1. ÜNİTE: VÜCUDUMUZUN BİLMECESİNİ ÇÖZELİM...9

Transkript

1 İçindekiler 1. ÜNİTE: VÜCUDUMUZUN BİLMECESİNİ ÇÖZELİM BÖLÜM: BESİNLER VE ÖZELLİKLERİ CANLILAR NEDEN BESLENİR? BESİN İÇERİKLERİ VE GÖREVLERİ DENGELİ VE SAĞLIKLI BESLENME BESİN VE TEKNOLOJİ SİGARA VE ALKOLÜN ZARARLARI Ölçme ve Değerlendirme Kazanım Değerlendirme Testleri BÖLÜM: BESİNLERİN SİNDİRİMİ BESİNLERİN TAŞINMASI DİŞLERİMİZ VE GÖREVLERİ DİŞ SAĞLIĞI VE BAKIMI Ölçme ve Değerlendirme Kazanım Değerlendirme Testleri BÖLÜM: VÜCUDUMUZDA BOŞALTIM BOŞALTIMDA GÖREVLİ ORGAN VE YAPILAR Ölçme ve Değerlendirme Kazanım Değerlendirme Testleri Ünite Değerlendirme Testi ÜNİTE: KUVVETİN BÜYÜKLÜĞÜNÜN ÖLÇÜLMESİ BÖLÜM: KUVVETİN ÖLÇÜLMESİ KUVVETİN ÖLÇÜLMESİ Kazanım Değerlendirme Testleri BÖLÜM: SÜRTÜNME KUVVETİ SÜRTÜNME KUVVETİ Kazanım Değerlendirme Testleri Kazanım Değerlendirme Testleri

2 İçindekiler 3. ÜNİTE: MADDENİN DEĞİŞİMİ BÖLÜM: MADDENİN HÂL DEĞİŞİMİ ERİME VE DONMA BUHARLAŞMA VE YOĞUŞMA KAYNAMA SÜBLİMLEŞME ve KIRAĞILAŞMA Ölçme ve Değerlendirme Kazanım Değerlendirme Testleri BÖLÜM: MADDENİN AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ KAYNAMA NOKTASI ERİME VE DONMA NOKTASI Ölçme ve Değerlendirme Kazanım Değerlendirme Testleri BÖLÜM: ISI VE SICAKLIK ISI VE SICAKLIK FARKLIDIR Ölçme ve Değerlendirme Kazanım Değerlendirme Testleri BÖLÜM: ISI MADDELERİ ETKİLER ISI ALIR GENLEŞİR, ISI VERİR BÜZÜLÜR Ölçme ve Değerlendirme Kazanım Değerlendirme Testleri ÜNİTE: IŞIĞIN VE SESİN YAYILMASI BÖLÜM: IŞIĞIN YAYILMASI IŞIK NASIL YAYILIR? Kazanım Değerlendirme Testleri BÖLÜM: IŞIĞIN MADDE İLE KARŞILAŞMASI IŞIK BİR ENGELLE KARŞILAŞIRSA NE OLUR? Kazanım Değerlendirme Testleri

3 İçindekiler 3. BÖLÜM: TAM GÖLGE TAM GÖLGE GÜNEŞ VE GÖLGE GÜNEŞ VE AY TUTULMASI Kazanım Değerlendirme Testleri BÖLÜM: SESİN YAYILMASI SESİN OLUŞMASI VE YAYILMASI Kazanım Değerlendirme Testleri BÖLÜM: SESİN FARKLI ORTAMDA FARKLI DUYULMASI FARKLI CİSİMLERİN ÇIKARDIĞI SESLER Kazanım Değerlendirme Testleri ÜNİTE: CANLILAR DÜNYASINI GEZELİM VE TANIYALIM BÖLÜM: CANLILARI TANIYALIM CANLILAR NASIL SINIFLANDIRILIR? MİKROSKOBİK CANLILARI TANIYALIM MANTARLARI TANIYALIM BİTKİLERİ SINIFLANDIRALIM HAYVANLARI SINIFLANDIRALIM Ölçme ve Değerlendirme Kazanım Değerlendirme Testleri Kazanım Değerlendirme Testleri Kazanım Değerlendirme Testleri BÖLÜM: İNSAN VE ÇEVRE İLİŞKİSİ ÇEVREMİZDEKİ CANLILARIN YAŞAM ALANLARI İNSAN VE ÇEVRE Ölçme ve Değerlendirme Ünite Değerlendirme Testi

