Anne Sütü ve Emzirme Teknikleri

Transkript

1 Adem Polat, Erkan Sarı, Adem Parlak Giriş Anne sütü yeni doğan bir bebek için en önemli besin kaynağıdır. Önemi tarih öncesi dönemlerden beri vurgulanmaktadır. M.O yılından kaldığı tahmin edilen Ebers papirüsünde anne sütünü artırma yöntemlerinden bahsedilmekte ve önemi vurgulanmaktadır. İbn-i Sina da anne sütünün beslenmedeki önemini onu bebeğin anne karnındayken kendisini besleyen kana en çok benzeyen besin olarak niteleyerek ifade etmiştir. Süt salgısı, meme dokusundaki alveollerden yapılır ve bu işlem prolaktin hormonunun uyarması ile gerçekleşir. Prolaktin, gebelik esnasında artar ve alveol gelişimini sağlar. Prolaktin emzirmenin dakikasında en yüksek düzeye ulaşarak bir sonraki emzirme için alveollerin süt salınımını uyarır ve bu olaya prolaktin refleksi adı verilir. Özellikle geceleri salınımı artan prolaktin, gece uyanmak zorunda kalan annenin uyku kalitesi üzerinde olumlu etkilere sahiptir. Her alveol biriminin çevresi, kasılma özelliğine sahip olan miyoepiteliyal hücreler ile çevrilidir. Üretilen sütün alveollerden süt kanallarına aktarılması oksitosin hormonunun etkisiyle kasılan bu miyoepitelyal hücrelerin kasılması sayesinde gerçekleşir. Oksitosin, bebeğin sesi, görüntüsü, dokunması ve emmesi ile salgılanır ve birikmiş sütün ejeksiyonunu sağlamanın yanında uterin kontraksiyonlar ile uterusun gebelik öncesi boyutlarına ulaşmasını sağlar. Anne sütü, süt kanallarına aktarıldıktan sonra da laktiferöz sinüs ismi verilen, areolanın arkasına tekabül eden, salgılanan sütün biriktiği daha geniş kanallara aktarılır. Bu sinüsler ise ortalama 9 adet kanalla meme başına ağızlaşırlar. Areola çevresinde, kaygan sekresyonları ile emme esnasında meme başının tahriş olmasını engelleyen ve emmeyi kolaylaştıran Montgomery bezleri yer alır. Anne sütünün özellikleri Gebeliğin son trimesterinden doğum sonrası 3-4 günlük döneme kadar salgılanan ilk süte kolostrum adı verilir. Protein içeriği yüksek, laktoz içeriği düşük bu ilk sütün 391

