İlköğretim öğrencilerinde obezite prevalansı ve ilişkili risk faktörleri

Transkript

1 Araştırma/Research Article TAF Prev Med Bull 2011; 10(1): İlköğretim öğrencilerinde obezite prevalansı ve ilişkili risk faktörleri [Obesity Prevalence and Associated Risk Factors in School-Aged Children] ÖZET AMAÇ: Bu çalışma Kayseri il merkezindeki ilköğretim öğrencilerinde obezite prevalansı ve bunu etkileyebilecek faktörlerin saptanması amacıyla yapılmıştır. YÖNTEM: Nested vaka-kontrol tipi olan çalışma iki aşamada gerçekleştirilmiştir. İlk aşamada il merkezindeki dört ilköğretim okulundaki 1226 öğrenci ile görüşülmüş, ikinci basamağında ise, fazla tartılı veya obez olduğu tespit edilen (vaka grubu) 217 öğrenci ile kontrol grubu olarak alınan 217 öğrenci şişmanlığa neden olabilecek çeşitli risk faktörleri bakımından incelenmiştir. BULGULAR: Öğrencilerde fazla tartılı prevalansı %12,4, obezite prevalansı ise %6,5 olarak saptanmıştır. Buna göre 85. persentil üzerindeki öğrencilerin oranı %18,9 olarak bulunmuştur. Fazla tartılı ve obezite prevalansı 5-8 yaş grubunda ve sosyoekonomik yönden iyi olarak sınıflandırılan okullardaki öğrencilerde anlamlı olarak daha yüksek bulunmuştur. Obez çocukların ebeveynlerinin Beden Kitle İndeksi (BKİ) ortalamaları daha yüksek bulunmuştur. Ailede şişman kardeşin bulunması, gün içerisindeki hareket azlığı, besinlerin hızlı şekilde yenilmesi ve okulda kahvaltı yapma oranları da obez grupta istatistiksel olarak anlamlı şekilde daha yüksektir. SONUÇ: Bulgularımız, ilköğretim öğrencilerinin yaklaşık beşte birinde obezite sorunu olduğunu göstermektedir. SUMMARY AIM: To determine the prevalence of obesity and to determine associated risk factors in school-aged children in Kayseri Province, Turkey. METHOD: This is a nested case-control study which conducted in two phases. First phase was carried out on 1226 students at four primary schools in the city center. In the second step of the research, 217 cases (overweight and obese) and 217 controls were analyzed for risk factors. RESULTS: It was determined that the prevalence of overweight was 12.4%, the prevalence of obesity was 6.5%. Accordingly, it was found that the rate of the students who were above 85th percentile was 18.9%. Obesity was very common between the ages of 5 and 8. It was also found that obesity was considerably high in the students of the schools which were classified as high according to the socioeconomic status. Body Mass Index (BMI) averages of parents of the obese students were higher. It was found that having an obese brother or sister, physical inactivity, eating fastly, and having breakfast at school were significantly higher in the obese group. CONCLUSION: Our findings showed that about one-fifth of students have obesity problem. Ahmet Öztürk 1 Saliha Aktürk 2 1 Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, 2 Sağlık Bakanlığı Sarız Devlet Hastanesi, Kayseri. Anahtar Kelimeler: Obezite, Prevalans, Öğrenci, İlköğretim Okulu, Nested Vaka- Kontrol. Key words: Obesity, Prevalence, Student, Primary School, Nested Case-Control. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Ahmet Öztürk Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, Kayseri, Türkiye. aozturk@erciyes.edu.tr GİRİŞ Obezite, son yıllarda hızla artan ve Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından global epidemi olarak tanımlanan önemli bir sağlık sorunudur (1). Türkiye nin de bulunduğu DSÖ Avrupa Bölgesinde obezite prevalansı son 20 yıl içerisinde 3 kat artmıştır (2). Ülkelere göre değişmekle beraber, Avrupa bölgesinde fazla kilolu ve obez olanların oranı erkeklerde %79, kadınlarda %78; obezlerin oranı ise erkeklerde %23, kadınlarda %36 gibi oldukça yüksek değerlere ulaşmaktadır (2). Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA) 2008 e göre kadınların %58 inde kilo fazlalığı mevcutken, %24 ü ise obezdir (3). Dünya daki ölüm nedenleri arasında ilk sıralarda bulunan koroner kalp hastalıkları, kanserler, serebrovasküler hastalıklar ve diyabet gibi kronik hastalıklarda diyetin ve obezitenin önemli rol oynadığının saptanması ve bu hastalıkların birçoğunun temellerinin küçük yaşlardaki yanlış beslenme nedeniyle atılması, dikkatleri çocukluk çağına çekmektedir. Topluma dayalı çalışmalarda, 5-10 yaş arası obez çocukların %58 inde en az bir kalp hastalığı risk faktörü (yüksek kolestrol, trigliserid veya kan basıncı, obezite vb.), bulunduğu saptanmıştır (4). Ayrıca, çocukluk çağı obezitesi yetişkinlikte de devam etme eğilimi olan bir sağlık sorunudur. Obez çocukların %70-80 i yetişkin dönemde de obez olarak kalmaktadır (5). Son yıllarda çocuklardaki obezite hızları da tüm dünyada giderek artmaktadır; Kanada, Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Brezilya ve Avustralya da yapılan çalışmalarda yıllık süreler içinde 3-4,6 kat arasında artışlar saptanmıştır (6,7). Portekiz de

2 9 yaş okul çocuklarında fazla kilolu ve obez olanların sıklığı %32 ye, İtalya da 6-11 yaş okul çocukları arasında ise %27 ye ulaşmaktadır (2). Pro Children çalışması, 9 Avrupa ülkesinde 11 yaş grubundaki erkek çocukların %17 sinin, kız çocukların %14 ünün normalin üzerinde ağırlığa sahip olduklarını ortaya koymuştur (8) yılı itibarıyla Doğu Akdeniz ülkelerinde çocuklardaki kilo fazlalığı ve obezite hızları %41 olarak tahmin edilmektedir (9). Okul yılları çocuğun ev ortamından ayrılarak toplum yaşamına ilk kez bilinçli olarak girdiği zaman dilimidir. Beslenme alışkanlıklarının temelinin de atıldığı bu dönemde kazanılabilecek yanlış beslenme ve yaşam tarzı davranışlarının ileride düzeltilmesi de zor olacaktır. Bu yıllarda, örneğin okula geç kalma ya da canı istememe gibi nedenlerle evde kahvaltı yapmama, öğün atlama ve okulda açlığını gidermek için ya da arkadaşlarına özendiği için ayak üstü beslenme (fast-food) tipi yüksek kalorili yiyeceklere yönelme gibi durumlara sık rastlanabilmektedir (10,11). Bu tip davranışlar da obeziteye zemin hazırlayabilmektedir. O nedenle, okul çocuklarının obezite durumlarının ve beslenme alışkanlıkları da dahil olmak üzere altta yatan faktörlerin erken dönemde tespit edilerek önlemlerin alınması önem kazanmaktadır. Bu çalışma ile, Kayseri il merkezindeki ilköğretim öğrencilerinde kilo fazlalığı ve obezite prevalansının hangi düzeyde olduğunun ortaya çıkarılması ve bu durumu etkileyebilecek bazı faktörlerin saptanması amaçlanmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Çalışma Grubu Çalışma, Kayseri il merkezindeki 4 ilköğretim okulunda (İÖO) önce tanımlayıcı ve kesitsel, sonrasında vaka-kontrol çalışması şeklinde (Nested vaka-kontrol çalışması) 2 aşamada gerçekleştirilmiştir. Kayseri il merkezinde ve merkeze bağlı köy-kasabalardaki 178 ilköğretim okulunda öğrenim görmekte olan 114,153 öğrenci arştırmanın evrenini oluşturmaktadır. Kilo fazlalığı ve obezite prevalansının %12 olacağı tahmini ile (12), alınması gereken örnek büyüklüğü %95 güven aralığında ve ±%2 sapma ile en az 1005 kişi olarak hesaplanmıştır. Çalışmaya 1250 kişinin alınması planlanmış, 1226 öğrenciye (%98,1) ulaşılmıştır. Okullar önce sosyo-ekonomik düzeylerine (SED) ve yerleşim yerine göre; köy-kasaba okulları (12,224 öğrenci), İl merkezinde SED i yüksek bölge okulları (48,827 öğrenci) ve SED i düşük bölge okulları (49,999 öğrenci) ile özel okullar (3,083 