T.C. SAYIġTAY BAġKANLIĞI. TÜRKĠYE KÖMÜR ĠġLETMELERĠ KURUMU 2013 YILI DENETĠM RAPORU

Transkript

1 T.C. SAYIġTAY BAġKANLIĞI TÜRKĠYE KÖMÜR ĠġLETMELERĠ KURUMU 2013 YILI DENETĠM RAPORU

2 Bu rapor; tarih ve 6085 Sayılı Kanun ile tarih ve 233 sayılı KHK uyarınca hazırlanmış olup, Sayıştay Rapor Değerlendirme Kurulu nun tarih ve 2014/54 sayılı oturumunda kabul edilmiştir.

3 Kuruluşun unvanı Merkezi İlgili Bakanlık Esas sermayesi Ödenmiş sermayesi Ödenmemiş sermaye : Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu : Ankara : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı : TL : TL : TL Karar organı (Yönetim kurulu) Yönetim kurulu Adı ve soyadı Temsil ettiği bakanlık veya kuruluş Kuruluştaki görevi veya mesleği Başlama tarihi Görevli bulunduğu süre Ayrılma tarihi 1- Başkan Mustafa Aktaş TKİ Genel Müdürlüğü Genel Müdür Devam ediyor 2 - Üye Ömer Sezgin TKİ Genel Müdürlüğü Genel Müdür Yardımcısı Devam ediyor 3 -Üye Tuğrul Alper TKİ Genel Müdürlüğü Genel Müdür Yardımcısı Devam ediyor 4- Üye Mehmet Tombul ETKB ETKB Daire Başkanı Üye Mustafa Hacı Eminoğlu ETKB ETKB Teftiş Kurulu Başkanı Üye Abdullah Tombul ETKB MTA Gn Md. Yrd. Emekli Devam ediyor 5- Üye Yusuf Ziya Coşar ETKB MTA Genel Müdür Yardımcısı Üye 6- Üye Arslan BAŞ Hazine Müsteşarlığı İdari ve Mali İşler Daire Başkanı Üye

4 RAPORDA YER ALAN KISALTMALAR BLĠ: Bursa Linyitleri İşletmesi CIF: Mal bedeli + Sigorta + Navlun dahil teslim ÇLĠ: Çan Linyitleri İşletmesi DMO: Devlet Malzeme Ofisi DSĠ: Devlet Su İşleri EĠE: Elektrik İşleri Etüt İdaresi ELĠ: Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi ETĠ MADEN: Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü ETKB: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı EÜAġ: Elektrik Üretim Anonim Şirketi GAP: Güneydoğu Anadolu Projesi GELĠ: Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi GLĠ: Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi GSMH: Gayri Safi Milli Hasıla GSYH: Gayri Safi Yurtiçi Hasıla GÜBRETAġ: Gübre Fabrikaları TAŞ HÜ: Hacettepe Üniversitesi ILĠ: Ilgın Linyitleri İşletmesi ĠTÜ: İstanbul Teknik Üniversitesi ĠZTEK: İzmir Teknoloji Sanayi ve Ticaret AŞ KAMAG: Kamu Kurumları Araştırma ve Geliştirme Projelerini Destekleme Programı KHK: Kamu Hükmünde Kararname KĠAġ: Kömür İşletmeleri Anonim Şirketi KĠK: Kamu İhale Kurumu / Kanunu KĠT: Kamu İktisadi Teşebbüsü MĠGEM: Maden İşleri Genel Müdürlüğü MTA: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü ODTÜ: Orta Doğu Teknik Üniversitesi ÖĠB: Özelleştirme İdaresi Başkanlığı ÖTV: Özel Tüketim Vergisi

5 PTT: Türkiye Posta Telgraf Teşkilatı Genel Müdürlüğü SLĠ: Seyitömer Linyitleri İşletmesi Müessesesi SYDV: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı TAEK: Türkiye Atom Enerjisi Kurumu TKĠ: Türkiye Kömür İşletmeleri TÜGEM: Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü TOKĠ: Toplu Konut İdaresi Başkanlığı TPAO: Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı TTK: Türkiye Taşkömürü Kurumu TÜBĠTAK MAM: Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Araştırma Merkezi TÜBĠTAK TÜSSĠDE: Türkiye Sanayi Sevk ve İdare Enstitüsü TMO: Toprak Mahsulleri Ofisi YKK: Yönetim Kurulu Kararı YLĠ: Yeniköy Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü YPK: Yüksek Planlama Kurulu Marmara

6

7 Ġ Ç Ġ N D E K Ġ L E R Sayfa TOPLU BAKIġ. I A- Kömürün Dünya ekonomisindeki yeri... I B- Kuruluşun Tarihçesi, Türkiye ekonomisindeki yeri ve gelişimi... IV C- Öneriler... X ĠDARĠ BÜNYE... 1 A- Mevzuat... 1 B- Teşkilat... 5 C- Personel durumu MALĠ BÜNYE.. 26 A- Mali Durum B- Mali Sonuçlar ĠġLETME ÇALIġMALARI. 41 A- İşletme bütçesinin genel durumu B- Finansman C- Giderler D- Tedarik İşleri E- Üretim ve maliyetler F- Pazarlama G- Sigorta işleri H- İşletme Sonuçları I- Bağlı ortaklık ve iştirakler J- Kalkınma Planı ve Yıllık Programlar BĠLANÇO Aktif Pasif GELĠR TABLOSU EKLER