2 en önemli özelliği, immunglobulinler, lizozim, laktoferrin ve kompleman gibi bağışıklık sistemi öğelerini barındırması ile bebeğin ilk aşısı olmasıdır. Ayrıca A, E ve K vitaminlerinden ve minerallerden zengindir. Aynı zamanda bünyesindeki epidermal büyüme faktörü ile henüz olgunlaşmamış bebek intestinal sistemini sindirime hazırlar ve laksatif etkisiyle de mekonyumun uzaklaştırılmasını kolaylaştırır. Kolostrumdan sonra iki hafta boyunca olgun anne sütüne geçiş dönemi sütü salgılanır ve arkasından olgun anne sütü sekrete edilmeye başlar. Olgun anne sütünün kolostrumdan farkı yağ ve laktoz içeriğinin yüksek, protein içeriğinin nispeten düşük oluşudur. Emzirmenin başlangıcında salgılanan olgun süte ön-süt adı verilir ve bu sütün özelliği su içeriğinin yüksek, yağ içeriğinin düşük oluşudur ve bu sayede iki emzirme arasında bebeğin ortaya çıkan su ihtiyacı giderilir. Ön-süt salınımını, su içeriği daha az, yağ içeriği daha yüksek olan son-süt salınımı takip eder. Anne sütünün protein içeriğinin büyük kısmını sindirimi kolay olan whey proteinleri oluşturur. Anne sütü alfa-laktalbumin, lizozim, immunglobulinler ve albümin gibi whey proteinlerinden zengin olup, daha allerjen olan ve inek sütünde bol miktarda bulunan beta-1 laktglobulin den fakirdir. Miçel çapı daha büyük olan ve sindirimi daha güç olan kazein oranı, anne sütünde inek sütüne oranla daha düşüktür. Anne sütünün metionin/sistein oranı 2/1 dir ve sistatyonaz enzim düzeyi yetersiz olan yeni doğan için uygun bir orandır. Anne sütünde taurin miktarı yüksektir. Taurin safra asit konjugasyonu, santral sinir sistemi ve retina maturasyonunda gerekli bir aminoasittir. Anne sütündeki temel karbonhidrat laktozdur. Laktoz, glikoz ve galaktoza dönüşerek enerji ihtiyacını sağlamasının yanı sıra, flora bakterileri tarafından laktik aside dönüştürülerek, ortam asiditesini artırır ve kalsiyum emilimini kolaylaştırır. Anne sütünde aynı zamanda glikoprotein ve glikolipidler de yer almaktadır. Bu yapılar intestinal sistemde laktobasilius bifidus un gelişimi için uygun ortam sağlarlar. Yağlar, enerji ihtiyacının %40-50 sini karşılarlar. Özellikle son-sütün yağ içeriğinin yüksek oluşu, doygunluğu sağlar. Anne sütünün yağ içeriğinin büyük kısmını trigliseridler oluştururlar. İçeriğindeki lipaz enzimi sayesinde anne sütü, henüz sindirim enzimleri yeterli olmayan infantın yağları sindirmesine yardımcı olur. Bebeğin nörolojik gelişiminde önemli yere sahip olan alfa-linoleik asit, araşidonik asit ve dokozohegzaenoik asit anne sütünde bulunur ve bu yağ asitlerinin etkinliği, bunları içeren formül mamalarda anne sütündeki kadar değildir. Anne sütünün mineral içeriği değerlendirildiğinde, demir içeriği inek sütüne yakın; bakır içeriği inek sütünden fazla; sodyum, potasyum, fosfor, kalsiyum, magnezyum, çinko elementlerinin ise miktarlarının inek sütüne göre düşük olduğu görülür. Ancak, anne sütündeki bu minerallerin biyo-yararlanımları inek sütüne göre fazladır. Anne sütündeki Ca/P oranının 2/1 olması intestinal sistemdeki ideal kalsiyum emilimini sağlar. Ayrıca sodyum, fosfor, potasyum gibi elementlerin miktarlarının anne sütünde az olması, bebeğin olgunlaşmamış renal tübüler sistemi için 90 mosm/l gibi düşük renal solit yük sağlar. Bu yük inek sütünde mosm/l dir. Anne sütündeki selenyum ve özellikle ilk altı ay için flor içerikleri bebeğin ihtiyaçlarını karşılayacak düzeydedir. Anne sütündeki vitaminlerden A, C ve E vitaminleri inek sütüne göre yüksektir. Güneş ışığıyla endojen olarak sentezlenen D vitamini anne sütünde ihtiyacı karşılayacak düzeyde değildir. Bu nedenle anne sütü alan çocuklara günlük 400 IU D vitamini verilmesi önerilmektedir. Ayrıca K vitamininin de anne sütünde yeterli miktarda olmaması nedeniyle, yenidoğanın hemorajik hastalığının önlenmesine yönelik olarak her yeni 40 2