öğrenci) olmak üzere 4 tabakaya ayrılmış ve her bir tabakanın ağırlığına göre alınması gereken öğrenci sayıları belirlenmiştir. Daha sonra kura ile her tabakadan birer okul seçilmiş, bu okullardaki sınıf mevcudu ve cinsiyetin ağırlığına göre, her sınıftan kaç kız ve kaç erkek öğrenci alınması gerektiği hesaplanarak, rasgele sayılar tablosu yardımıyla çalışmaya alınacak öğrenciler belirlenmiştir. İl merkezindeki okulların SED i yüksek ve SED i düşük bölge olarak ayrılmasında İl Milli Eğitim Müdürlüğünce hazırlanan liste kullanılmıştır. Ölçümler İki aşamada gerçekleşen çalışmanın ilk aşamasında 4 okuldaki 1226 öğrencinin boy ve ağırlıkları ölçülüp, Beden Kitle İndeksi (BKİ) değerleri hesaplanmıştır. Boy ölçümü çelik şeritmetre kullanılarak yapılmıştır. Öğrencilerin ayakkabıları çıkarılarak, ayaklar birleşik, düz bir duvara baş arkası, sırt, kalça ve ayak topukları değecek şekilde hazır ol konumunda, başın üzerinden tabana kadar olan uzunluk ölçülerek alınmıştır. Ağırlık, öğrencilerin ceket ve ayakkabıları çıkarılarak ölçülmüştür, 100 gram a hassas taşınabilir King marka yer baskülü kullanılmıştır. Kilogram olarak kaydedilen ağırlık, boy uzunluğunun (metre olarak) karesine bölünerek öğrencilerin BKİ değerleri hesaplanmıştır. Bulunan BKİ değerleri NCHS (National Center of Health Statistics) referans aralığı ile karşılaştırılmış, 85. persentil üzeri kilo fazlalığı, 95. persentil üzeri ise obezite olarak kabul edilmiştir. Vaka ve kontrol grupları verilerinin toplanması Araştırmanın ikinci basamağında ise, BKİ leri 85. persentil üzerinde saptanmış olan 232 öğrenci vaka grubuna alınmış, bunlardan 217 sinin ailesine ulaşılabilmiştir. Bu öğrenciler ile aynı yaş ve cinsiyette olup BKİ si 85. persentil altında olan aynı sayıda (217) öğrenci ise kontrol grubu olarak seçilmiştir. Her iki grup, obeziteye neden olabilecek çeşitli faktörler bakımından sorgulanmıştır. Araştırmanın bu aşamasına katılan öğrenci sayısı 434 olup, anket soruları öğrenciler ve ebeveynleri ile yüz yüze görüşülerek doldurulmuştur. Öğrencilerin gün içindeki aktivitesi ya da yemek yeme alışkanlıklarına ilişkin bilgiler, ebeveynlerinin görüşlerine göre kayıt edilmiştir. Çalışma Helsinki Deklarasyonu prensiplerine uygun olarak yapılmıştır. İlgili kurumlardan yazılı izin alınmış, anket formları uygulanmadan öğrencilerden ve ebeveynlerinden sözel onam alınmıştır. 54

3 Tablo 1: Araştırmaya alınan öğrencilerin öğrenim gördükleri okullara, cinsiyete ve yaş gruplarına göre obezite durumları Özellik Kilo fazlalığı ve obezite Odds oranı p prevalansı (%) (% 95 Güven Aralığı) Toplam (n=1226) 18,9 Okulun tipi Köy-Kasaba İÖO 14, İl Merkezi (SED düşük) İÖO 15, ( ) İl Merkezi (SED yüksek) İÖO 22, ( ) Özel okul 39, ( ) Öğrencinin cinsiyeti Kız 17, Erkek 20, ( ) Öğrenci yaş grupları yaş arası 14, yaş arası 16, ( ) 5-8 yaş arası 25,4 < ( ) Tablo 2: Öğrencilerin anne ve babalarının BKİ ortalamalarına göre dağılımı. Değişken Vaka Grubu * (Obezler, n:211) (X ± S D) Kontrol Grubu* (Obez olmayanlar, n:213) (X ± S D) Anne BKİ (kg/m²) 28,25 ± 4,69 27,04 ± 4, p<0.01 Baba BKİ (kg/m²) 27,56 ± 5,21 26,00 ± 3, p<0.001 * Vaka grubunda 6, kontrol grubunda 4 çocuğun ebeveynlerinin ölçüleri saptanamamıştır t p İstatistiksel Analiz Toplanan veriler bilgisayarda SPSS 11.0 programında değerlendirilmiştir İstatistiksel analizlerde ki-kare, student t ve çoklu logistic regresyon testleri kullanılmıştır, p<0.05 düzeyi anlamlı olarak kabul edilmiştir BULGULAR İlk aşamaya katılan öğrencilerin %51,5 i erkek, %48,5 i kız olup, yaş ortalamaları 9,9 ± 2,4 yıldır (6-16). Öğrencilerin %18,9 u (232 kişi ) 85. persentil üzerinde bulunmuş olup, kilo