tarihçesinin ve as l mahiyetinin göz ard edilmesi ve benzeri nedenlerden dolay soruna ili kin çözüm önerilerinin asl nda ciddi çat ma potansiyeli ta d görülmektedir. Sorunun as l mahiyetinin Ermenistan n Azerbaycan topraklar n i gal etmesi ve s n rlar n geni lendirmeye çal mas oldu u aç k olmakla birlikte, uzun süre bu husus uluslararas kurulu lar n kararlar nda aç kça yer almam t r. Fakat, özellikle 2005 y l nda Avrupa Konseyi nin 42, 2008 y l nda ise BM nin Ermenistan n i galci konumda oldu unu aç kça ifade eden kararlar alm olmas 43, Azerbaycan aç s nda k smen de olsa umut verici, Ermenistan aç s ndan ise s k m l n sonucu olarak yorumlanm t r. Sorunun birçok boyutu (küresel güç mücadelesi, etnik çat ma, dinsel çat ma ve s.) bulunmas na ra men, bizim varsay m m za göre asl nda sorununun en önemli özelli i bir yay lmac l k sorunu olmas d r. Fakat, sorunun çözümü yay lmac a r za gösterilmesine dayanamayaca gibi, kar yay lmac l k hareketleri ya da yay lmac l a etnik temizlik hareketleri ile de kar l k verilmesi do ru bulunmamaktad r. Sorunun kal c çözüme kavu turulmas için, Ermenistan n yay lmac l k çabalar n n önlenmesi, Azerbaycan n toprak bütünlü ünün hiçbir ön art ileri sürülmeksizin sa lanmas, Azerbaycan içerisinde gerekli yerel yönetim yap lanmalar n n gerçekle tirilmesi, ayn zamanda Ermeni az nl n temel hak ve 40 Clinton, Koçaryan ile Aliyev i Bulu turdu, Türkiye, 19 Kas m Russia's Medvedev hosts Nagorno-Karabakh talks, Nov 2, 2008, 42 The conflict over the Nagorno-Karabakh region dealt with by the OSCE Minsk Conference, EREC1690.htm 43 GENERAL ASSEMBLY ADOPTS RESOLUTION REAFFIRMING TERRITORIAL INTEGRITY OF AZERBAIJAN, DEMANDING WITHDRAWAL OF ALL ARMENIAN FORCES, 187

14 özgürlüklerinin uluslararas hukuk kurallar na uygun biçimde güvence alt na al nmas gerekmektedir. Genel De erlendirme Görüldü ü üzere yeterince karma k olan Türkiye-Azerbaycan ili kileri, Türkiye-Ermenistan ili kileri ve Karaba sorunu aras ndaki ba lant kaç n lmaz ve birisi mutlaka di er ikisinin gelece ini etkiliyor. Bu da çok do al, çünkü bu konulardan her birinin özünde di eri mutlaka belirli bir ölçüde yer almaktad r. Bu gerçeklik, kamuoyunu da, yetkilileri de mutlaka etkiliyor ve kararalma sürecini yönlendiriyor. Ama, özellikle bir dönem çok yayg n olan kanaatin aksine bu üç konuyu mutlak anlamda birbiriyle ba lant l hale getirmek ve birini di erlerinin kesin belirleyici olarak lanse etmeye çal mak hem yanl hem de çok risklidir. Ne Türkiye-Ermenistan ya da Türkiye-Azerbaycan ili kileri Karaba sorununun, ne Karaba sorunu ve Türkiye-Azerbaycan ili kileri Türkiye-Ermenistan ili kilerinin, ne de Türkiye-Ermenistan ili kileri ve Karaba sorunu Türkiye- Azerbaycan ili kilerinin tek belirleyici ö esi de ildir. Karaba sorunu Türkiye- Ermenistan ili kilerindeki sorunlardan sadece bir tanesidir ve özel kamuoyu olu turma teknikleri ile yap lan çal malar nedeniyle geri planda b rak lan Ermenistan kaynakl di er sorunlar ortadan kald rmamaktad r. Ermenistan kaynakl faaliyetler içerisinde son zamanlarda yeniden hortlamaya çal an ASALA terörü, Türkiye`ye yönelik toprak ve sözde soyk r m iddialar, etkili oldu u her ülke ve uluslararas kurumdaki Türkiye kar t kampanyalar devam etmektedir. Türkiye`de s kça gündeme getirilen s n