4 İçindekiler 6. ÜNİTE: YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRİK BÖLÜM: BASİT BİR ELEKTRİK DEVRESİNDE LAMBA PARLAKLIĞINI ETKİLEYEN DEĞİŞKENLER AMPULLERİN PARLAKLIĞINI DEĞİŞTİRELİM Kazanım Değerlendirme Testleri DEVRE ELEMANLARINI SEMBOLLERLE GÖSTERELİM Ölçme ve Değerlendirme Kazanım Değerlendirme Testleri ÜNİTE: YER KABUĞUNUN GİZEMİ BÖLÜM: YER KABUĞUNDA NELER VAR? YER KABUĞUNDA NELER VAR? Kazanım Değerlendirme Testleri BÖLÜM: EROZYON VE HEYELANIN YER KABUĞUNA ETKİSİ EROZYON HEYELAN Kazanım Değerlendirme Testleri BÖLÜM: YER KABUĞUNDAKİ YER ALTI VE YER ÜSTÜ SULARI DÜNYA: BİR SU GEZEGENİ Kazanım Değerlendirme Testleri BÖLÜM: HAVA, TOPRAK VE SU KİRLİLİĞİ HAVA, TOPRAK VE SU KİRLİLİĞİ Kazanım Değerlendirme Testleri CEVAP ANAHTARI

5 1. ÜNİTE Vücudumuzun Bilmecesini Çözelim

6 BÖLÜM 1 BESİNLER VE ÖZELLİKLERİ Kazanımlar Bu bölümde; Ü Besin içeriklerinin, canlıların yaşamsal faaliyetleri için gerekli olduğunu Ü Vitamin çeşitlerinin en fazla hangi besinlerde bulunduğunu Ü Su ve minerallerin bütün besinlerde bulunduğunu Ü Dengeli beslenmenin insan sağlığına etkilerini Ü Sağlıklı bir yaşam için besinlerin tazeliğinin ve doğallığının önemini Ü Sigara ve alkol kullanmanın vücuda verdiği zararları öğreneceğim. 1. CANLILAR NEDEN BESLENİR? Canlılar yedikleri besinlerin tamamını büyüme ve gelişme için kullanmazlar. Bunun dışındaki faaliyetler için de besin gereklidir. Büyüme, gelişme ve beslenme, canlıların özelliklerinden bazılarıdır. Büyüme ve gelişmenin tamamlanmasından sonra da beslenmenin devam etmesi, besinlerin sadece büyüme için gerekli olmadığının göstergesidir. Canlıların büyüyüp gelişebilmesi için beslenmesi gerekir. Yeni doğan bir aslan yavrusu kedi büyüklüğündedir. Ancak yetişkin olduğunda yaklaşık 250 kilogram ağırlığında bir canlı hâline gelir. Yenilen besinlerin bir kısmı canlıların yapısına katılır. Beslenme ile büyüme ve gelişme arasında ilişki vardır. Canlılar Dünya ya geldiklerinde yetişkinlerine göre çok küçüktürler. Zamanla, yavru canlıların hacim ve kütleleri artar. Okumak, düşünmek, yazmak ve oyun oynamak gibi gün içinde yaptığımız tüm faaliyetlerin gerçekleşmesi için enerji gereklidir. Canlılar aldıkları besinin bir kısmını büyüme ve gelişme için kullanır. 10 Uykuda geçirdiğimiz zamanlarda bile vücudumuzun enerjiye ihtiyacı vardır. Çünkü kalbimizin çalışması, soluk alıp verme gibi bütün vücut faaliyetlerinin gerçekleşmesi enerji ile mümkün olur. Bu enerjinin kaynağı besinlerdir.

