SÜT SIĞIRLARINDA VERİM ÜZERİNE ETKİLİ BAZI İKLİMSEL STRES FAKTÖRLERİ

Transkript

1 SÜT SIĞIRLARINDA VERİM ÜZERİNE ETKİLİ BAZI İKLİMSEL STRES FAKTÖRLERİ Savaş Atasever 1 Hüseyin Erdem 1 Ertuğrul Kul 1 Özet:İklimsel çevre süt sığırlarında süt verimi, üreme performansı ve metabolizmayı olumsuz yönde etkileyebilen önemli bir faktördür. Yüksek verimli sığırlar besin madde tüketiminde ve meme bezlerine kan akışında büyük oranda azalmaya yol açan iklimsel stres koşullarına daha duyarlıdırlar. Özellikle yüksek sıcaklık ve bağıl nem, süt sığırlarında davranışsal ve fiziksel değişimlere yol açabilmektedir. Süt sığırları için optimum çevre koşulları; orta derecede solar radyasyon, 5-8 km/saat rüzgar hızı, o C sıcaklık ve %60-70 oransal nem olarak nitelendirilebilir. Bu makalede bazı yaygın iklimsel stres faktörleri, verim üzerine etkileri ve bu etkilerin önlenebilme olanakları üzerinde durulmuştur. Anahtar Kelimeler: İklimsel stres, verim, süt sığırı. Some Climatic Stress Factors Effective on Yield in Dairy Cows Abstract:The climatic environment is a major factor that can negatively effects milk production, reproductive performance and metabolism of dairy cows. High producing cows are more sensitive to climatic stres conditions that cause reducing a large amount of nutritient intake and a decreasing in blood flow to the mammary gland. Especially, high temperature and relative humidity can cause in behavioral and physical changes in dairy cows. Optimum environmental conditions for dairy cows can be qualified as moderate solar radiation, 5-8 km/h air velocity, the ambient temperature range of o C and the relative humidity range of 60-70%. In this review, some prevalent climatic stress factors, their effects on yield and possibilities to prevent their intensity were discussed. Key Words: Climatic stress, yield, dairy cow. 1.GİRİŞ Hayvancılıktan elde edilen geliri ekonomik sınırlar içinde artırabilmek için, iklim etmenlerinin hayvancılıkla ilişkisini iyi anlamak ve değerlendirmek gerekir. İklim etmenlerinin hayvanlar üzerine olan etkileri araştırılırken, önce her biri ayrı ayrı ele alınmalı, sonra da bunların ortaklaşa etkileri üzerinde durulmalıdır. İklimsel faktörlerin verime etkilerinin yanında; hastalık, bakım ve besleme üzerine de dolaylı etkileri vardır. Bu etkiler, çeşitli hayvan türlerinde ve aynı tür içinde de değişik ırklarda farklı sonuçlar oluştururlar. Dünyanın bazı bölgelerinde bir iklim etmeni aşırı derecede etkili olurken, bazı bölgelerinde ise bu etki sınırlıdır. Bu nedenle, iklim etmenlerinin etkilerinden hayvanları korumak için alınması gereken önlemler farklıdır. 2. SIĞIRLARDA YAYGIN STRES KAYNAKLARI Süt sığırı yetiştiriciliğinde ve süt üretiminde maksimum verimi elde etmeye etki eden fiziksel etmenlerinin en önemlilerinin başında, hava sıcaklığı ve oransal nem gelmektedir. Sığırlar için ideal sayılan iklim koşullarının dışına çıkıldığında belirli sınırlar dahilinde bu çevre koşulları tolere edilmektedir. Bu iklim etmenlerinin ekstrem durumlara doğru gitmesi durumunda, olumsuz koşullarda oluşacak stres ortamında etkilenmede hayvanın ırkı ve verim düzeyi önemli rol oynarken, bireysel farklılıklardan da söz etmek olasıdır (Öngel ve Özkütük, 2000 ). Hayvanların stres kaynaklarına karşı gösterdikleri direnç fizyolojik, metabolik, endokrinolojik, immünolojik, davranışsal ve psikolojik açılardan büyük farklılıklar gösterir (Carpenter, 1998). Stres durumunda kortikosteroid salgılanmasındaki artış sonucu bağışıklık sistemi doğrudan etkilenmektedir. Kortikosteroidler; elektrolit - su dengesi, karbonhidrat, lipit ve protein metabolizması gibi vücut fonksiyonlarını etkilerken, lenf doku aktivasyonundaki azalma nedeniyle bağışıklık sistemi olumsuz yönde etkilenmekte olup, süt sığırı yetiştiricileri stres manejmanının, sağlıklı sürü tesisinin önemli bir parçası olduğunu iyice anlamak zorundadırlar (Quakenbusch, 1999). 3. SIĞIRLARDA VÜCUT SICAKLIĞININ AYARLANMASI Süt sığırları sıcakkanlı (homoterm) hayvanlar olup, vücut sıcaklıkları geniş ölçüde çevre sıcaklığının etkisi dışındadır ve değişik çevre sıcaklıklarında vücut sıcaklıklarını ayarlayan bir yapıya sahiptirler. Belli bir zaman diliminde metabolik olarak üretilen ısı miktarı (M), çevreden kazanılan (G) ve çevreye yayılan (L) arasındaki dengeye bağlı olup; M+G=L dir (Demirören, 2002). Vücut sıcaklığını ayarlayan düzen, hipotalamusta termostat gibi görev yapan bir ısı merkezi tarafından yönetilir. Bu merkezin önemli uyarıları, derideki sıcak ve soğuk sinir reseptörleri ile kan sıcaklığındaki değişmelerdir. Çevre sıcaklığı düştüğünde, derideki sinir reseptörleri ve kan sıcaklığının düşmesiyle ısı ayarlama merkezi uyarılır. Bu uyarmayla derideki kan sirkülasyonu azalarak radyasyon, kondüksiyon 1 O.M.Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, Samsun