8 TABLOLAR TKİ 2013 Bölümü Tablo no Adı Sayfa Toplu bakış 1 Toplu bilgiler v İdari bünye 2 Dava türleri ve sayıları 10 İdari bünye 3 Personel kadro ve sayıları 13 İdari bünye 4 Personele yapılan harcamalar 21 İdari bünye 5 Sosyal giderler 23 Mali bünye 6 Mali durum 26 İşletme çalışmaları 7 Bütçeye ilişkin bilgiler 42 İşletme çalışmaları 8 Finansman programı ve büyüklükleri 44 İşletme çalışmaları 9 Giderler 46 İşletme çalışmaları 10 Malzeme ve ticari kömür alımları 51 İşletme çalışmaları 11 Ticari kömür alımları 53 İşletme çalışmaları 12 Rodövansçılardan alınan kömürün hak ediş 59 bedelleri ve yüklenen masraflar İşletme çalışmaları 13 Fakir ailelere dağıtılmak üzere yapılan kömür alımları 63 İşletme çalışmaları 14 Hizmet alımları 67 İşletme çalışmaları 15 Malzeme stokları 70 İşletme çalışmaları 16 Üretim miktarları 72 İşletme çalışmaları 17 Yeraltı kömür üretimi 75 İşletme çalışmaları 18 Dekapaj 86 İşletme çalışmaları 19 Açık ocakların çıkarılmaya hazır rezervi 89 İşletme çalışmaları 20 Makine parkı 90 İşletme çalışmaları 21 Rodövansla verilen sahalar 95 İşletme çalışmaları 22 Rezervler 107 İşletme çalışmaları 23 Linyit ve asfaltit rezervleri 110 İşletme çalışmaları 24 Verimlilik 114 İşletme çalışmaları 25 Üretim giderleri 119 İşletme çalışmaları 26 Müessese ve bağlı işletmeler üretim giderleri 121 İşletme çalışmaları 27 Satışlar 124 İşletme çalışmaları 28 Müşteri gruplarına göre yapılan satışlar 126 İşletme çalışmaları 29 Termik santrallara yapılan satışlar 127 İşletme çalışmaları 30 SYDF Vakıflarına sevk edilen kömüre ilişkin veriler 133 İşletme çalışmaları 31 Satış fiyatları 144 İşletme çalışmaları 32 Mamul ve ticari kömür stokları 146 İşletme çalışmaları 33 Sigorta 149 İşletme çalışmaları 34 Satışların kârlılığı 150 İşletme çalışmaları 35 Göstergeler 152 İşletme çalışmaları 36 İştirakler 155 İşletme çalışmaları 37 İştiraklerin dönem sonuçları 156 İşletme çalışmaları 38 Yatırım projeleri 158 İşletme çalışmaları 39 Ömerler yeraltı mekanizasyon ve tevsii projesi 166 İşletme çalışmaları 40 Muhtelif işler projesi 167 İşletme çalışmaları 41 İdame- yenileme projesi 169 İşletme çalışmaları 42 İnşaat işleri projesi 170 İşletme çalışmaları 43 Yatırım programında yeralan tedbir ve öncelikler 173 Bilanço 44 Aktif (Varlıklar) 176 Bilanço 45 Bankalar 177 Bilanço 46 Ticari alacaklar 179 Bilanço 47 Alıcılar 180 Bilanço 48 Maddi duran varlıklar 183 Bilanço 49 Birikmiş amortismanlar 185 Bilanço 50 Pasif (Kaynaklar) 187 Bilanço 51 Ticari borçlar 188 Bilanço 52 Satıcılar 189 Bilanço 53 Gelir tablosu 194

9 SÖZLÜKÇE Açık iģletme: Üzerindeki örtü tabakasını kaldırarak, yer kabuğunda bulunan maden yatağından üretim yapmak amacıyla uygulanan maden işletme yöntemi.- Açık ocak Ağır kamyon: Ekskavatör-kamyon örtü kazı yönteminde kullanılan nakil aracı. Ağır kamyon kasası:ağır iş koşullarında kullanıldığından dayanıklı ve özel biçimli olarak üretilir. Malzemenin yapışmaması için bir çok türlerinde tabanı yivli olup, kenarlarında bırakılan özel kanallardan sıcak egsos gazları geçirilir. Ağır mayi: Suya çok ince öğütülmüş manyetit, barit ve ferrosillisyum gibi yoğunluğu fazla maddeler katılarak elde edilen sıvı. Cevher veya kömürün zenginleştirilmesi amacı ile yüzdürülecek cisme göre birim ağırlık dengesi yapılarak kullanılır. AkıĢkan yataklı yakma yöntemi: Düşük kaliteli kömürleri, yüksek verimle yakabilen ve yanma sırasında sisteme verilen kalker tozu ile kömür içindeki kükürdü tutarak hava kirliliğini önleyebilen yeni bir kömür yakma yöntemi. Amenajman: Üretim için hazırlık çalışmalarının tümü, yeraltında madene ulaşmak için yapılan yolların tamamı, açık işletmede örtü kazı faaliyetleri, dekapaj ve üretim yollarının hazırlanması. Ana galeri: Yeraltında ocak üretim birimlerini ihraç kuyusuna veya ocak çıkışına bağlayan ana ulaşım ve havalandırma yolu. Anfo: % 94 oranında teknik amunyum nitrat ile % 6 oranında mazot karışımından elde edilen ve deliklerin patlatılmasında kullanılan patlayıcı madde. Ara ürün: Kömürün zenginleştirilmesi sırasında elde edilmesi öngörülen kalitede olmayıp ana ürünle atık malzeme arasında kalan orta kalitede ürün. Lavvarda elde edilen ara ürüne mikst denir. AR-GE: Araştırma-Geliştirme Arıtma: Lavvarda çıkan su gibi atık suların çevreyi kirletmemesi için alınan önlem. Bu amaçla atık sular toprak döküm sahalarında mevcut büyük çukurlara pompalanarak küçük göller oluşturulmak suretiyle katı maddelerin çökertilmesine terkedilir. Atılan sudan duruma göre tekrar zenginleştirilme işinde yararlanılır. Asfaltit: Suda erimeyen ancak karbondisülfit, benzol, kloroform vb de az çok eriyen, zor ergiyen, katı, koyu renkli doğada bulunan hidrokarbon. Asfaltitin petrolden türüyerek oluştuğu fikri kabul edilmektedir. Yer kabuğundaki çatlak ve faylar boyunca yükselen petrolün uçucu birleşenlerini kaybederek asfaltite dönüşmesiyle asfaltit yatakları oluşabilmektedir. Ülkemizdeki en önemli yatak Şırnak bölgesindedir. Şırnak Asfaltit yataklarının zengin kısımları örtü kayacı içinde filonlar şeklindedir.