7 Besinler ve Özellikleri 2. BESİN İÇERİKLERİ VE GÖREVLERİ Anahtar Bilgi Besinler canlılar için çok önemlidir. Bu sebeple insanlar her gün tükettikleri yiyeceklerdeki besin içeriklerini merak etmişlerdir. Yaptıkları araştırmalar sonucunda yiyeceklerin içerdiği maddeleri bulmuşlardır. Besinler içeriklerine göre şu şekilde gruplandırılır: 1. Karbonhidratlar 2. Proteinler Yiyecekler genellikle birden fazla besin maddesi içerir. Ancak yiyecekler ağırlıklı olarak hangi besini içeriyorsa o grupta yer alır. 3. Yağlar 4. Vitaminler 5. Su ve mineraller Değişik besinlerde farklı maddelerin bulunduğu bazı etkinliklerle anlaşılabilir. İçeriğinde karbonhidrat olan besinlerin üzerine lügol damlatıldığında, besin mavi - mor renk alır. Ekmeğe lügol damlatıldığında mavi - mor renk alır. Protein içerikli besinlere, nitrik asit damlatıldığında besin sarıya dönüşür. Haşlanmış yumurta akına nitrik asit damlatıldığında yumurta akı sarı renk alır. İçeriğinde yağ bulunan besinler kâğıda sürüldüğünde kâğıdı şeffaflaştırır. Tereyağı kâğıda sürüldüğünde kâğıt şeffaflaşır. Anahtar Bilgi Besinler vücudumuzda öncelikle yaptıkları işe göre de gruplandırılır. Besinler öncelikli görevlerine göre; enerji verici, yapıcı - onarıcı ve düzenleyici olarak gruplandırılır. Yiyecekler, ağırlıklı olarak bulundurduğu maddelere göre gruplandırılır. Karbonhidratlar İnsanlar gün boyunca hareket ederken, çalışırken enerji harcar. İnsan hiçbir faaliyette bulunmasa bile canlı kalabilmek için enerji harcamak zorundadır. Karbonhidratlar insanların tükettiği temel besin maddelerindendir. Vücudumuzun en önemli enerji kaynağı olan besinlerdendir. Ekmek ve makarna gibi buğday mamulleri, pirinç, mısır, patates, yulaf, arpa ve şeker pancarında bol miktarda karbonhidrat bulunur. Bal, süt ve meyveler de karbonhidrat yönünden zengin besinlerdir. Karbonhidrat yönünden zengin bazı besinler 11

8 Besinler ve Özellikleri Proteinler Zeytin, ayçiçeği, susam, soya, mısır ve yer fıstığı yağ bakımından oldukça zengin besinlerdir. İnsanlar bitkisel yağ ihtiyacının çoğunu bu besinlerden sağlar. Ayrıca fındık, badem, ceviz, kabak çekirdeği de yağ bakımından zengin besinlerdir. İnsan vücudunda yapıcı ve onarıcı olarak görev yapan besinlerdir. Yapıcı ve onarıcı bir besin olması sebebiyle; vücudun büyüme ve gelişmesi, yaraların iyileşmesi, hastalıklara ve mikroplara karşı vücut direncinin artması için proteine ihtiyaç duyarız. Proteinler, insan vücudunun önemli yapı taşlarından biridir. Sudan sonra vücutta en fazla oranda bulunan madde proteindir. Yağ yönünden zengin besinler Hayvansal besinlerden; et, et ürünleri, balık, süt, tereyağı, kaymak ve peynir yağ bakımından zengindir. Vitaminler Hayvansal besinlerin çoğu, bitkisel besinlerin ise bazıları protein yönünden zengindir. Et, balık, tavuk, yumurta, peynir, süt ve yoğurt proteinin fazla bulunduğu hayvansal besinlerdir. Protein yönünden zengin besinler Düzenleyici özellikte olan besinlerdir. Vücudumuzda gerçekleşen pek çok hayati olayda vitaminlerin etkisi vardır. Vitaminler, vücudun hastalıklara karşı direncini artırır. Her gün tüketilen sebze ve meyvelerde bol miktarda vitamin bulunur. Buğday, arpa, çavdar ve yulaf gibi tahıllar ile kuru fasulye, nohut, mercimek ve bezelye gibi baklagiller, proteince zengin bitkisel besinlerdir. Ayrıca kuru yemişlerde de protein bulunur. Yağlar Karbonhidratlar gibi enerji verici besinlerdir. Ancak vücutta enerji üretimi için öncelikle karbonhidratlar kullanılır. Uzun süre spor yapmak ya da ağır işlerde çalışmak gibi durumlarda karbonhidratlar yetersiz kalır. Bu durumda yağlar, enerji üretimi için kullanılır. Uzun süre aç kalmak da yağların enerji üretimi için kullanılmasına sebep olur. Yağlar hem Yağ yönünden zengin bitkisel besinler hayvansal hem de bitkisel besinlerde bulunur. 12 Sebze ve meyveler, vitamin bakımından zengin besinlerdir. Vitamin çeşitleri aşağıdaki şekildeki gibidir.