2 ve konveksiyon yoluyla oluşan ısı kaybının önlenmesine yardım eder. Buna karşın, oksidasyon yoluyla oluşan ısı üretimi artar. Ter bezlerinin sekresyonu tamamen durur ve böylece buharlaşmayla oluşan ısı kaybının önlenmesini sağlar.sığırlar deride iyi gelişmiş ter bezlerine sahiptirler. Ancak bunların yoğunluğu, derinliği ve ısı yayımındaki etkinlikleri, ırklar ve aynı hayvanda da vücut bölgeleri arasında farklılık göstermektedir (Özkütük, 1990; Vercoe, 2003). Isı yükü arttığında ve vücut sıcaklığı artmaya başladığında derideki sinyaller hipotalamusa iletilir ve ter bezleri senkronizatör gibi aktif bir rol oynayarak, vücut sıcaklığının düzenlenmesi için çalışır. Bu durum yeterli olmazsa, soluma ve salya üretimi başlar (McDowell ve ark, 1976). Vercoe (2003), ısı artışı içindeki ineklerde vücut içi sıcaklığının yaklaşık %15 inin doğrudan solunum yoluyla vücuttan uzaklaştırıldığını; Berman ve ark. (1985) ise, laktasyondaki süt ineklerinin evaparasyonla yaydıkları maksimum su miktarının 1.5 kg/saat olduğunu bildirmektedirler.finch (1986), ılıman ortamdan (15 o C), sıcak ortama (>25 o C) geçildiğinde; sığırların ısıyı solar radyasyon ve metabolik aktivite yoluyla kazandıklarını, kazanılan ısının toplam ısı miktarından fazla olması halinde vücut sıcaklığındaki artış nedeniyle hayvanın sıcaklık stresine girdiğini bildirmektedir. Diğer ısı aktarım yöntemleri ise kondüksiyon, konveksiyon ve radyasyondur (Spiers, 2003). 4.TERMONÖTRAL (KONFOR) BÖLGE Günün her saati vücut sıcaklığının korunması için gerekli enerji miktarının sağlandığı çevre sıcaklıkları arası bölge termonötral bölge olarak bilinir. Bu bölgede vücut iç sıcaklığındaki değişimler minimumdur. Vücut sıcaklığını sabitlemek için metabolizmada değişimlerin meydana geldiği bölge Termonötral Bölge olarak tanımlanmakta olup; alt ve üst kritik sıcaklık bölgeleri arasındaki dereceler süt sığırları için 13.9 o C ve 27.2 o C arasındadır (Spiers, 2003). Hamada (1971); alt kritik sıcaklığın 16/ 37 o C ye kadar inebildiğini; Berman ve ark. (1985) ise, üst kritik sıcaklığın 25/26 o C olduğunu bildirmektedirler. Süt sığırlarının normal vücut sıcaklığı (rektal sıcaklık) o C ve termal konfor sıcaklığı 5-25 o C olup (Gerrit-Rietveld, 2003), vücut sıcaklığındaki 1 o C ya da daha az meydana gelen artışlar bile dokuların bütünlüğü ve metabolizma üzerinde bozucu etki yapmakta, özellikle vücut proteinlerinin parçalanmasına ve verimde önemli azalmalara yol açmaktadır (Vercoe, 2003). Bu gibi durumlarda terlemenin ve solunum sayısının arttığı, yem tüketiminin azaldığı, aşırı sıcaklıklarda ise organizmanın aldığı önlemlerin yetersizliği sonucu ölümün meydana geldiği bildirilmektedir (Akman ve Yener, 1997). Sıcaklık, konfor bölgenin alt sınırının altına inerse, organizmada vücut sıcaklığını korumaya yönelik önlemler başlamakta olup, bunların en önemlisi yem tüketimindeki artıştır. Böylece hayvan daha fazla enerji üretme şansına kavuşmuş olur. Çevre sıcaklığı daha düşük olursa verimler de azalmaktadır. Çünkü bir hayvanın yem tüketimi sınırsız değildir ve tüketilen yem hem verim, hem de vücut sıcaklığını korumak için gerek duyulan besin maddelerini karşılayamamaktadır. Sıcaklık düştükçe tüketilebilen yemin sağladığı enerji iyice yetersiz kalmakta ve vücut sıcaklığının korunamadığı noktaya ulaştığında ölüm gerçekleşmektedir. Konfor bölge; yaş, tür, ırk, yem tüketimi, rasyonun yapısı, aklimatizasyondan önceki bölgedeki sıcaklık durumu, verim, barınak koşulları, yalıtım dokuları (yağ ve deri) vedavranış özelliklerinden etkilenmektedir (Yousef, 1985). McArthur ve Clark (1998); konfor bölgenin, hayvandaki su-sıcaklık dengesiyle büyük ölçüde ilişkili olduğunu bildirmektedirler. 5. YÜKSEK ÇEVRE SICAKLIĞININ ETKİLERİ Süt sığırlarında sıcaklık stresinin oluşumunu etkileyen başlıca etmenler şunlardır (West, 2001): Çevre koşulları Laktasyon dönemleri Serinletme manejmanı Egzersiz gereksinimi Irk Renk Verim düzeyi Yem tüketimi Hayvanların termal stres altındaki ilk belirgin tepkileri, yem tüketimindeki (Özkütük, 1990) ve bunun sonucunda, süt verimindeki düşmedir (Bucklin ve ark,1992). Günde 30 kg dan fazla süt veren ineklerde 25 o C nin üzerinde iştah azalırken, 30 o C nin üzerinde yem tüketiminde belirgin bir düşme gözlenmekte, 40 o C nin üzerinde ise tamamen durmaktadır (Özhan ve ark, 2001). Berman ve ark. (1985) ile McGuire ve ark. (1991), süt sığırlarında hava sıcaklığının 26 o C nin üzerine çıkmasıyla KM tüketiminin azaldığını; McGuire ve ark.