10 AteĢleme: Sert araziyi gevşetmek amacıyla delinmiş ve patlayıcı madde ile doldurulmuş deliklerin patlatılması işlemi. Ayak: Maden içerisinde iki galeri arasında cephe halinde üretim yapılan yer. Basamak: Açık işletmelerde örtü kazı ve üretim işinin verimli ve güvenli yapılabilmesi için oluşturulan kademeler arası düzlük. Birincil enerji kaynakları: Taş kömürü, linyit, asfaltit, bitümlüşist, petrol, doğalgaz, hidrolik enerji, nükleer enerji, odun, hayvan ve bitki artıkları. BitümlüĢist: Bitki artıklarıyla karışık katı hidro karbonlar ihtiva eden şist. Buldozer: Kazma, küreme, itme, boşaltma ve yayma işlerinde, özellikle yol yapımında ve açık işletme madenciliğinde kullanılan iş makinası. Dekapaj: Fıransızca terim. Örtü kazı. Açık işletmelerde kömür tabakasının veya cevherin üzerini açmak için yapılan kazı, yükleme, taşıma, boşaltma, kesme, düzeltme, araziyi gevşetme ve yol yapım işlemlerinin genel tanımı. Üst örtü dekapajı ve ara kesme dekapajı olarak ikiye ayrılır. Dekapaj giderleri tükenme payı: 1 ton kömüre isabet eden dekapaj miktarı ve maliyeti ile ilgili muhasebe değerlendirme yöntemi. Dekapaj oranı: 1 ton cevher veya kömür üretebilmek için yerinde metre küp olarak yapılması gereken örtü kazı miktarı. Draglıne:(Draglayn) Çekme kepçeli kazıcı. Kamyon nakliyatına gerek göstermediğinden, örtü kazı işinde ekskavatör kamyon yöntemine göre % 40 daha ekonomiktir. Belli kalınlık ve genişlikteki dilim üzerinde örtü kazı malzemesini kazarak, daha önce kömürü alınmış olan bir önceki dilimin içine döker. Sis hariç her türlü iklim koşullarında çalışabilir. Ekonomik cevher: Günün teknik ve ekonomik koşullarında kârlı olarak değerlendirile bilecek cevherler. Ekskavatör: Kazıcı döner kepçeli, klasik kepçeli ve zincirli kazıcıların genel tanımı. Eski imalat: Madene üretilmiş veya çalışılmış pano. Filon: Kaya çatlakları arasında bulunan cevher damarı. Genel randıman: Satılabilir üretim miktarını, üretimle ilgili tüm yevmiye adedine oranı. ( Ton/yevmiye ) veya ( Kg/yevmiye ) olarak ifade edilir. Gurup: Bir ana ortaklık ve onun tüm müessese ve bağlı ortaklıklarıdır. Heyelan: Arazinin veya bir yığının, şev dayanımının bozularak akması durumu. Ġçeri randımanı: Yer altı ocak randımanı. Yer altında yapılan üretim miktarının, yer altında üretim ve nakliyat işinde yapılan yevmiye adedine bölünmesiyle elde edilen ( ton/yevmiye) veya (Kg /yevmiye ) değeri. Bu randımana (İçeri_A_Randımanı ) da denir. Ġhzarat: Hazırlık.

11 Ġkincil enerji kaynakları: Elektrik, kok, hava gazı vb. ĠĢletme hakkı: Bulunan maden devletindir. İşletme hakkı Kamu ve tüzel kuruluşlara ve şahıslara verilir. İşletme hakkı, işletme ruhsatı (İR veya işletme imtiyazı İİ şeklinde olur.) ĠĢletme kaybı: Uygulanan işletme yöntemi gereği ve alınamayan rezerv miktarını simgeler. % olarak ifade edilir ve üretilen miktarın yerinde mevcut rezerv miktarına tonaj olarak oranını gösterir. ĠĢletme yöntemi: Doğal konumda bulunan madenin en az kayıpla, en ekonomik şekilde çıkarılması ve değerlendirilmesi için uygulanan çalışma yöntemi. Kazı randımanı: Yapılan üretim miktarının, bu üretimin yapılmasında kullanılan işçi yevmiye adedine bölünmesiyle elde edilen ( Kg/yevmiye) veya (ton/yevmiye) oranı. Konsolide finansal tablolar: Bir grubun finansal tablolarının tek bir işletme gibi sunulduğu finansal tablolardır. Krible kömür: Tuvönan kömürün ızgara ve elekten geçirildikten ve triyaj bandında taşlı kısımlara el ile ayıklandıktan sonra elde edilen parça kömür. Lave kömür: ocakta üretilen kömür tuvönanının lavvarda zenginleştirilmesi yıkanması sonucu satılabilir olarak elde edilen yıkanmış kömür. Lavvarda zenginleştirilmesi sonucu elde edilen satılabilir ara ürüne mikst, ayrılan ve atılan artığa da lavvar şisti denir. Muhtemel rezerv: iki boyutuyla belirlenmiş olan ve devamlılığı konusunda görünür rezerve nazaran daha büyük risk taşıyan maden kitlesi. Pankobirlik: Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği Randıman: yapılan işleri bir biriyle mukayese edebilmek veya bir tesis ve makinanın verimliliğini saptamak için kullanılan ölçme kavramı. Randıman yapılan işe göre çeşitli şekilde ifade edilir. Yer altı işletmesinde, kazımacı ve bacacı randımanları tuvönan üretime, içeri randımanı ve umumi randıman hem tuvönen hemde satıla bilir üretime, genel işletme randımanı ise yalnız satılabilir üretime göre hesaplanır. Açık işletmede ise, tuvönan üretime göre elde edilen randımana A-Randımanı, satılabilir üretime göre elde edilen randımana B-Randımanı denir. Bu randımanların birimi (Kg/yevmiye) veya (ton/yevmiye) dir. Rantabilite: İşletme faaliyeti sonu elde edilen kârın kullanılan kapitale oranı. Rodövans: Bir berat, lisans hakkı veya ticari marka sahibinin bunu devrettiği firmalardan aldığı maddi karşılık. Satılabilir kömür:tuvönan kömürden, değerlendirilemeyen taş, şist gibi kısımlar ayrıldıktan sonra geri kalan iyileştirilmiş kömür. Tuvönan: ham maden, doğal yerinden üretilen ve zenginleştirmek için hiçbir işleme tabi tutulmamış olan cevher veya kömür. Yevmiye adedi: Bir yerde çalışan işçilerin belirli bir dönemde yaptıkları yevmiye sayısı.