3 doğana 1 mg K vitamini kas içine uygulanmaktadır. Anne sütünün besin öğeleri içeriğindeki özelliklerine ek olarak koruyucu bir takım özellikleri de vardır. Özellikle kolostrumun içeriği itibariyle bebeğin ilk aşısı olmasının yanında olgun anne sütünde de içerdiği bazı humoral ve hücresel faktörler sayesinde bebeğin immun sistemine katkısı bilinmektedir. Anne sütünde intestinal koruyucu etkiye sahip sekretuar IgA ve IgM; bakteriostatik etkisiyle demir şelatörü laktoferrin; bakterisidal etkisiyle lizozim; opsonizasyon etkisiyle fibronektin ve C3 ve bifidus faktör, müsin, interferon, anti-stafilokoksik faktör gibi humoral koruyucu maddelerin yanında makrofajlar ve lenfositler gibi hücresel elemanlar mevcuttur. Emzirmenin avantajları Anne sütü her zaman ulaşılabilir, taze ve mikro organizma kontaminasyonundan uzaktır. Ekonomik bir besindir ve mensturasyonu inhibe ederek kontrasepsiyon sağlar. Anne ve bebek ilişkisinin güçlendirir, anne öz güvenini artırır, over ve meme kanseri risklerini azaltır, postpartum kemik mineralizasyonunu artırır. Ayrıca uterusun hacminin ve annenin kilosunun gebelik öncesi duruma ulaşmasını kolaylaştırır. Anne sütü alan bebeklerde gastroenterit, otit, pnomoni, menenjit, idrar yolu enfeksiyonlarının daha az görüldüğü bildirilmiştir. Ayrıca anne sütü almış olan kişilerde diş çürüğü, obezite, diabetes mellitus, alerjik hastalıklar, çölyak hastalığı ve crohn hastalığı sıklığının daha az olduğu tespit edilmiştir. Emzirme ve annenin emzirmeye hazırlığı Anne adaylarına hamilelik dönemlerinde emzirme ve faydaları anlatılarak emzirme teşvik edilmelidir. Ayrıca invert meme uçları özel şırıngalar ve manuel pompalar ile düzeltilmeye çalışılmalıdır. Emzirecek annenin cesaret kırıcı yorum ve deneyimlerden korunması ve sağlıklı, uyku-egzersiz dengesinin olduğu endişeden uzak bir hayatının olması gerekir. Anneler günlük fazladan 500 ckal enerji yanı sıra, 3 litre su ve yoğurt ve süt almayan anneler için 1 g/gün kalsiyum almalıdırlar. (söylemi olmalı... 3 litre su, yoğurt ve süt almalıdır, almayan annelere 1g gün kalsiyum almalıdırlar ) Kilo kaybettirici diyetler ve ağır egzersizden uzak durmaları ve alkol, sigara ve gerekmedikçe ilaç kullanmamaları gerekir. Günlük kafeinli içecek 1-2 kez kafein içerikli sıvı ile sınırlıdır. Hangi besinlerden uzak durulması anneler tarafından sıkça sorulan sorulardandır. Bazen soğan, çikolata, domates, baharatlı yiyecekler çocukta gaita kıvamında azalmaya neden olabilir, ancak çocukta alerjik veya başka sağlık sorununa neden olduğu gösterilmediği sürece annenin herhangi bir besinden uzak durmasına gerek yoktur. Emziren annenin meme bakımı önemlidir. Özellikle emzirme tekniğindeki hatalara bağlı olarak bazı annnelerde meme başı çatlakları gözlenebilir. Bu nedenle emzirme tekniğinin doğru öğretilmesinin yanı sıra ağrıyan meme uçlarının bakımı çatlaklar gelişmeden önce yapılmalıdır. Günlük duş veya memenin yıkanması, sabun ve alkol gibi iritan maddelerle temasının engellenmesi gerekir. Memenin kuru tutulması ve hava ile temasının sağlanması gerekir. Sütyen içine emici pedlerden konulması bu anlamda yardımcı olacaktır. Memeler düzenli olarak boşaltılmalıdır. Meme hassasiyeti fazla olduğu durumlarda oksitosin refleksinin baskılanması ortaya çıkabilir. Bu nedenle, kısa süreli sık beslenme, emzirmeye hassas olmayan memeden başlanması, göğüs pompası kullanımı, lanolinli kremler hatta gerekirse nistatin içeren antifungal kremler kullanılabilir. 41 3