(1991), yem tüketiminin 30 o C de konfor bölgedekilere göre %90 a, 32 o C de %75 e, 40 o C de ise %67 ye düştüğünü bildirmektedirler. Sıcaklığın yem tüketimini azaltmasında 3 etmenin rolü vardır: a) Sıcaklığı ayarlayan merkezlerin doğrudan regülasyonu, b) Yüksek solunum oranının yem yemeyi engellemesi, c) Davranışta meydana gelen değişmelerle ısı üretiminin düşmesi ya da gölge arama şeklinde hayvanların yem kaynaklarından uzaklaşması (Özhan ve ark, 2001). Yüksek verimli hayvanlar daha fazla metabolik aktiviteye sahiptirler ve daha fazla ısı ürettikleri için yüksek sıcaklık stresinden daha fazla etkilenmektedir (Jones ve Stallings, 1999). Vücut içi sıcaklığının artışıyla deriye daha fazla kan akmakta, solunum ve terleme oranları yükselmekte 210

3 ve hayvan uzanma yerine ayakta durmayı tercih etmektir. Deriye doğru kan akışı artarken; meme bezlerine kan akışının azalması, vücut içi dokulara kan akışının azalmasına neden olmaktadır. Solunum oranındaki artış ile kan bikarbonat düzeylerindeki azalma, salyanın tamponlayıcı özelliğinin azalması sonunda solunum alkolosisine yol açmaktadır (Goings, 2003). Çevre sıcaklığı vücut sıcaklığının düzeyine geldiğinde, vücuttan ısı atma yollarından akla gelen radyasyon, kondüksiyon ve konveksiyon işlemez hale gelir. Geriye yalnızca buharlaşma yolu ile ısı atma olanağı kalır. Bu durumda kaba yem tüketiminde ve geviş getirmede büyük çapta azalmalar meydana gelir. Kaba yem tüketimindeki azalma ise, uçucu yağ asitlerinin üretiminde azalmaya ve asetatpropiyat oranın değişmesine neden olur. Sıcaklık stresi devam ettiği sürece rumen ph sı azalır, rumen su içeriği yükselir, buna bağlı olarak rumen sıvısının osmotik basıncı düşer. Sıcak stresinde olan inekte rumen sıvısında elektrolit konsantrasyonu (özellikle K ve Na) azalır. Na ve K daki azalma, idrarla Na kaybına ve deri K kaybına neden olduğu gibi, plazmada aldesteron miktarının azalmasına ve prolaktin düzeyinin çoğalmasına neden olur (Özhan ve ark, 2001). Metabolizmadaki bu değişimler nedeniyle enerji gereksinimi %7-25, su tüketimi 1/3 arasında artarken, yem tüketimi azalır. Enerji gereksinimi karşılansa bile gastrointestinal aktivitedeki değişimler nedeniyle uçucu yağ asitleri üretimi azalmaktadır (Goings, 2003). Chase ve Sniffen (1988), süt sığırlarında çevre sıcaklığının o C yi geçtiğinde yem tüketiminde azalma ve süt veriminde ani düşüş olduğunu, benzer şekilde Keown ve Grant (1997), çevre sıcaklığı o C yi geçtiğinde yem tüketiminde azalma ve süt veriminde düşme, 32 o C yi geçtiğinde ise süt veriminde %3-20 oranında azalma olduğunu belirlemişlerdir. Harris (1992) ile Özhan ve ark. (2001), günlük ortalama çevre sıcaklığı 24 o C ye ulaştığında süt sığırlarında sıcaklık stresi nedeniyle süt veriminde düşüş meydana gelmeye başladığını bildirmektedirler. Schneider ve ark.(1988) nın yaptığı çalışmada sıcaklık stresindeki süt sığırları, uygun çevre sıcaklığındaki süt ineklerine göre daha az yem (13.6 kg/gün kg/gün) daha fazla su tüketmiş (86.0 lt/gün lt/gün), buna karşın daha az süt üretmişlerdir (16.5 kg/gün 20.0 kg/gün). Yüksek sıcaklık stresi ayrıca sütün bileşimini de etkilemektedir (Summer ve ark, 2003). Sıcaklığın 27 o C nin üzerine çıkması durumunda Holstein ineklerde yağ verimleri azalmakta; rektal sıcaklığın 1 o C veya daha fazla artıran ısı yükü süt yağı karakteristiklerini değiştirmekte, özellikle düşük-bağlı yağ asitleri içeriğinde düşme meydana getirirken, palmitik ve stearik asitleri artırmaktadır. Bu durum, sütün peynire işlenmesi için kalitesini de olumsuz etkilemektedir (Özkütük, 1990). Sıcağa duyarlılık bakımından türler arasında olduğu gibi aynı tür içinde de farklılıklar bulunmaktadır. Bos taurus sığırlar, tropik ve subtropik sıcak ve nemli iklim koşullarına Bos indicus ve Zebu lara göre daha az dayanıklıdırlar (Yousuf, 1985; Finch 1986). Irklar arasında da farklılık bulunmakta olup örneğin Jersey ler Holstein lere göre daha dayanıklıdırlar (Sharma ve ark 1983). Bunda vücut sıcaklığını etkileyen bir faktör olan cüssenin etkisi söz konusu olmaktadır (Kadzare ve ark, 2002). Süt sığırlarının yüksek çevre sıcaklığına gösterdikleri tepkinin en belirgin işareti solunum sayısının artmasıdır (Marquis, 2001). Yüksek çevre sıcaklıklarında hayvanların solunum sayısında başlangıçta hızlı bir artış, sonra da yavaş bir düşme görülür. Buna karşın solunum derinliğinde artış gözlenir (Epperson ve Zalesky, 1995; Smith, 1996). Solunum