rlar n aç lmas n n a) Karaba sorunun çözümüne olumlu katk sa layaca ; b) sözde soyk r m kampanyalar n ve Türkiye`ye yönelik toprak iddialar n sona erdirece i ve Ermenistan` Rusya`n n etkisinden ç kararak Türkiye`nin etkisine sokaca tezlerinin de gerçe i pek yans tmad ifade edilebilir. Öncelikle, Karaba sorunun tüm boyutlar, çözüm sürecinin zorlu u, kamuoylar n n hassasiyeti ve gelinen nokta dikkate al nd nda Türkiye-Ermenistan ili kilerinin geli mesinin sorunun çözümüne katk da bulunaca, hele Türkiye nin Ermenistan ile ili kilerini geli tirmek suretiyle bu ülkenin Karaba sorununa ili kin kararlar n etkileyece i tezi ciddi derecede temelsiz oldu u görülmektedir. Bu hem Türkiye nin d politika araçlar n n yetersizli inden kaynaklanmaktad r 44, hem de mevcut durum itibariyle Ermenistan da her hangi bir yönetimin Türkiye ile ili kileri normalle tirmenin riski 44 Türkiye nin bölgesel ve küresel olanaklar, Ermenistan da sahip oldu u etki araçlar, Ermenistan da Türkiye ye kar özel antipatinin mevcut olmas ve di er etkenler dikkate al nd nda Ermenistan da en az ndan 2 nesil de i meden bunun olanaks zl ok aç kt r. Ayr ca, Türkiye çok sevildi i, davas na sahip ç kt ülke ve bölgelerde (örne in, Filistin) bile önemli konularda kararalma sürecini etkileyemiyor iken, Ermenistan da bunu ba araca n iddia etmek ciddi olamaz. Örne in, en yak n ili kilere sahip oldu u, stratejik müttefiki Azerbaycan da Karaba konusunda taviz verilmesi gerekti ini kabul ettirmesi bir yana, böyle bir tezi gündeme getirmesi dahi mümkün olabilir mi? 188

15 ile Karaba sorununda taviz vermenin riskini ayn anda üstlenebilmesi mümkün gözükmüyor. Öte yandan sözde soyk r m iddialar n n ortaya ç k n, tarihsel geli imini, günümüzde hala nas l bask arac olarak kullan lmaya çal ld n orta düzeyde bile bilen herkes, Türkiye-Ermenistan ili kilerine ili kin protokollerin bu iddialar bitirmeyece ini, e er olursa çok az derecede zay flataca n tahmin edebilir. Sorunun tabii ki, Ermenistan yönetimi boyutu vard r. Ama diaspora boyutu, yabanc devletlerin bizzat kendi ç karlar aç s ndan sorunu gündemde tutma gayretleri boyutu gözden kaç r lamaz. Bunun d nda zaten Ermenistan yönetimi de sözde soyk r m iddialar ndan vazgeçmeyeceklerini defalarca vurgulamaktad r. Ermenistan D i leri Bakan Edvard Nalbandyan daha 16 Eylül 2009 da Ermenistan Parlamentosu nda yapt konu mada, Erivan yönetimi olarak soyk r m n uluslararas alanda tan nmas politikas ndan vazgeçmeyeceklerini vurgulam t r 45. Soyk r m gerçe inin sorgulanamayaca n yenileyen Nalbandyan, Devlet Ba kan Sarkisyan' n daha önce defalarca soyk r m politikas n n tart ma d bir konu oldu unu vurgulad n hat rlatm ve "Ben de bizzat Türkiye'deyken ayn görü ü dile getirdim" demi tir. Protokollerin imzalanaca gün ulusa sesleni konu mas yapan Ermenistan Devlet Ba kan Sarkisyan Türkiye ile herhangi bir ili kinin, 1915 olaylar yla ilgili Ermeni iddialar n " üphe alt na alamayaca n " öne sürmü tü 46. Sarkisyan Türk- Ermeni ili kilerinin, hiçbir ekilde Karaba sorunun çözüm süreciyle ba lant l olmad n da vurgulam t r. Sarkisyan, Ekim ba nda New York'da yay mlanan haftal k The Armenian Reporter gazetesine yapt aç klamada, 1915 olaylar yla ilgili Ermeni iddialar n n Ermenistan' n resmi gündeminden dü meyece ini ifade