12

13 I I. TOPLU BAKIġ A- Kömürün dünya ekonomisindeki yeri: Enerji, tüketimi durmadan artan ve gelecekte de artmaya devam edecek olan en önemli ihtiyaçlarımızdan birisidir. Enerji kaynakları, tükenebilir ve yenilenebilir olmak üzere iki ana grupta toplanmaktadır. Taşkömürü, linyit, bitümlü şist (kömür grubu) ile petrol, asfaltit, doğal gaz (petrol grubu) gibi fosil kaynaklar ve nükleer enerji birinci grup tükenebilir enerji kaynaklarını oluştururken, hidrolik, güneş, jeotermal, biomas, rüzgar ve dalga enerjisi ikinci grup yenilenebilir enerji kaynaklarını oluşturmaktadır. Kömür, termik santrallerde, sanayi sektöründe ve ısınma amaçlı kullanılmakta olup, koklaşabilir nitelikli taş kömüründen elde edilen kok kömürleri ise demir-çelik sanayi (metalürji) sektöründe kullanılmaktadır. Taşkömürünün kok fırınlarında yakılmasıyla elde edilen maddeler ise boya, patlayıcı madde, asfalt, tecrit malzemesi, benzol, neft ve naftalin, gübre, kauçuk, tekstil, naylon, deterjan ve plastik imalatının hammaddelerini oluştururlar. Kömür, dünya ekonomisindeki yerini 18 inci yüzyıl ortalarında özellikle İngiltere de sanayi devriminin başlaması ile almış, buhar gücünün ulaşım ve sanayide kullanılmaya başlanılması ile bu gücü elde etmede başlıca tüketim maddesi olmuş, buna paralel olarak dünya nüfusunun artması ile artan elektrik enerjisi ihtiyacının karşılanması ve ısınmadaki rolü ile önemini giderek artırmıştır. Sanayi devriminin gerçekleşmesinde ana faktör olan ve önemini günümüzde de koruyan kömürü yeterince değerlendiren ülkeler bugünün gelişmiş ülkeleri konumundadır. Nitekim, Almanya da bulunan zengin kömür yatakları bu ülkenin sanayileşmesinde önemli rol oynamıştır. Güney Afrika %93, Polonya %92, Avustralya %77, Çin %79, Kazakistan %70 ve Hindistan %69 elektrik üretimlerini kömüre dayalı santrallerden üretmekte olup, bu oran İsrail de %63, Çek Cumhuriyeti'nde %60, Yunanistan da %52, ABD de %49 ve Almanya da %46 iken Türkiye de %28 dir. International Energy Agency (IEA) verilerine göre dünyada kömür kullanımı % 62 lik oranla en fazla enerji santrallerinde gerçekleşmektedir. Özellikle elektrik üretiminde kullanılan kömürün Dünya elektrik enerjisinin üretiminin % 42 sini sağladığı belirtilmektedir. 20 nci yüzyıl başlarına kadar enerji üretiminde kömür başlıca hammadde iken, 20 nci yüzyıl başlarından itibaren petrol tüketiminin hızla artması sonucu, 1960 lı yıllardan itibaren dünya enerji tüketiminin büyük bölümü petrole dayalı hale gelmiştir. Ancak, 1973 ve 1979 yıllarında yaşanan dünya petrol krizleri nedeniyle petrol rezervleri açısından kısıtlı imkanlara sahip ülkeler petrole olan bağımlılıklarını azaltmak amacıyla bir seri önlemler almış, bu çerçevede bir yandan rezerv açısından yeterli ve yaygın olan kömürün üretimini artırırken, diğer yandan yeni enerji kaynaklarının araştırılıp geliştirilmesine büyük önem vermişlerdir. Son yıllarda nükleer enerji ve doğal gaz ın dünya enerji tüketimindeki payları önemli oranda artarken, akarsuları bol olan ülkelerde hidrolik enerjinin payı kayda değer artışlar göstermiştir. Düşük kalorili kömürlerin yanmasıyla oluşan karbondioksitin (CO 2) sera