frekansının, ortam sıcaklığının 25 o C nin üzerine çıkışıyla birlikte, dakikada dan fazla olduğu (Berman ve ark, 1985), giderek dakikada 100 ün üzerine çıktığı ve hayvanın soluk alabilmek için başını yukarıda tuttuğu bildirilmektedir (Mader ve ark., 2000). Buna karşın sığırların yüksek sıcaklık stresi koşullarında kalp atışı hızları azalmaktadır. Singh ve Newton (1978), 2-3 aylık yaştaki B. taurus buzağılarda sıcaklıklar %50 bağıl nemde 18 o C den 40.5 o C ye çıktığında kalp atış hızlarının azaldığını, bu durumun yüksek çevre sıcaklığında fazla ısı üretiminin engellenmesine yönelik bir eylem olduğunu bildirmektedirler. Muller ve Botha (1993) Güney Afrika da yaz sıcaklığı koşullarında Holstein Friesian ve Jersey ineklerinin vücut tepkilerini ölçmüş ve Holstein Friesian larda 15:00 ve 17:00 saatlerinde yapılan ölçümlerde kalp atış hızlarını daha yüksek olarak belirlemişlerdir. Hunke ve Monty (1976) ise, doğum sonrası serin hava koşullarında Holstein Fresian ırkı ineklerde kalp atış hızını 74.5 minimum ve 79.2 maksimum olarak, doğum sonrası dönemde ise 92.3 minimum, 98.5 maksimum olarak saptamışlardır. Araştırmacılara göre serin havalarda plasentaya kan akış hızı artmıştır. Yüksek çevre sıcaklığının üreme üzerinde de olumsuz etkileri bulunmakta olup, bu etkiler şöyle sıralanabilir: Erken embriyonik ölümler ve düşük canlı ağırlığa sahip buzağılar (Smith ve ark.,1998; Shannon, 2001). Döl tutmada başarısızlık, estrus döngüsünde aksamalar (Smith ve ark.,1998). Üreme etkenliğinde düşme (Özkütük, 1990). Servis periyodu, buzağılama aralığı ve buzağılama ile ilk tohumlama arası sürelerde uzama (Soydan, 2002). Döl yatağının işlevinde ve hormonal fonksiyonlarda aksama (Shannon, 2001; West, 2001). Semen kalitesi ve miktarında azalma (O connor, 1998). 211

4 6. DÜŞÜK SICAKLIĞIN ETKİSİ Sıcak stresi ile karşılaştırıldığında, soğuk stresi ile ilgili araştırma sayısının oldukça sınırlı olduğu görülür. Ayrıca soğuk stresi ile ilgili araştırmalar süt sığırlarından çok et sığırlarına özgüdür. İneğin soğuk havadan etkilenme düzeyi; barınak içi şartlar, yaş, laktasyon dönemi, beslenme, termal aklimatizasyon, kıl örtüsü ve davranış gibi etmenlere bağlıdır (Armstrong ve Hillman, 1999). Süt sığırlarında verim, genelde soğuk havalardan etkilenmemekte olup (Tyson, 2003); ani ve tekrarlı düşmeler olmadıkça 18 o C ve daha düşük sıcaklıklar sığırların sağlığı, verimi ve yemden yararlanmaları üzerinde önemli bir değişiklik yapmaz. Genellikle süt sığırlarında süt veriminin düşmeye başladığı düşük sıcaklık; Jerseyırkında 1,1 o C, Holstein ve Brown Swiss ırkı sığırlarda 12 o C dolaylarındadır. Hatta bağıl nemin fazla yüksek olmaması koşuluyla 16 o C e kadar olan düşük sıcaklıklar Holstein ırkı sığırlarda süt verimi üzerine etkili olmamaktadır. Sığırlar için en düşük kritik sıcaklık 30 o C olarak kabul edilebilirse de, çok düşük sıcaklıklarda verim olumsuz yönde etkilenmektedir. Çünkü çok düşük sıcaklıklarda yemden sağlanan enerjinin büyük bir bölümünün, vücuttan kaybolan ısının karşılanmasında kullanılmasından dolayı üretim için kullanılmaması, süt sığırlarında süt veriminin, besi sığırlarında ise canlı ağırlık artışının azalmasına yol açmaktadır (Ekmekyapar, 1991). Armstong ve Hillman (1999) ın bildirdiğine göre, yem tüketim isteği, ortam sıcaklığı ile ters yönde ilişkili olup, soğuk koşullarda yem tüketimi artmaktadır. Buna karşın, ortam sıcaklığının hayvanın konfor bölge sıcaklığından 1 o C düşüşü ile hayvanın sindirim yeteneği %0.2 düzeyinde azalmaktadır.soğuk çevre koşullarında süt veriminde oluşan kayıplar üzerinde; a) Beslenme düzeyi b) Rüzgar hızı c) Radyasyon, nem ve yağış d) Altlık tipi e) Soğuğun şiddeti f) Soğuğun süresi g) Irk h) Mevsim etkili olmaktadır (Armstrong ve Hillman, 1999). Soğuk stresinin bulunduğu bölgelerde barınak seçimi ve çevre modifikasyonu uygulamaları hayvanı ölüm gibi ciddi durumlardan korumak ve performanslarını artırmaya yönelik düşünceleri de birlikte getirmektedir. Sığırlar soğuk ve rüzgarlı havalarda kalabalık halde bulunma eğiliminde olup, bu durum vücut sıcaklıklarını koruma gereksinimlerinden kaynaklanmaktadır. Rüzgar kırıcılar ve kısmen kapalı barınaklar, süt sığırlarında soğuk havalarda birer sigorta görevi yaparlar. Gölgeliklerin sıcak havalarda solar radyasyondan korunmayı sağlamasının yanında, soğuk havalarda özellikle gece oluşan ısı kaybını önleyici yararları da bulunmaktadır (Hillman ve ark., 1996). Düşük çevre sıcaklıklarında hayvanlar kendi vücut sıcaklıklarını iyi bir vücut örtüsüne sahip olmakla, vücut örtüsünü ürperterek, vücut alanını