9 Besinler ve Özellikleri Bulunduğu besinler A Karaciğer, süt, yumurta, buğday, baklagiller, taze fasulye, domates, havuç, ceviz ve fıstık B Tahıl, süt, yoğurt, peynir, yumurta, et ve sebze C Portakal, limon, mandalina, domates, çilek, lahana, maydanoz, patates, kuşburnu, böğürtlen ve yeşil yapraklı sebzeler D Karaciğer, süt, peynir, yumurta, balık, balık yağı, tereyağı ve sebzeler E Tahıl, yumurta, süt, peynir, yoğurt, et ve sebzeler K Karaciğer, et, yeşil sebzeler, pirinç, mısır, domates, çilek, şeftali ve muz Besinlerle vücuda alınan vitaminlerin bazıları vücutta depo edilebilir. Bazıları ise depo edilemez. Bu sebeple günlük beslenmemizde vitamin içeren besinlerden yeteri kadar yemeye özen göstermeliyiz. Su ve Mineraller Su, insan vücudunda düzenleyici olarak görev yapar. İnsan vücudunun yaklaşık % 70 i sudur. Su, yaşamsal faaliyetlerin devamı için gereklidir. Birkaç gün susuz kalan bir insanda hayati tehlike oluşur. İnsanlar su ihtiyacını su içerek karşılar. Bununla birlikte yenilen sebze ve meyveler, içilen diğer içeceklerle de su alınır. Mineraller düzenleyici maddelerdir. Su, maden suyu, sebze ve meyvelerde mineraller bulunur. Dengeli beslenmek için vücuda yeterince mineral alınmalıdır. 3. DENGELİ VE SAĞLIKLI BESLENME Yediğimiz besinler vücudumuzda yapım onarım, düzenleme ve enerji verme ihtiyaçlarını karşılamalıdır. Besinlerin öncelikli görevlerinin birbirinden farklı olduğunu öğrendiniz. Tek çeşit besin ağırlıklı beslenme, vücutta bazı faaliyetlerin gerçekleşip bazılarının aksamasına sebep olur. Vücudun sağlıklı olması ve işlemesi için belirli besin maddelerinden yeterli ve dengeli olarak tüketmeliyiz. Anahtar Bilgi Vitamin çeşidi Vücudun ihtiyaç duduğu besinlerin düzenli olarak ve yeterli miktarda alınmasına yeterli ve dengeli beslenme adı verilir. Özellikle büyüme ve gelişme çağındaki insanlar protein, vitamin ve karbonhidrat gibi besinleri yeterince almalıdır. İçerisinde katkı maddeleri olan hazır gıdalar yerine doğal, taze ve besleyici yiyecekler tercih edilmelidir. 4. BESİN VE TEKNOLOJİ Geçen yüzyılda yaşayan insanlar cips, meyveli yoğurt, ketçap ve mayonez yememişlerdir. Çünkü bu yiyecekler teknolojik gelişmelerle birlikte yakın zamanda üretilmiş besinlerdir. Günümüzde fabrikalarda üretilen hazır gıdalara katkı maddeleri, tatlandırıcılar ve gıda boyaları eklenmektedir. Bu tür yiyeceklerin fazla tüketilmesi sakıncalı olabilir. Teknolojinin gelişmesiyle birlikte yeni besin çeşitleri ortaya çıkmıştır. Yiyecek alırken ambalajlı gıdalarda son kullanma tarihine ve üretim için gerekli olan yasal izinlere bakılmalıdır. Sebze ve meyvelerin ise taze ve doğal olmasına dikkat edilmelidir. 13