14 II Sayıştay etkisi ve karbonmonoksitin (CO) hava kirliliği yaratması nedeniyle özellikle gelişmiş ülkelerde, güneş, rüzgar ve dalga enerjisi gibi alternatif enerji kaynaklarının kullanımı yaygınlaşmıştır. Kömür madeni Dünya ölçeğinde kullanımı en fazla artan birincil enerji kaynağı olma özelliğini korumaktadır. Mevcut tüketim seviyesi baz alındığında Dünya kömür rezervlerinin bu talebi 120 yıl daha karşılaması, buna karşılık yeni bir rezerv bulunmadığı taktirde yaklaşık doğal gaz rezervlerinin 60, petrol rezervlerinin ise 45 yıl içinde tükenmesi beklenmektedir. Enerji kaynaklarının kalan ömürleri dikkate alındığında, kömürün, özellikle 2030 yılından sonra çok daha büyük önem kazanacağı anlaşılmaktadır. Dünya birincil enerji tüketiminin türler bazında dağılımına bakıldığında; %6 ile nükleer, %6 ile hidro-elektrik, %24 ile doğal gaz, %27 ile kömür ve %37 ile petrol yer almaktadır. Dünya fosil yakıt rezervinin, petrol eşdeğeri olarak %74 ünü kömür, %13 ünü petrol ve %13 ünü doğal gaz oluşturmaktadır. Dünya görünür kömür rezervi 826 milyar ton olup, bunun %50 si taşkömürü, %50 si linyittir. 415 milyar ton olan dünya linyit rezervinin %41 i Avrupa ve Avrasya kıtasında, %34 ü Amerika kıtasında ve %25 i ise Asya-Pasifik kıtasında bulunmaktadır. Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesinin 2012 yılına ilişkin enerji raporuna göre 2009 yılı Dünya kömür rezervlerinin 405 milyar ton ile % 47 si antrasit ve taş kömürü, 261 milyar ton ile % 30 u alt bitümlü kömürler ve 195 milyar ton ile % 23 ü ise linyitlerden oluşmaktadır. Dünya kömür rezervleri 5 kıtaya dağılmış olmasına karşın en büyük pay Asya kıtasındadır. Ülkeler bazında en fazla kömür rezervi 237 milyon tonla ABD de bulunmaktadır. ABD den sonra diğer ülkelerin kömür rezervleri Rusya nın 157, Çinin 115, Avusturalya nın 76, Hindistan ın 61, Almanya nın 41, Ukrayna nın ve Kazakistan ın 34, Güney Afrika nın 30 milyar tondur. Türkiye de çok sınırlı doğal gaz ve petrol rezervlerine karşı 515 milyon tonu görünür olmak üzere, yaklaşık 1,3 milyar ton taş kömürü ve 12,2 milyar tonu görünür rezerv niteliğinde toplam 13,4 milyar ton linyit rezervi bulunmaktadır. Ülkemizdeki linyit üretimi enerji sektörü, sanayii ve ısınma sektörü olmak üzere 3 ana sektörün taleplerinin karşılanmasına yöneliktir yılı itibarıyla 72,6 milyon ton olan linyit üretiminin % 43 ü EÜAŞ, % 48 i TKİ ve % 9 u ise özel sektör tarafından yapılmıştır. Linyit üretiminin tamamına yakını o yıl tüketilmektedir yılın da stoklarla birlikte 72,6 milyon ton olan toplam linyit arzının en büyük tüketim payı ton olarak % 82 oranı ile Termik Santrallara aittir. Ancak bu tüketim oranı, ton eş değer petrol (TEP) olarak % 66 dır. Kömür ithalatında yılları arasındaki son 11 yılı incelendiğinde; 2001 dışında 2007 yılına kadar 9,4 milyon ton ile % 68 oranında artışla kömür ithalatı 23,4 milyon ton olmuştur. Dünyadaki ekonomik gelişmelere uygun olarak kömür ithalatı 2008,2009 yıllarında azalmış olsa da 2011 yılında 24 milyon tonu aşmıştır. Son

15 III yıllarda Elektrik santralları nedeniyle buhar kömürünün ithalat miktarı giderek artmaktadır. Türkiye nin enerjide dışa bağımlılığı son 20 yılda % 20 fazlalaşmıştır. Birincil enerji arzında dışa bağımlılık 1990 da % 52 düzeyinde iken 2011 yılında ise % 72,4 olmuştur. Türkiye deki linyit rezervlerinin santral potansiyeli toplam MW olup mevcut kurulu güç MW inşaatı başlayan kurulu güç 425 MW dır. Avrupa Birliği, temiz kömür teknolojilerinin geliştirilmesindeki öncü konumuna rağmen kömür üretiminin yapıldığı sahaların yapısal ve jeolojik zorluklarından dolayı üretim maliyetlerinde dezavantajlı bir konumdadır. Almanya ve İngiltere de çok kapsamlı maliyet azaltma programları uygulanarak maliyet azaltılmış ve verimlilikler artırılmışsa da, uygulanan bu programlar üretim miktarlarında önemli düşüşlere neden olmuştur. Benzer gelişmeler Fransa ve İspanya da da yaşanmış olup, AB ülkeleri içerisinde en yüksek verimlilik rakamlarına İngiltere de ulaşılmıştır. ABD, Kanada ve Güney Afrika ile karşılaştırıldığında AB ülkelerindeki kömür üretim verimliliği düşük kalmaktadır. AKÇT (ECSC) -Avrupa Kömür Çelik Topluluğu Anlaşmasının 23 Haziran 2002 de sona ermesinden sonra Avrupa Konseyi bir çerçeve oluşturmak üzere 1407 sayılı Kömür Endüstrisine Devlet Yardımı tüzüğünü kabul etmiştir. Anılan Tüzükle oluşturulan çerçevede, AB nin yerli enerji arz güvenliğini sağlamaya yönelik olarak kömürün en alt düzeyde korunması, küçülme sürecinden kaynaklanan yeniden yapılanma ihtiyacının giderilmesi ile oluşacak sosyal ve bölgesel sorunların hafifletilmesi temel alınmaktadır. AB bünyesindeki pek çok üye ülke elektrik üretiminde kömür kullanımına karşıt bir tutum izlemişler ve Danimarka, Finlandiya, İtalya, Hollanda, Norveç ve İsveç gibi ülkeler karbon ve enerji vergisi gibi vergi uygulamaları ile kömüre dayalı elektrik santrallerinin fiyat avantajlarını büyük ölçüde ortadan kaldırmışlardır. AB ile üyelik sürecindeki aday ülkelerde önemli miktarda kömür rezervi bulunmasına rağmen bu rezervlerin üretimi büyük ölçüde sektöre sağlanacak sübvansiyonlara bağlıdır. AB kömür talebi, demir çelik sektörünün yeniden yapılandırılması, teshin ve elektrik üretiminde kömürün gaz karşısında önemli pazar kayıpları nedeni ile azalan bir yönelim içerisindedir. Gelecekte beklenen en olası senaryoda, yeni üye olan ve giriş sürecindeki ülkelerin kömür sektörlerinde gerçekleşecek yeniden yapılandırma çalışmaları ile kömür üretiminde talebi karşılayamayacak kadar önemli düşüşlerin olacağı ve bunun da ithal kömüre olan bağımlılığı artıracağı tahmin edilmektedir. Bir Avrupa birlikteliği olan EUR-ACOM, Avrupa kıtası üzerindeki kömür madenciliği yapan kuruluşları ve toplulukları bir araya getirmektedir. Bu toplulukta AB nin 7 üye ülkesi; Belçika, Fransa, Almanya, İtalya, Portekiz, İspanya ve İngiltere, 2004 te üye olan 3 ülke; Çek Cumhuriyeti, Polonya ve Romanya ile 2 eski Sovyet bloğu ülkesi; Rusya ve Ukrayna bulunmaktadır. Bu topluluğun ana hedefleri arasında ısınma ve enerji üretimi sektörlerine yakıt arzında kömürün payının tartışıldığı platformlarda kömürden yana taraf olarak kömürün payının arttırılmasını sağlamak, güvenilir, ekonomik ve sürdürülebilir enerji arzı sağlamak ve enerji politikalarında kömürün yükleneceği dengeleyici rolün önemini vurgulamak, Avrupa nın ithal enerji