küçülterek, solunum frekansını ve derinin üst katmanlarının kanla beslenmesini azaltarak durağan tutmaya çalışırlar (Mutaf ve Sönmez, 1984). Soğuk stresi genellikle sıcak stresinden daha az süreli olsa da, rüzgar ve nem bu dönemde söz konusuysa, sıcaklık stresine göre daha olumsuz etki oluşturmaktadır (Armstrong ve Hillman, 1999). Çizelge 1 de süt sığırlarına ait alt kritik sıcaklık değerleri verilmiştir. Çizelge 1.Süt sığırları için alt kritik sıcaklıklar (Armstrong ve Hillman, 1999). Hayvan Süt sığırı Süt sığırı Süt sığırı Süt sığırı Buzağı Buzağı Nitelik Kuruda ve gebe 7.7 kg /gün süt verimi 19.5kg / gün süt verimi 31.2kg / gün süt verimi Yeni doğmuş 1 aylık Alt kritik sıcaklık ( C) Bu verilerin ışığında, Türkiye nin hemen her bölgesinde sığırlar için soğuğun sorun olmadığı, aksine bazı bölgelerde sıcaklığın problem olarak görülmesi gerektiği açıktır. Barınak seçiminde bu durum mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır. Deneysel çalışmalar, verimlerinde bir düşme olmaksızın, sığırların kış aylarını Erzurum koşullarında bile üç tarafı ve üstü kapalı sundurmalarda geçirebildiğini göstermiştir (Akman ve Yener, 1997). 7. NEMİN ETKİSİ Havadaki nem oranının çok yüksek ya da çok düşük olması, çiftlik hayvanlarını olumsuz yönde etkilemektedir. Yüksek nem oranının olumsuz etkisi yüksek sıcaklıkla birlikte daha da artmaktadır. Örneğin 29 o C hava sıcaklığında bağıl nem oranı %44 olduğunda Holstein ineklerinin süt verimlerinde %3, aynı sıcaklıkta bağıl nem oranı %90 olduğunda ise süt verimlerinde %31 oranında düşme meydana gelmektedir (Mutaf ve Sönmez,1984). Nem %30, sıcaklık 32ºC olduğunda orta derecede stres varken, nem >%80; sıcaklık 24-27ºC olduğunda aynı stres düzeyine ulaşılmaktadır. Çok kuru ortamda (%10-20 nemde) inekler sıcaklık stresinin etkisini 26.6ºC lik ortam sıcağına dek hissetmezler. Ancak nem %75 in üzerine çıktığında (çok nemli ortamda ) sıcaklık stresi 21 ºC de başlamaktadır (Linn ve Raeth-Knight, 2002). 32ºC / %100 nem ile 38ºC / %60 nemin aşılmasıyla oluşan aşırı stres durumunda; ağzı açık soluma, vücut sıcaklığında artış ve süt veriminde %25 azalma meydana gelmektedir (Jones ve Stallings, 1999). Sığırlar için çevre sıcaklığına bağlı olarak olumsuz etki 212

5 yapmayan yüksek bağıl nem sınırları Çizelge 2 de görülmekte olup, optimal çevre sıcaklıklarında (13-18 ºC de) %60-70 dolayındaki nem, süt sığırları için ideal kabul edilmektedir (Özkütük ve Göncü,1999). Çizelge 2. Sığırlarda uygun sıcaklık- bağıl nem sınırları (Mutaf ve Sönmez. 1984) Sıcaklık (ºC) Bağıl Nem (%) HAVA HAREKETİ Sığırlarda deri yüzeyi nemli olduğu zaman, hava hareket hızının artışı evaporasyon yoluyla ısı kaybına yardımcı olmakta, deri yeterince nemli olmadığı zaman etkisi sınırlı olmaktadır. Ilıman iklimlerde hava hareket hızı arttıkça ısı kaybı da artmaktadır. Yüksek sıcaklık seviyelerinde (29 o C ve üzerinde) bunun tersi geçerlidir. Hava hareketi, kondüksiyon ve konveksiyon yolu ile hayvanlardan ısı kaybına yol açarken, örneğin tropik Muson rüzgarlarının estiği bölgelerde şiddetli yağışlar hızlı hava hareketi, toz, rüzgarın günlerce esmesi gibi bazı ek psikolojik etkiler de hesaba katılmalıdır. Böyle durumlarda hayvanlar, otlamayı bırakarak ortada toplanmaya çalışmaktadırlar. Yapılan bir denemede esintili yağmur sırasında açıkta otlayan ve örtülü bir yer sağlanmayan ineklerin otlamaya devam ettikleri; buna karşın üç tarafı örtülü bir barınak sağlanan ineklerin çatı altına kaçarak otlamayı günde % 50 azalttıkları belirlenmiştir (Özkütük, 1990). Hava hareketinin engellenmesi, evaporasyon ve konveksiyon ile oluşan ısı kaybını azaltmakta ve gölgeliğin etkisini sıfıra düşürmektedir. Düşük hava hareket hızı, hayvanların kendilerini rahat hissetmeleri açısından çok önemli etkiye sahip olup, bu derece düşük hızın ölçümü de o derece zor ve pahalıdır. Rüzgar hızının 8-10 km/saat olması durumunda önemli bir problem oluşmazken, 30 km/saat i geçtikten sonra kuru-sıcak ve sıcak-nemli bölgelerde önlem alınması düşünülmelidir. Topografyanın etkisinin bilinmesi, kurulacak olan hayvan barınaklarının yerleşim yönünden belirlenmesinde yardımcı olacaktır. Gün içinde zaman ve mevsime göre rüzgarın farklı esmesi söz konusu olduğuna göre, hayvanların gece ve gündüz meraya çıkarılmaları durumunda tepe ve vadilerden hangisinde otlaması gerektiği ortaya çıkmaktadır. 