etmi ti. 47 Türkiye-Ermenistan protokolünün imzalanaca gün erken saatlerde D i leri Bakan Yard mc s avar Koçaryan n, mevcut Türkiye-Ermenistan s n r n n "soyk r m" sonucunda olu tu unu öne sürmesi ve " artlar de i ti i takdirde var olan s n r n yeniden sorgulanabilece ini" aç klamas 48 da Ermenistan da konuya bak n çok de i medi inin göstergelerindendir. Fakat o dönemdeki Türkiye-Ermenistan ili kilerinde iyile tirme çabalar, önemli ölçüde Ermenistan rahatlatma (böylece Ermenistan Türkiye nin ileri sürdü ü artlar yerine getirmeden Türkiye ile ili kilerini geli tirerek s k m l ktan kurtulabilmektedir) ve Türkiye-Azerbaycan ili kileri aç s ndan psikolojik may n görevini yerine getirmi tir. Asl nda Türkiye gibi en az ndan bölgesel aç dan önemli bir devletin, kendisine kar sürekli sald rgan davranan ve politikalar n n 45 Nalbandyan: 'Soyk r m'dan vazgeçmeyiz, id/ / 46 Sarkisyan: Normalle me benim tercihim, 47 Ermeni iddialar gündemden dü meyecek!, ; Söyle inin tam metni için bak n z: President Serzh Sargsyan answered questions posed by the editors of the Armenian Reporter, events/news/eng/?id=738 ve 48 Koçaryan: "S n r soyk r m sonucu olu tu", /dunya/10/10/kocaryan. sinir.soykirim.sonucu.olustu/ /index.html 189

16 uygulanmas na engel te kil eden küçük bir kom usuna yönelik ileri sürdü ü negatif talepler in 49 bile hiçbirisi gerçekle meden ve ciddi bir ekonomik ç kar yokken, bu devletle ili ki geli tirmesi beklenmemelidir. Bu ba lamda, hava koridorunun aç lmas, uçak seferlerinin ba lat lmas, diplomatik ili kinin ön haz rl klar n n yap lmas, kar l kl ziyaretler ve protokollerin imzalanmas bile kar l ks z tavizler olarak de erlendirilebilir. Türkiye-Ermenistan ili kilerinde Eylül 2008 den itibaren ya anan geli meler Ermenistan n 2008 A ustosunda dü tü ü s k nt dan kurtulmas n, adeta nefes almas n sa lam t r, bu ülkedeki muhtemel iç kar kl klar önlemi tir. Bu süreç ayn zamanda Ermenistan da ilk defa ciddi boyutta ba layan kendilerini ve d politikalar n sorgulama aray lar n n zay flamas na neden olmu tur. Yukar da da ifade edildi i üzere ne Türkiye-Ermenistan ili kileri Türkiye- Azerbaycan ili kilerinin temel belirleyici unsuru, ne de Türkiye-Azerbaycan ili kileri Türkiye-Ermenistan ili kilerinin tek ba na belirleyicisi de ildir. Fakat, Türkiye-Ermenistan ili kileri hem Azerbaycan kamuoyu için (tarihsel haf za ve karde li in en önemli göstergesi olmas bak m ndan), hem de Azerbaycan topraklar üzerindeki Ermenistan i galinin ortadan kald r lmas için uygulanan stratejinin sonuç vermesi bak m ndan büyük önem verilen konulardan birisidir. Bu konudaki olumsuz geli me art k örnekleri görüldü ü üzere Türkiye-Azerbaycan ili kilerinde en önemli boyutlardan birisi olan s n rs z ve ko ulsuz destek ve güven boyutunun ortadan kalkmas anlam na gelmektedir. Türkiye-Ermenistan ili kilerinin geli tirilmesi çabalar ile Türkiye Azerbaycan a ili kin olarak en temel dayana olan kamuoyunu kaybetme riski ile kar la m, bu Türk cumhuriyetleri ve Türkiye nin kamuoyu deste ine sahip oldu u di er dost ve akraba ülkeler için de olumsuz örnek te kil etme riski do urmu tur. Fakat daha sonraki dönemlerde at lan ad mla ile bu risk önemli ölçüde bertaraf edilmi tir. KAYNAKÇA Koçaryan: "S n r soyk r m sonucu olu tu", 