16 IV Sayıştay bağımlılığını azaltmak ve kömürün kullanımı esnasında çevre üzerinde yaratacağı olumsuz etkilerin azaltılmasını teminen temiz kömür teknolojilerinin yaygınlaştırılmasını ve geliştirilmesini teşvik etmek bulunmaktadır. B- KuruluĢun tarihçesi, Türkiye ekonomisindeki yeri ve geliģimi: tarih ve 6974 sayılı Kanununla kurulan Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu, çalışmalarına Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi, Ereğli Kömürleri İşletmesi Müessesesi ile Kömür Satış ve Tevzi Müessesesi ile başlamış bu statüsüyle faaliyetlerini yurt çapında yayılarak 1983 yılına kadar sürdürmüştür tarih ve 60 sayılı İktisadi Devlet Teşekkülleri ve Kamu İktisadi Teşebbüsleri ve Kamu İktisadi Kuruluşları Hakkında KHK ile Kurum ikiye ayrılmış, Linyit İşletmeleri Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumunda kalmış, Taşkömürü İşletmeciliği yapmak üzere Türkiye Taşkömürü Kurumu kurulmuştur tarih ve 2929 sayılı İktisadi Devlet Teşekkülleri ve Kamu İktisadi Kuruluşları Hakkında Kanun ile de bu statü muhafaza edilmiştir tarih ve 233 sayılı KHK ile Kamu İktisadi Teşebbüsleri yeniden düzenlenmiş, 233 sayılı KHK uyarınca hazırlanan Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Ana Statüsü de tarihli sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır tarih ve 6974 sayılı Kanunla Kurulan Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu, faaliyetlerine 233 sayılı KHK gereğince İktisadi Devlet Teşekkülü olarak devam etmektedir. Türkiye nin kalkınması, hızlı nüfus artışı, sanayileşme ve sosyal gelişiminin doğal sonucu olarak enerji talebi hızla artmakta olup, bu talebi karşılamada ana hedef, ihtiyaç duyulan enerjinin zamanında, ucuz ve kaliteli olarak sağlanmasıdır. Bu çerçevede, iç talebin mümkün olabildiği ölçüde yerli kaynakların değerlendirilmesi ile karşılanmasının yanı sıra, arz güvenliğinin sağlanması için, ithal etmek zorunda kaldığımız enerjide ülke ve kaynak çeşitlendirilmesi esasları doğrultusunda politika oluşturulması önem arz etmektedir. Kurumun son beş yıllık işletme faaliyetlerine ilişkin veriler ilişikteki tabloda gösterilmiştir.