9. YAĞIŞIN ETKİSİ Yağışın çiftlik hayvanlarına doğrudan etkisi bulunmaktadır. Evaporasyon yolu ile ısı yayımına yararı olmasına karşın, yem tüketimi ve sağlık bakımından önemli derecede sorun oluşturulabilmektedir. Hayvanlar yağmurun fiziksel etkisine karşı büyük tepki gösterirler. Otlamayı bırakır ve ayakta hareketsiz kalırlar veya ağaç altı gibi yerlere gidebilirler. Bu durum özellikle yağmurun rüzgar ile savrularak yağdığı zaman söz konusu olup, yağan yağmur sonrası mera yaş ise yem alımı normalin biraz altına inebilmektedir. Sıcak bir ortamda yağan bir yağmur veya hayvanın kıl örtüsü üzerinde kalan su buharlaşarak, ısı dengesini oluşturmada yararlı olur. Bu soğutmanın düzeyi, suyun kıl örtüsüne nüfuz etme oranı ile kıl örtüsü kalınlığına bağlıdır. Yağış çok şiddetli olmadıkça kıl örtüsü, yağmurun geçiş hızını azaltır. Uzun kıllar da geçiş hızını azaltıcı etki yapmakta olup, örneğin Asya daki Yak sığırları ile İngiltere deki Highland sığırlarının kılları kiremit dizilişi şeklindedir. Alttaki kılların üstünde daha uzun olanlar bulunduğundan, suyun akıp gitmesini kolaylaştırmaktadır. 10. IŞIK Güneşin doğuşundan batışına kadar geçen süre olarak tanımlanan fotoperiyot (ışıklama süresi) bitkiler için kritik olup hayvanın performansı üzerinde doğrudan etkilidir. Fotoperiyottan en fazla koyunların etkilenmesine karşın, Avusturya da yapılan denemelerde sığırlarda kıl örtüsü büyümesi ve dökülmesi üzerine etkili olduğu belirlenmiştir (Özkütük, 1990). Ilıman iklim sığırları tropik bölgeye götürüldüklerinde, fotoperiyottaki varyasyonun azlığı nedeniyle kıl örtüsü uyarılmamakta, ilerleyen dejenerasyon sonucunda ölüm görülebilmektedir. Fotoperiyot a ek olarak bulutlanma derecesi ve süresinin sıcak iklimdeki hayvanlar üzerine doğrudan ve dolaylı etkileri bulunmakta olup, bulutlanma solar radyasyonu önlemekte yardımcı bir etki oluşturarak, hayvanların stresli periyotlarını azaltmaktadır. 12. ATMOSFER BASINCI VE RAKIM Yükseklik artışı ile birlikte havanın sıcaklığında, neminde ve basıncında düşüş, hava hızında ise artış olmaktadır. Her 100 m yükseklik artışında hava sıcaklığı 1 o C düşer. Oksijenin kısmi basıncında ve dolayısıyla havanın statik basıncında da yükseklik artışına bağlı olarak azalma olur. Rüzgar, yağış miktarı ve kar oranı da yükseklerde alçaklara oranla daha fazladır. Çevre sıcaklığının düşmesi, kuru veya duyulur ısı kaybını artırırken, rüzgar hızının artışı ve havanın daha kuru oluşu çiftlik hayvanlarını kuru ya da duyulur (radyasyon, kondüksiyon, konveksiyon) veya ıslak ya da gizli (buharlaşma) ısı kayıplarını artırır. Yükseklik artışına paralel olarak hava basıncında ve oksijenin kısmi basıncında düşmelerin olması da, çiftlik hayvanlarını etkilemekte olup, yükseklerde sığırların solunum derinlikleri ve kalp atışları artarken kanın yapısında değişmeler meydana gelmektedir (Mutaf ve Sönmez, 1984). Aynı yazarlar, solunum sayısının artmasıyla birlikte ineklerin 1000 m yükseklikte deniz yüzeyinde 213

6 bulunanlara oranla günde 2200 lt daha fazla oksijene gereksinim duyduklarını bildirmektedirler. Bu değer Alpler deki ineklerde 4000 lt/gün O 2 e kadar çıkmaktadır. Hayvanların düşük rakımdan yüksek rakıma çıkmaları çoğunlukla sorun olmakla birlikte, bunun tersi de geçerli olup aynı şekilde problemler ortaya çıkmaktadır. Ani yükseklik değişmeleri sonunda Brisket (yüksek dağ hastalığı) sıkça görülmektedir. Atmosfer basıncının düşmesi, hayvanların fırtınanın geleceğini hissetmelerine ve davranışsal değişimlere yol açmaktadır. Biyolojik araştırmalarda atmosfer basıncına göre ayarlama yapmak yaygın bir uygulamadır ve bugün atmosferik basınç, en çok meteorolojik tahminlerin yapılmasında kullanılmaktadır. Basınç değişimlerinin hayvanın performansı üzerine etkisi sınırlıysa da bu konu üzerinde yeni çalışmalara gereksinim duyulmaktadır. 12. iklimsel STRES ETMENLERiNiN DENETiMi Ilıman iklime sahip bölgelerde hayvanlar için optimum çevre koşullarını sağlamak oldukça kolaydır. Ancak, kışın sıcaklığın sıfırın çok altına düştüğü bağıl nemin çok yüksek olduğu ya da yazın sıcaklığın 30 o C nin üzerinde bağıl nemin %35-40 nın altına düştüğü bölgelerde güçlükler ortaya çıkar. Böyle durumlarda barınaklarda ısıtma -soğutma düzeni ve yeterli yalıtım ile istenen sıcaklık ve bağıl nem sınırları sağlanabilir. Soğuk bölgelerde hayvanların vücutlarından ısı kayıplarını önleyici, sıcak bölgelerde de hayvanların vücutlarından ısı yayımlarını artırıcı önlemler üzerinde durulmalıdır. Süt sığırları için stres oluşturabilen ekstrem iklim koşullarının denetimi için yapılabilecek öneriler şunlardır: Evaporatif soğutma: Sıcak havalarda çatılar ıslatılarak duş, yağmurlama ve fan tesisatı olanağı sağlanmalıdır. Yemliklerin üzerine gölgelik temini: İneklerin yemliklerde daha çok kalarak daha fazla yem tüketmeleri sağlanmalıdır. Yemleme