4 Sütün sağılarak saklanması özellikle çalışmaya başlayacak anneler için kolaylık sağlayacaktır. Emzirme ve süt salınımı tam anlamıyla oturmuş olan bir annede bile ekstra süt sağlamak için pompalar kullanılarak sağmak gerekir. Elde edilen süt, normal bir buz dolabında 24 saat kadar, derin dondurucularda 1 ay kadar saklanabilir. Bu şekilde yapılan bir beslenme hem anneye özgürlük hem de baba ve diğer aile fertlerinin katkısını sağlayacaktır. Emzirme tekniği ve ilgili öneriler Emzirme doğumdan hemen sonra yapılmalıdır. Süt az gelse bile emzirmeye devam edilmesi gerekir. Bebeğin emme talebi olmasa dahi her üç saatte bir annenin yanına getirilmesi ve emzirilmesi gerekir. Emzirme sıklığı ilk günlerde kez olması gerekirken, bebeğin mide hacminin artışına paralel olarak kolostrum sonrası ortalama 6-9 kez yapılmalıdır. Bebeğin başı ve gövdesi düz bir hat çizecek şekilde aynı doğrultuda olmalı ve bebeğin yüzü memeye yaklaştırılırken bu doğrultunun bozulmamasına özen gösterilmelidir. Meme, üstten başparmakla, alttan ise diğer dört parmakla desteklenecek şekilde anne tarafından tutulmalı ve meme başı bebeğin dudaklarına yaklaştırılmalıdır (şekil-1). Bebeğin meme başını değil, areolayı tamamıyla ağzının içine alması ve alt dudağı dışa dönük şekilde alt çenesiyle memeyi kavraması sağlanmalı; burnunun ise meme ile temas etmemesine özen gösterilmelidir. Bebekler ortalama 5-20 dakikada bir memenin süt içeriğini emebilirler. Eğer bebek emmek istiyorsa ve meme başında hassasiyet yoksa, bebek tatmin olana kadar emebilir. Emzirme esnasında meme başında hassasiyet gelişmesi durumunda, bebek me- Şekil

5 Anne Sütü ve Emzirme Teknikleri meden çekiştirilerek ayrılmamalı, anne serçe parmağını bebek ile meme arasına sokarak meme ucunu bebeğin ağzından kurtarmalıdır. Her beslenmede en azından bir göğüs boşaltılmalıdır. Aksi takdirde memenin tekrar süt dolması için gerekli olan stimulus sağlanamamış olacaktır. Genellikle bir memenin süt içeriği bir beslenme için yeterlidir. Yeterli süt salınımı sağlandıktan sonra bebek değişikli olarak iki memeden de emebilir. Klasik emzirme şekli, bebeğin anne kucağında yatarak emzirildiği beşik tutuşudur (şekil-2). Sezaryen doğumlar sonrası oturmakta güçlük çeken anneler bebeklerini yatarak emzirebilirler (şekil-3); ancak annenin bebeğin üzerine doğru ağırlığını vererek uyuya kalması ihtimali mevcuttur. Özellikle ikiz doğumlar sonrası iki bebeğin birden emzirilebilmesini kolaylaştırmak açısından koltukaltı tutuşu uygulanabilir (şekil-4). Emzirme sonrası bebek, annenin kucağına veya omzuna kaldırılarak emme esnasında yuttuğu gaz midesinden çıkarılmaya çalışılır. Bu işlem emzirme esnasında da birkaç kez yapılabilir. Şekil 2. Beşik tutuşu Şekil 3. Yatarak emzirme Şekil 4. Koltukaltı tutuşu 43 5

6 Emzirme sonrası bebek halen aranıyor, hareketli ve huzursuz ise yeterli beslenemediği düşünülebilir. Ayrıca bir bebeğin ilk haftadaki ağırlık kaybının durup, kilo aldığının gözlenmeye başlanması, idrar çıkışının özellikle ilk haftadan sonra günde en az altı kez olması, gaita çıkışının 5-6. günden sonra günde 5 ve daha fazla sarı renkli yumuşak kıvamlı olması yeterli beslendiğinin belirtileridir. Kaynaklar 1. Wickes IG. A history of infant feeding. I. Primitive peoples; ancient works; Renaissance writers. Arch Dis Child. 1953;28(138): Modanlou HD. Avicenna (AD 980 to 1037) and the care of the newborn infant and breastfeeding. J Perinatol. 2008;28(1):3-6. Epub 2007 Sep 6 3. Naylor AJ; Morrow AL. Developmental readiness of normal full term infants to progress from exclusive breastfeeding to the introduction of complementary foods.. Washington, D.C.: Fransson GB, Lönnerdal B. Distribution of trace elements and minerals in human and cow s milk. Pediatr Res. 1983;17(11): Jelliffe DB, Jelliffe EF. The volume and composition of human milk in poorly nourished communities. A review. Am J Clin Nutr. 1978;31(3): Vaughan LA, Weber CW, Kemberling SR. Longitudinal changes in the mineral content of human milk. Am J Clin Nutr. 1979;32(11): World Health Organization. Infant and young child feeding: model chapter for textbooks for medical students and allied health professionals. Geneva: World Health Organization, Kliegman R. Nelson textbook of pediatrics. Philadelphia: Saunders Elsevier,