17 V Tablo no (1): Toplu bilgiler ArtıĢ Toplu bilgiler Son iki veya yıl azalıģ Ölçü farkı % Konsolide Sermaye Bin TL Ödenmiş sermaye Bin TL Öz kaynaklar Bin TL ,2 Yabancı kaynaklar Bin TL (40.622) (3,4) Finansman giderleri Bin TL Maddi duran varlıklar (edinme değeri) Bin TL (52.090) (7,7) Mad.dur.varlıklar birikmiş amortismanı Bin TL ,5 Yatırımlar için yapılan nakdi ödeme Bin TL (5.930) (9) Yatırımların gerçekleşme oranı (nakdi) % (13) (22) İştiraklere ödenen sermaye Bin TL Tüm alım tutarı: Bin TL Malzeme alımları Bin TL (55.143) (20) -Hizmet alımları Bin TL (7.443) (1,5) -Ticari kömür alımları Bin TL Linyit üretim miktarı (satılabilir) Bin ton (11.547) (40,6) Üretim maliyeti (satılabilir kömür) Bin ton ( ) (18,2) SatıĢ miktarı: Bin ton (12.501) (37) -Mamul kömür Bin ton (12.650) (44,5) -Ticari kömür Bin ton Net satıģ tutarı Bin TL (22) Stoklar : - İlk madde ve malzeme Bin TL (31.651) (29) -Mamuller Bin TL (74,4) -Ticari mallar Bin TL Diğer stoklar Bin TL (1.637) (67) Memur ( ortalama ) Kişi (23) (10) Sözleşmeli ( ortalama ) Kişi (103) (6) İşçi ( ortalama ) Kişi (994) (19) Personel için yapılan tüm giderler Bin TL (90.527) (18) Cari yıla iliģkin : -Memurlar için yapılan giderler Bin TL (1.310) (10) -Memur başına aylık ortalama gider TL Sözleşmeliler için yapılan giderler Bin TL (5.680) (6) -Sözleşmeli başına aylık ortalama gider TL (4) -İşçiler için yapılan giderler Bin TL (43.097) (14) -İşçi başına aylık ortalama gider TL Dönem karına ilişkin vergi ve diğer yasal yükümlülükler Bin TL (66.389) (44,3) Tahakkuk eden vergiler Bin TL ( ) (34) GSYH' ya katkı (üretici fiyatlarıyla) Bin TL ( ) (33) GSYH' ya katkı (alıcı fiyatlarıyla) Bin TL ( ) (33) GSMH' ya katkı (alıcı fiyatlarıyla) Bin TL ( ) (33) Faaliyet kârlılığı (öz kaynaklar yönünden) % 53,9 31, ,4 (346) (63) Mali kârlılık (öz kaynaklar yönünden) % 52,6 32,7 39,6 53,1 9,5 (43,6) (82) Ekonomik kârlılık % 25,4 18,4 22,1 29,4 5,9 (23,5) (80) Faaliyet kârı veya zararı Bin TL ( ) (57) Dönem kârı veya zararı Bin TL ( ) (79) Bilanço kârı veya zararı Bin TL (99.009) (12) TKĠ Genel Müdürlüğü (Merkez) Faaliyet kârı veya zararı Bin TL (1.331) (581) (8.619) (28.915) 142 Dönem kârı veya zararı Bin TL ( ) (99) Bilanço kârı veya zararı Bin TL ,9

18 VI Sayıştay Devlet adına linyit işletmeciliği tarihinde Etibank a bağlı olarak kurulan, Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi ile başlamış, Müessese 1957 yılına kadar Etibank bünyesinde faaliyet göstermiştir tarihli 9621 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan tarih ve 6974 sayılı Kanunla, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu kurulmuş, linyit işletmeciliği yapan Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi, taş kömürü işletmeciliği yapan Ereğli Kömürleri İşletmesi Müessesesi ile Kömür Satış ve Tevzii Müessesesi, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumunun (TKİ) müesseselerini oluşturmuştur. Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu bu yapısıyla faaliyetini yurt sathına yayarak 1983 yılına kadar sürdürmüştür tarihli sayılı Resmi Gazete de yayımlanan tarih ve 60 sayılı İktisadi Devlet Teşekkülleri ve Kamu İktisadi Kuruluşları Hakkında KHK ile yapılan düzenleme sonucunda; Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu linyit işletmeciliği yapmak üzere yapılandırılırken, taş kömürü işletmeciliği yapmak üzere Türkiye Taşkömürü Kurumu kurulmuştur. TKİ nin bu statüsü 2929 sayılı Kanun ve bu Kanunu yürürlükten kaldıran 233 sayılı KHK ile de korunmuştur sayılı Devletçe İşletilecek Madenler Hakkında Kanun tarihinde kabul edilmiş ve günlü Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir tarihinde yayımlanan üç ayrı kararname ile de hangi bölgelerdeki yatakların devlet eliyle işletileceği saptanmıştır. Yine Kanunun, Bakanlar Kuruluna verdiği yetkiye dayanılarak dört Kararname çıkarılmıştır. Bu Kararnamelerden tarih 7/16826 sayılı Kararname ile 11 bölgedeki kömür ve asfaltit sahalarının Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu eliyle işletilmesi kararlaştırılmıştır. Öte yandan tarihli Resmi Gazete de yayımlanan Bor Tuzları, Trona ve Asfaltit Madenleri ile Nükleer Enerji Hammaddelerinin İşletilmesini, Linyit ve Demir Sahalarının Bazılarının İadesini düzenleyen Kanun un 3 üncü maddesinde ise: Bor tuzları ve asfaltit sahaları ile bu Kanuna ekli listede yer alan linyit ve demir sahalarının ilgili kamu kuruluşuna devir işlemleri 2172 sayılı Devletçe İşletilecek Madenler Hakkında Kanunun devirle ilgili hükümleri çerçevesinde, bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten itibaren altı ay içinde tamamlanır hükmü uyarınca Muğla Yatağan, Milas, Manisa - Soma, Ankara - Beypazarı- Nallıhan, Bursa - Orhaneli - Keles, Sivas - Kangal, Bingöl - Karlıova, Konya - Ilgın, Bolu - Göynük, Çanakkale - Çan, Çorum - Osmancık daki toplam 62 saha TKİ Kurumuna devrolunmuştur. Ancak 12 Temmuz 2012 tarihli Resmi Gazete de yayımlanan Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun un 16 ncı maddesi ile 3213 sayılı Maden Kanununa Geçici 20 nci madde eklenmiş olup, bu madde ile: 2840 sayılı Kanuna ekli listedeki linyit ruhsatları ile daha sonra bu sahalarla birleştirilmek suretiyle 2840 sayılı Kanun kapsamına dahil olan linyit sahaları,