saatlerinin değiştirilmesi: Sıcak iklim bölgelerinde yemlemenin önemli kısmının sabah 4-6, akşam saatlerine çekilmesi önerilebilir. Ahır temizliği, uygun hava sirkülasyonu ve kuru zemin temini: Bulaşıcı patojenler ve mikroorganizmalar için uygun ortam oluşumunun önlenmesi için barınak içi temizliğine önem verilerek,uygun hava akımı ve kuru bir zemin sağlanmalıdır. Uygun rasyon: Artan enerji açığının yağ ilavesi ile kapatılmalı, soğuk havalarda kesif yem oranının artırılmalı, sıcak havalarda da verilen kaba yemin kolay sindirilebilir ve kaliteli olmasına özen gösterilmeli, rasyonlar vitamin ve mineral bakımından desteklenmelidir. Kaba yemlerin ıslatılarak verilmesi: Kaba yem tüketimi düşerse sığıra verilen kaba yemlere bir miktar su ilavesi, yem tüketiminde artışa sebep olur. Silaj veriliyorsa biraz daha sulandırılarak, saman ve kuru ot veriliyorsa ıslatılarak verilmesi yeterlidir. Soğuk su temini: Verilen suyun kışın donması, yazın ise ısınması önlenmeli, 10 ºC düzeyinde olması sağlanmalıdır. Bazı Yem Katkı Maddeleri Kullanımı: Canlı maya, niasin ve fungus gibi yem katkı maddelerinin kullanımı ile stresin etkisi azaltıldığı gibi, süt veriminde de artış sağlanabilir. Yapılan tüm çalışmalar sıcak yaz aylarında alınabilecek bazı önlemlerle süt sığırlarının yüksek verim düzeylerinin korunmasının mümkün olduğunu göstermektedir. Ancak süt sığırlarının ani değişikliklere çok duyarlı olmaları nedeniyle, sürü idaresinde bir değişiklik yapılacaksa yavaş, dikkatli ve mutlaka bir araştırma programı ile gerçekleştirilmesi gereklidir. 13. SONUÇ Süt sığırlarından beklenen verim ancak onlara optimum çevre koşullarının sağlanmasıyla olasıdır. Süt sığırları için en uygun çevre koşulları o C lik çevre sıcaklığı, %60-70 oransal nem, orta derecede solar radyasyon ve saatte 5-8 km lik rüzgar hızı olarak nitelenebilir. Stres kaynağı olarak gösterilebilecek en önemli iklimsel faktörler ise sıcaklık ve oransal nem olup bu iki bileşenin birbirine göre durumu sığırlar üzerinde farklı etkilere neden olmaktadır. Havadaki nem ne kadar yüksek olursa, vücut ısısının dengelenmesi de o kadar zor olmaktadır. Çevre koşullarının olumsuz etkileri entansif üretim koşullarında özellikle yüksek verimli hayvanlarda daha fazla önem taşımaktadır. Hayvancılıkta verimliliğin artması için çoğu kez ıslah ve beslenme üzerinde durulmakta, barınaklarda çevre denetimi ise genellikle ikinci plana bırakılmaktadır. Oysa verim yeteneği yüksek ve beslenme durumu yeterli olan süt sağırlarında çevre denetimi yeterli değilse, istenen verim düzeyine ulaşılamamaktadır. Bu nedenle bir yandan işletmelerdeki iklimsel stres faktörlerinin etkilerini azaltacak önlemler alınırken, diğer yandan da bu konudaki yetersiz sayıdaki araştırmaların arttırılmasının bir zorunluluk olduğu unutulmamalıdır. 14. KAYNAKLAR Akman, N., Yener, S.M., Sığır Yetiştiriciliği. Ed. M. Ertuğrul, Hayvan Yetiştirme (Yetiştiricilik) 2. Baskı. s , Ankara Armstrong, D.V., Hillman, P.E., Effect of cold stress on dairy cattle performance. ran/dairy/armstrong. htm Berman, A., Folman, Y.M., Kaim, M., Mamen, Z., Herz, D., Wolfenson, A., Graber, Y Upper critical temperatures and forced ventilation effects for high - 214

7 yielding dairy cows in a tropical climate. J.Dairy Sci (68): Bucklin, R.A., Bray, D.R., Bray, D.R., Beede, D.K., Methods to relieve heat stress for Florida dairies. Cooperative Extension Service. Circular 782. University of Florida. Carpenter,J.R., Complexityofan animal s environment and its stressors. http.// ansc/news/95summer/envstres.htm. Chase, L.E., Sniffen, C.J., Feeding and managing dairy cows during hot weather. edu/edres/topic/agric.eng. Demirören, E., Hayvan Davranışları (1.Basım). E.Ü.Z.F. Yayınları No:547, İzmir. Ekmekyapar, T., Hayvan barınaklarında çevre koşullarının düzenlenmesi. Atatürk Üniversitesi Yay. No:698, Zir. Fak. Yay. No:306, Erzurum. Epperson, B., Zalesky, D., Effects of high heat and humidity on reproduction in cattle. Extension Extra Cooperative Extension Service.College of Agriculture & Biological Sciences. South Dakota University. Finch, V.A., Body temperature in beef cattle: its control and relevance to production in the tropics. J. Anim. Sci.