10 Besinler ve Özellikleri Örnek - 1 Aç kalmama ve vücudun daha zinde olmasını sağlamak için kuru üzüm, bal ve reçel gibi besinlerin yenmesi önerilir. Bu durumun nedeni, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? Örnek - 2 Besinlerde bulunan mineraller; I. Kemik ve dişlerin oluşması II. Enerji üretilmesi III. Vücuttaki bazı olayların düzenlenmesi şeklindeki etkinliklerden hangilerinin gerçekleşmesinde görev yapar? A) Enerji ihtiyacını daha hızlı karşılamak B) Oksijen ihtiyacını daha hızlı karşılamak C) Vitamin ihtiyacını daha hızlı karşılamak D) Su ihtiyacını daha hızlı karşılamak Kuru üzüm, bal ve reçel gibi besinler karbonhidrat yönünden zengindir. Vücudumuzda, enerji üretilmesinde öncelikle karbonhidratlar kullanılır. Aç kalma durumunda vücudun ihtiyaç duyduğu enerjiyi daha çabuk elde etmek için kuru üzüm, bal ve reçel gibi besinler yenir. Cevap A dır. A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III Mineraller hemen hemen bütün besinlerle alınan bir maddedir. Mineraller, öncelikle düzenleyici olarak görev yapar. Ayrıca kemiğin yapısına katılarak kemiğin sert ve dayanıklı olmasında rol oynar. Ancak mineraller enerji üretiminde kullanılamaz. Cevap C dir. Sıra Sizde - 1 Bir günlük beslenmesinde; peynir, yoğurt, etli kuru fasulye ve yumurta yiyen bir insanın vücuduna, aşağıdakilerden hangisinin daha fazla geçmesi beklenir? A) Proteinler B) Yağlar C) Vitaminler D) Karbonhidratlar Sıra Sizde - 2 İçerik olarak yağ ağırlıklı besinler, kâğıda sürüldüğünde kâğıdı şeffaflaştırır. Buna göre aşağıdaki besinlerden hangisi kâğıda sürüldüğünde kâğıt şeffaflaşmaz? A) Ceviz B) Ekmek C) Zeytin D) Fındık 14

11 Besinler ve Özellikleri Örnek - 3 Eşit miktarları karşılaştırıldığında, aşağıdaki besinlerden hangisindeki karbonhidrat oranı daha fazla olur? A) Süt B) Makarna C) Et D) Zeytin Örnek - 4 I. Zeytin II. Ayçiçeği III. Susam IV. Yer fıstığı Yukarıda verilen yiyecekler, hangi besin çeşidi bakımından zengindir? Yiyeceklerde farklı besin maddeleri bulunabilir. Yiyecekler bulundurduğu besin maddesine göre gruplandırılırken, en fazla oranda bulunan maddenin grubuna dahil edilir. Süt ve et, protein yönünden zengin besinlerdir. Zeytinde daha fazla oranda yağ bulunur. Makarna ise karbonhidrat yönünden zengin bir besindir. Sıra Sizde - 3 I. Pirinç, Buğday, Yulaf II. Zeytin, Ayçiçeği, Soya Yukarıda bazı besin grupları verilmiştir. Cevap B dir. Buna göre, besin gruplarının ağırlıklı içerikleri aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir? I II A) Protein Karbonhidrat B) Karbonhidrat Yağ C) Karbonhidrat Protein D) Protein Vitamin A) Yağ B) Protein C) Vitamin D) Mineral Zeytin, ayçiçeği, susam ve yer fıstığı yağ bakımından zengin besinlerdir. Bu besinler bitkisel gıdalardır. Fabrikalarda işlenerek yağ üretiminde kullanılırlar. Sıra Sizde - 4 Cevap A dır. Su, vitamin ve mineraller arasında, aşağıdaki özelliklerden hangisi ortaktır? A) Yapıcı ve onarıcı olma B) Enerji verici olma C) Düzenleyici olma D) Canlının vücudunda üretilebilme 15