19 VII tarihli ve 4046 sayılı Özelleştirme Uygulamaları Hakkında Kanuna göre Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından özelleştirilir. hükmü getirilmiştir. TKİ Kurumu faaliyetlerini, - Seyitömer Linyitleri İşletmesi Müessesesi ile bağlı işletmesi Bursa Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü, - Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi ile bağlı işletmesi Ilgın Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü, - Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi ile bağlı işletmesi Çan Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü, - Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi ile bağlı işletmesi Yeniköy Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü, ile yürütmekte iken: - Yüksek Planlama Kurulu nun gün ve 2012/T-14 sayılı kararı uyarınca Seyitömer Linyitleri İşletmesi Müessesesinin tarihi itibarıyla tüzel kişiliği kaldırılarak EÜAŞ a bağlanmış ve Özelleştirme Yüksek Kurulunca Seyitömer Termik Santralı ile birlikte özelleştirme kapsam ve programına alınarak, özelleştirilmiştir. - Seyitömer Linyitleri İşletmesi Müessesesine bağlı bulunan Bursa Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü ise TKİ Yönetim Kurulunun gün ve 25/325 sayılı kararı ile merkezi Kütahya İli Tavşanlı ilçesinde bulunan Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesine bağlanmış, ancak Özelleştirme Yüksek Kurulunun gün ve 2014/75 sayılı kararı ile İşletmenin ve İşletme tarafından kullanılan taşınmazların, TKİ adına kayıtlı nolu ruhsatın ve bu ruhsatın kapsadığı maden sahasının özelleştirme kapsam ve programına alınmasına karar verilmiştir. - Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesine bağlı bulunan ve üretim yaptığı kömür sahası rodövansla TKİ nin iştiraki Yeni Çeltek AŞ ye devrolunan, Konya İli, Ilgın ilçesindeki, Ilgın Linyitleri İşletmesi Müdürlüğünün, işletme müdürlüğü statüsü kaldırılarak ve kontrol müdürlüğüne dönüştürülerek İşletmeler Dairesi Başkanlığına bağlanmıştır. - Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi ve bağlı işletmesi Yeniköy Linyitleri İşletmesi Müdürlüğünün taşınır ve taşınmazları ile ruhsatlarının kapsadığı maden sahalarının özelleştirme kapsam ve programına alınmasına ve 4046 sayılı özelleştirme uygulamaları hakkında kanunun 2/i maddesine istinaden tüm hak ve yükümlülükleri ile birlikte Yeniköy Yatağan Elektrik Üretim ve Ticaret AŞ ye (YEAŞ) bedelsiz olarak devredilmesine, Yüksek Planlama Kurulunun gün ve 2013/148 sayılı kararı ile karar verilmiş ve Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, devrin tarihi itibarıyla yapılması gerektiğini TKİ Genel Müdürlüğüne bildirmiş ve devir işlemi yapılarak, Müessese merkez işletmesi ile Yeniköy Linyitleri İşletmesi özelleştirilmiştir. Böylece Eylül-2014 ayı itibarıyla Kurum faaliyetini:

20 VIII Sayıştay - Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi ve bağlı işletmesi Çan Linyitleri İşletmesi Müdürlüğü ve, - Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi, ile yürütmektedir. Ayrıca Kurumun Ilgın, Dodurga, Saray, Göynük ve Silopi de olmak üzere, rodövansla üretim yapan şirketlerin faaliyetlerini kontrol eden 5 Kontrol Müdürlüğü bulunmaktadır. Faaliyet döneminde 6773 personelle çalışılacağı öngörülmesine rağmen ortalama 6131 personelle çalışılmış olup, yıl sonu personel sayısı ise bir önceki yıla göre 1200 kişi azalarak 5159 kişiye gerilemiştir. Eylül-2014 ayı itibariyle personel sayısı 3499 u işçi olmak üzere 5022 kişidir. İşçi sayısının her yıl azalması özellikle, nitelikli işçi istihdamını gerektiren sanat kollarında kendini hissettirmekte olup, zaman zaman ana çalışma konusunu oluşturan, dekapaj ve üretim faaliyetlerinin aksamasına neden olabilmektedir. Mekanik atölyeler ile çoğu özel donanımlı ya da özel imal ettirilmiş, iş makinaları ve kamyonların bakım onarım ve revizyonlarının yapıldığı atölyelerdeki tecrübeli işçilerin ve dekapaj ile kömür üretim panolarındaki kullanılan ağır iş kamyonu ve makinaları operatörlerinin ayrılması, nitelikli iş gücü açığını artırmakta, ayrıca bu tür sanatlarda çalışan işçilerin tecrübe kazanması belirli bir süreyi de gerektirdiğinden ve gerek Genel Yatırım ve Finansman Programı Kararnamesindeki kısıtlamalar, gerekse İş Kanununun ana faaliyet konusuna giren işlerin taşeronlara ihale edilemeyeceğine ilişkin hükmü kapsamında, hizmet alımı suretiyle de işçi eksiği giderilemediğinden, bu olgu üretimde darboğazların oluşmasına neden olmaktadır yılında TKİ topluluğunda çalışan personel için 405 milyon TL tutarında harcama yapılmıştır. Faaliyet döneminde Kurumca, 22,2 milyon ton tuvönan kömür, 29,2 milyon ton satılabilir kömür üretim programına karşılık, program %58 oranında gerçekleştirilerek 16,9 milyon ton satılabilir nitelikte kömür üretilmiştir. Kömür üretimi için 1,1 milyar TL harcama yapılmıştır. TKİ nin toplam tuvönan kömür üretiminin %65 i açık ocaklardan üretilmektedir yılında 215 milyon m³ dekapaj programına karşılık 115 milyon m³ toprak örtüsü kaldırılmış ve dekapaj yüklenicilerine 194,2 milyon TL ödemede bulunulmuş müesseselerce doğrudan yapılan dekapajla birlikte 575,4 milyon TL gider oluşmuştur. Ayrıca yeterli dekapajın yapılamaması nedeniyle işletmeye hazır cevher rezervleri de çok yetersiz düzeydedir. TKİ de makine parkını oluşturan ağır iş makinelerinin büyük bir kısmı oldukça yaşlı ve ekonomik ve fiziki ömürlerinin sonuna gelmiş durumdadır. Her ne kadar bakım-onarım çalışmaları titizlikle yapılarak bu makineler mümkün olabildiğince faal