(62) Gerrit-Rietveld, V.T., Heat stress in dairy cattle. ts/info_heatstress.htm Goings, R.,2003. Heat stress also affects dry cows. heat_stress _article.htm. Hamada, T., Estimation of lower critical temperatures for dry and lactacing dairy cows. J.Dairy Sci. 54: Harris, B.J., Feeding and managing cows in warm weather. Hillman, P.E., Gebremedhin, K.G., Donald, E.J., Effect of heat loss to cold clear skies on daily weight gains of cattle in winter feedlots. ASAE Annual Meeting, Paper no: (July 14-18). St. Joseph MI USA. Hunke, M.R., Monty, Jr.D.E., Physiologic responses of preparturient and postparturient Holstein- Fresian cows to summer heat stress in Arizona. Am. J. Vet. Res. (37): Jones, G.M., Stallings, C.C., Reducing heat stress for dairy cattle. Virgina Cooperative Extention. Publication Number Virginia Polytechnic Institute and State Universty. Kadzare, C.T., Murphy, M.R., Silanikove, N., Maltz, E., Heat stress in lactating dairy cows: a review. Livestock Production Sci. 77: Keown, F.J., Grant, R.G.,1997. How to reduce heat stress in dairy cattle. unl.edu/ianr/pubs/extnpubs/ dairy/1063 html. Linn, J., Raeth- Knight, M.,2002. Managing heat stressed lactating dairy cows. dairy_heatstress.shtml. Mader, T., Griffin, D., Hahn, L.R., Managing feedlot heat stress.nebraska Cooperative Extension GOO A. Universty of Nebraska. Lincoln Marquis, B., Untitled. eng/expert.html. McArthur, A.J., Clark, J.A., Body temperature of homeotherms and the conservation of energy and water J. Therm. Biol. (3) : 9-13 McDowell, R.E., Hoowen, N.W., Camoens, J.K., Effects of climate on performance of Holstein in first lactation. J. Dairy Sci. (59): McGuire, M.A., Beede, D.K., Collier, R.J., Buonomo, F.C., DeLorenzo, M.A., Wolcox, C.J., Huntington, G.B., Reynolds, C.K., Effect of acute thermal stress and amount of feed intake on concentrations of somatotropin, insulin-like growth factor (IGF)-I and IGF-II, and thyroid hormones in plasma of lactating Holstein cows. J.Anim. Sci.(69): Muller, C.J.C., Botha, J.A., Effect of summer climatic conditions on different heat tolerance indicators in primiparous Fresian and Jersey cows. S. Afr. J. Anim. Sci.(23): Mutaf, S., Sönmez, R., Hayvan Barınaklarında İklimsel Çevre ve Denetimi. E.Ü.Z.F. Yay.No:438 O connor, M.L., Dairy heat stress and reproduction. Dairy and Animal Sci. Extension. Document number: College of Agri. Sciences, Penn State University. Öngel, E., Özkütük, K., Siyah Alaca ineklere sıcak yaz aylarında duş olanağı sağlanmasının süt verimine etkisi ve duşa girme alışkanlığına ilişkin davranışın saptanması. Ç.Ü.Z.F.Dergisi.15(3): Özhan, M., Tüzemen, N., Yanar, M., Büyükbaş Hayvan Yetiştirme. Atatürk Üniversitesi Zir.Fak. Yay.No: s. Erzurum. Özkütük, K., Hayvan Ekololojisi Ç.Ü.Z.F. Ders Kitabı. No:79, 136 s. Adana. Özkütük, K., Göncü, S., Siyah Alaca süt sığırlarına yaz aylarında isteğe bağlı duş sağlanmasının süt verimi üzerine etkisi ve duşa girme davranışları. Ç.Ü.Z.F. Dergisi 14(1): Quankenbusch, G., Maintaining herd immunity. archive/a_health_38.htm. Schneider, P.L., Beede, D.K., Wilcox, C.J., Nycterohemeral patterns of acid-base status, mineral concentrations and digestive function of lactating cows in natural or chamber heat stress environments. J.Anim. Sci. (66): Shannon, W.,2001. Heat stress in cattle. outreach.missouri.edu/warren/knowledgeinaction/heatstr essincattle.shtml Sharma, A.K., Rodriguez, L.L., Mokennen, G., Wilcox, C.J., Bachman, K.C., Collier, R.J., Climatogical and genetic effects on milk composition and yield. J.Dairy Sci.66: Singh, S.P., Newton, W.M., Acclimatization of young calves to high temperatures: physiological responses. Am.J. Vet. Res. (39): Smith, J., Dunham, D., Shirley, J., Senior, M.M., Coping with summer weather: dairy management strategies to control heat stress. Kansas State University.Agricultural Experiment Station and Cooperative Extension Service. MF Smith, J.F., Why is milk production depressed in the summer? Dairy Lines. Kansas Dairy Extension News. Volume:2, Number.7.Manhattan, Kansas Soydan,E., Düşük ve yüksek verimli Jersey siğırlarında süt ve bazı döl verim özelliklerinin mevsimsel değişimi. O.M:Ü. Fen Bil. Ens. Yük. Lis. Tezi (Basılmadı). 215

8 Spiers, E.D., How cows dissipate heat. t.pdf. Summer, A., Formaggioni, P., Tosi, F., Fossa. E., Mariani, P., Effects of the hot-humid climate on rennetcoagulation properties of milk produced during summer monthsof 1998andrelationships with thehousing systems in the rearing of Italian Friesian Cows. htm Tyson, J.T., Ventillation: why, when and how. AgEngArticles/VentBasics.PDF Vercoe, J.E., Climatic and environmental factors affecting Dairy Productivitiy. htty:// AdditionalRes/Smhdairy/chap4.html. West, J.W., Management considerarions for the dairy cow during heat stress. edu/an_sci/extension/dairy/repr2000/west.htm Yousef, M.K., In: Basic Principles. Physiology in Livestock, Vol.1. CRC Press, Boca Raton. 216