10/10/kocaryan.sinir.soykirim.sonucu.olustu/ /index.html Armenia and Turkey normalise ties, 2/hi/europe/ stm 49 Türkiye`nin Ermenistan`dan imdiye kadar istediklerinin birisi d ndakilerin nitelik itibar yla negatif talepler oldu unu görmekteyiz. Yani Türkiye, bu talepleriyle Ermenistan dan bir ey yapmas n de il, yapmamas n istemektedir. Türkiye, Ermenistan n yay lmac l ktan, i galcilikten, dünya genelinde Türkiye ye kar politikalar geli tirmekten ve geli tirilmesine yard mc olmaktan vazgeçmesini istemektedir. Türkiye, Ermenistan dan kendisine yönelik toprak taleplerinden vazgeçmesini istemektedir. 190

17 Armenians remember 1915 killings, stm Azerbaycan ile Yüksek Düzeyli Stratejik birli i Konseyi Kurulu u Anla mas imzaland, Zaman, , /haber.do? haberno= &title=azerbaycan-ile-yuksek-duzeyli-stratejik-isbirligikonseyi-kurulusu-anlasmasi-imzalandi ( ) Azerbaycan-Türkiye ili kileri: nerede kalm t k? 3, yazarlar/ html, Az rbaycanla Türkiy Arasinda Strateji T r fda liq V Qar iliqli Yardim Haqqinda Müqavil nin M tni, /12/ 15/AZ% C6%8FRBAYCANLA-T%C3%9CRK%C4%B0Y%C6%8F-ARASINDA- STRATEJ%C4%B0-T%C6%8FR% C6%8FFDA%C5%9ELIQ c02.html ( ). Az rbaycan-türkiy s n dl ri imzalanm d r, 25 oktyabr 2011, president.az/articles/3391 ( ) Ba bakan Erdo an' n BM Genel Kurulu'na hitab, com.tr/planet/ asp, 23 Eylül 2011 Clinton, Koçaryan ile Aliyev i Bulu turdu, Türkiye, 19 Kas m Corpses Litter Hills In Karabakh, The Times, 2 Mart 1992; Çanakkale'deki Azerbaycanl ehitler Ebedile ti, haber.be/?act=show&code=page&id=16&id_page=6437&resume=0 Da l q Qaraba münaqi esinin aradan qald r lmas na dair herterefli sazi, Azerbaycan, 21 ubat 2001; Da l q Qaraba silahl münaqi sinin dayand r lmas haqq nda sazi, Azerbaycan, 21 ubat 2001; Da l q Qaraba silahl münaqi sinin h rt r fli h llinin prinsipl ri haqq nda, Azerbaycan, 21 ubat 2001; Edo an: Azerbaycan`a müte ekkiriz, net/manset.aspx? pid=48&lang=tr&ara=ciz ( ); Erdo an: gal sona ermeden Ermenistan s n r aç lmaz, radikal.com.tr/radikal.aspx?atype=radikaldetay&date= &article ID=935713, Erdogan Reassures Azerbaijan on Turkey's Border Policy with Armenia, 1&tx_ttnews% 5Btt_news%5D=34986; Erdo an` n 13 May s 2009`da Azerbaycan Parlamentosunda yapt konu ma, B/228769/, 13 May 2009; 191

18 Erivan artlar, Hürriyet, 20 Ocak Erivan la görü me trafi i çok önemli, Hürriyet, 18 Temmuz 2008 ; Erivan'da gece mesaisi, Sabah, 8 Eylül 2008; Ermeni iddialar gündemden dü meyecek!, tr/id/ / ; Ermenistan'la Sorunlar m z Var, Hürriyet, 24 Temmuz General Assembly Adopts Resolution Reaffirming Territorial Integrity Of Azerbaijan, Demanding Withdrawal Of All Armenian Forces, 'Genocide' Question Still Haunts Armenia-Turkey Relations, July 10, 2008, key_relations/ html Gül, rdo an v Davudo lu Az rbaycan üçün arzuolunmaz xsl r elan edildi, Massacre By Armenians, The New York Times, 3 Mart 1992; Minsk Group proposal ('common state deal'), accord/nagorny-karabakh/keytexts20.php Minsk Group proposal ('package deal'), nagorny-karabakh/keytexts18.php ; Nagorno-Karabagh Victims Buried In Azerbaijani Town, The Washington Post, 28 ubat 1992; Nalbandyan: 'Soyk r m'dan vazgeçmeyiz, / Nowhere To H de For Azer Refugees, The Guardian, 2 Eylül 1993; President Serzh Sargsyan answered questions posed by the editors of the Armenian Reporter, news/eng/?id=738 ve President Serzh Sarkisian Addresses UN General Assembly, asbarez.com/2008/09/26/president-serzh-sarkisian-addresses-un-generalassembly/ R smi Bak dan Türkiy -Erm nistan protokollar na s rt etiraz, anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=6142 Russia's Medvedev hosts Nagorno-Karabakh talks, Nov 2, 2008, reuters.com/article/latestcrisis/idusl