12 Besinler ve Özellikleri 5. SİGARA VE ALKOLÜN ZARARLARI Alkol kullanan insanlar hem kendilerine hem de çevrelerindeki insanlara zarar verirler. Alkollü kişiler davranışlarını kontrol edemez. Bu sebeple ailevi ve sosyal sorunlara sebep olurlar. Sigara, insanlar arasında en yaygın zararlı alışkanlıktır. Sigara ve alkolde bağımlılık yapan maddeler vardır. Bu sebeple bu zararlı maddelerin kısa bir süre kullanılması bile bağımlılık yapabilir. Alkollü araç kullanan insanların kazalara sebep olma riski yüksektir. Alkollü araç kullanımı yasalarımızca engellenen bir davranıştır. Sigara, içinde 4000 e yakın zehirli madde barındırır. Sigarada bulunan nikotin bağımlılık yapar. Yapısında bulunan maddelerin büyük bir bölümü kanserojendir. En zararlıları şunlardır: å Karbonmonoksit (otomobillerin egzozlarından çıkan zehirli gaz) å Kadmiyum (akülerde kullanılan madde) å Aseton (boya sökücü) å Nikotin (böcek öldürücü) å DDT (haşerat öldürücü) å Metanol (roket yakıtı) å Arsenik (fare zehiri) Sağlıklı Yaşam å Amonyak (tuvalet temizlemede kullanılır.) Sağlıklı yaşam için yapılması gereken davranışlar şunlardır: F Sigara ve alkolden uzak durulmalıdır. F Pasif içici olunabilecek ortamlardan uzak durulmalıdır. F Havasız ve sigara içilen ortamlara girilmemelidir. å Bütan (çakmak gazı) å Naftalin (böcek kovucu) Anahtar Bilgi Sigara içenlerin etrafında bulunup, sigara dumanından etkilenen kişilere pasif içici adı verilir. Pasif içiciler, sigara içenler gibi sigaranın tüm zararlarından etkilenirler. Sigara, çevreyi de olumsuz etkiler. Sigara dumanı havayı, kül ve izmaritleri ise çevreyi kirletir. Sigaraya harcanan para hem ülke hem de aile ekonomisine büyük bir yüktür Yeterli ve dengeli beslenilmelidir. 3 Düzenli olarak spor yapılmalıdır. Yapılan sporun yaşa ve bünyeye uygun olması gerekir. Spor yapılarak kuvvet ve dayanıklılık artırılır. Kaslar ve kemikler güçlendirilir. 3 Açık alanlarda, oksijence zengin yerlerde yürüyüş yapılıp, vakit geçirilebilir.

13 Besinler ve Özellikleri Sigaranın Zararları Alkolün Zararları Sigara ve alkolün insan sağlığı için büyük zararları vardır. Sigara en büyük zararı, solunum yollarına verir. Solunum yollarını tahriş ederek astım, bronşit gibi hastalıklara sebep olur. Beyin çok iyi korunan bir organdır. Ancak kan yoluyla taşınan alkol ve sigaradaki zararlı maddeler kolayca beyne girer. Gırtlak kanserinin en önemli sebebi sigaradır. Sigara içenlerde gırtlak kanserine yakalanma oranı içmeyenlere göre onlarca kat daha fazladır. Alkol beyinde tedavisi mümkün olmayan tahribatlar yapar. Unutkanlık ve erken bunamanın en önemli sebebi alkol bağımlılığıdır. Akciğerlere çekilen sigara dumanı içerisindeki zararlı maddeler, özellikle katran akciğerlerde birikir. Alkol; vücudun ihtiyaç duymadığı, vücuda zararlı bir maddedir. Bu sebeple alınan alkol karaciğerde yok edilmeye çalışılır. Ancak bu sırada karaciğer tahrip olur. Sigara içenlerin akciğerlerinin kararmasının sebebi budur. Sigara, akciğer kanserine sebep olan en önemli etkendir. Sigara, mide rahatsızlıklarına ve sindirim bozukluklarına sebep olur. Sigara, ülser ve diğer bazı mide rahatsızlıklarının sebeplerinden biridir. Sigara, damar tıkanıklığına sebep olur. El ve ayak parmaklarındaki damarların tıkanması, kangrene neden olur. Sigara yüzünden el ve ayakları kesilmiş insanlar vardır. Siroz ve karaciğer kanserinin en önemli sebebi alkol kullanımıdır. Alkol, midenin kimyasal yapısını bozar. Sindirim bozukluklarına ve hastalıklarına sebep olur. Alkol sigara ile birlikte ülsere sebep olan etkenlerdendir. Alkol, damar tıkanıklığına sebep olma konusunda, sigaranın en büyük yardımcısıdır. 17