19 Sarkisyan: Normalle me benim tercihim, / Sarkisyan: Soyk r m unutmad k, Radikal, 4 ubat Star Rafinerisi, Türkiye'de tek noktaya yap lacak en büyük özel sektör yat r m, 24 Ekim 2011, html Statement by H.E.Mr. Robert Kocharian President of the Republic of Armenia at the Millennium Summit Of The United Nations New York, September 7, 2000, armenia.htm Statement of the OSCE Minsk Group Co-Chairs, 13 July 2012, The Face Of A Massacre, Newsweek, 16 Mart 1992; Turkey, Armenia agree to forge ties, /10/10/turkey-armenia.html ; Turkish president's football visit turns political, 06 September 2008, Türkiye - Azerbaycan Siyasi li kileri, azerbaycansiyasi-iliskileri.tr.mfa Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Aras nda Stratejik Ortakl k ve Kar l kl Yard m Anla mas n n Onaylanmas n n Uygun Bulundu una Dair Kanun Tasar s ile D i leri Komisyonu Raporu (1/979), ( ); Türkiye nin Enerji Stratejisi, mfa Türkiye-Azerbaycan aras stratjik imza at ld, Hürriyet, 15 Eylül 2010, ( ); Türkiye-Güney Kafkasya li kileri, Türkiye D i leri Bakanl resmî sayfas, (8 Mart 2004). Akgün, Mensur, Azerbaycan ipote i kalk yor mu?, Referans, 23 Temmuz Aslanl, Araz, Bugün-Bakü'nün Kurtulu u Günü, 15 Eylül 2012, Ba bakanl k Bas n Yay n Genel Müdürlü ü resmî sayfas, nlar m z/ayintarihi/1993/nisan1993.htm (20 Ocak 2004). Bilici, Abdülhamit, Tehdit Nerede Biz Neredeyiz, Aksiyon, com.tr/arsiv/153/pages/dosyalar/dos9.html (21 Mart 2004). Dedeo lu, Beril, Türkiye-Ermenistan-Azerbaycan sarmal, Star, 15 Nisan 2009 ; 193

20 Demir, Ali Faik, Ermenistan ile ili kiler de i iyor mu?, Taraf, 14 Nisan Dönemin TBMM D i leri Komisyon Ba kan Karman nan n 68 Birle im tarihli konu mas, TBMM Tutanak Dergisi, Dönem 21, Cilt 78, Yasama Y l 4, tutanak/donem21/yil4/bas/ b068m.htm (4 Nisan 2004). Ermenistan Devlet Ba kanl resmi internet sitesi, library/constitution/eng/?pn=1, Ermenistan D i leri Bakanl resmi internet sitesi what-isgenocide/ Ermenistan hükümetinin resmi internet sitesi, independence/ Goltz, Thomas, Armenian Soldiers Massacre Hundreds Of Fleeing Famlies, The Sunday Times, 1 Mart Gül, Nazmi - Ekici, Gökçen, Azerbaycan ve Türkiye ile Bitmeyen Kan Davas Ekseninde Ermenistan n D Politikas, Avrasya Dosyas, Azerbaycan Özel Say s, lkbahar 2001, Cilt 7, No 1, s ; e00447b7f?opendocument ; nlar m z/ayintarihi/1993/nisan1993.htm (26 ubat 2004). ; Jones, Dorian, Football Match Provides Opening for Healing Turkish-Armenian Relations, 19 December 2008, archive/ / voa26.cfm?moddate= Karagül, brahim, Erdo an Bakü'ye tam güvence verdi, Yeni afak, 14 May s 2009; Karaku, Abdullah, Erdo an dan s n r garantisi, Milliyet 14 May s Kinzer, Stephen, Turkish-Armenian football diplomacy, 3 September Kolter, Christian, Frontière turco-arménienne et conflit du Haut Karabagh : la normalisation, une géopolitique?, breve_contenu.php?id=496&phpsessid=2d7a481ceaf6b1d6066c7b9943c7 b