fazlalığı prevalansı %12,4, obezite prevalansı %6,5 olarak saptanmıştır. Kilo fazlalığı ve obezite sıklığının yaş, cinsiyet ve okullara göre dağılımı incelendiğinde; sosyoekonomik düzeyi yüksek olan okullarda ve 5-8 yaş çocuklardaki obezite hızları daha yüksek bulunurken, çocukların cinsiyeti ile obezite arasında anlamlı bir farklılık saptanmamıştır (Tablo-1). İkinci aşamada, vaka ve kontrol grubu olarak alınan öğrenciler yaş, cinsiyet ve okul olarak birbirleriyle eşleştirildiğinden; anne babaların öğrenim durumları ve mesleği ya da ailelerin yapısı, ekonomik durumu gibi faktörler açısından da birbirine benzer bulunmuştur. Yine, ailelerin kaç kişiden oluştuğu, çocuk sayıları ve araştırmaya alınan çocukların kaçıncı çocuk oldukları bakımından gruplar arasında anlamlı bir farklılık yoktur. Vaka grubunda yer alan fazla kilolu ve obez öğrencilerin hem annelerinin hem de babalarının BKİ leri kontrol grubundakilerin ebeveynlerine göre anlamlı olarak daha yüksektir (Tablo 2). Vaka grubu ile kontrol grubu arasında doğum ağırlığı ortalamaları ve ek gıdaya başlama zamanı bakımından anlamlı bir farklılık saptanmazken, vaka grubundaki obezlerde anne sütü alma süreleri (14,69 ± 10,93 ay), obez olmayan öğrencilere göre (12,35 ± 9,46) daha fazla olduğu tespit edilmiştir (p<0.05). Ailesinde şişman bir kardeşi bulunan, gün içerisindeki hareketi az olan, besinleri süre açısından hızlı tüketen ve kahvaltıyı okulda yapan öğrencilerde kilo fazlalığı ve obezite sıklığı daha yüksek bulunmuştur (Tablo-3,4). 55

4 Tablo 3: Vaka ve kontrol grubundaki öğrencilerin bazı özelliklerine göre dağılımı Vaka Grubu Kontrol Grubu (n=217) (n=217) Toplam Özellik Sayı % Sayı % Sayı % Şişman Kardeşi Bulunma Durumu Var 68 31, , ,3 x²=15.80 Yok , , ,7 p<0.001 Günlük Öğün Sayısı 1-2 öğün 42 19, , ,9 x²= öğün , , ,7 p> ve üzeri öğün 43 19, , ,4 Öğün Atlama Durumu Var , , ,4 x²=1.03 Yok 68 31, , ,6 p>0.05 Kahvaltı Yapılan Yer** Ev , , ,3 x²= 6.22 Okul 40 19, , ,7 p<0.01 Öğle Yemeğinin Yenildiği Yer Ev , , ,3 x²=0.51 Okul 97 46, , ,7 p>0.05 Uyku Öncesi Yemek Yeme Durumu Yer , , ,7 x²=0.33 Yemez 91 41, , ,3 p>0.05 Yemek Yeme Hızı Hızlı* 75 34, , ,8 x²=19.95 Nornal 90 41, , ,3 p<0.001 Yavaş 52 24, , ,9 Gün içi aktivite durumu Çok fazla hareketli 28 12, , ,8 Fazla hareketli 46 21, , ,2 Normal hareketli 92 42, , ,4 Az hareketli* 51 23,5 8 3, ,6 * Sütun yüzdesi ** Bu soruya 13 öğrenci yanıt vermemiştir. x²=37.76 p<0.001 Tablo 4: Obezitede etkili olduğu bulunan faktörlerin çoklu lojistik regresyon analizi sonuçları Özellik p Odds oranı %95 Güven Aralığı Şişman Kardeşi Bulunma Yok Var Yemek Yeme Hızı Yavaş Normal Hızlı < Gün içi aktivite durumu Çok fazla hareketli Fazla hareketli Normal hareketli Az hareketli < Kahvaltı Yapılan Yer Ev Okul

5 Günlük öğün sayısı, öğün atlama durumu, öğünlerde tüketilen besin grupları, gece yatmadan önce yemek yeme, televizyon izlerken herhangi bir şey yeme-içme veya gerek gece yatmadan gerekse televizyon izlerken tüketilen gıda çeşitleri bakımından ise gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık tespit edilmemiştir. Sadece, televizyon izlerken kuruyemiş tüketme sıklığı fazla kilolu ve obez öğrencilerde (%52,9), kontrol grubuna göre (%36,2) istatistiksel olarak anlamlı şekilde daha yüksek bulunmuştur (p<0.05). TARTIŞMA İlköğretim öğrencilerinde kilo fazlalığı prevalansı %12,4, obezite prevalansı ise %6,5 olarak bulunmuştur. Kayseri il merkezindeki yaklaşık beş öğrenciden birinin obezite sorunu olduğunu gösteren bu hızlar, Türkiye de yapılmış olan bazı çalışmalardan da daha yüksektir. Örneğin Ankara da yapılan bir çalışmada obezite sıklığı 6-12 yaş arasındaki çocuklarda %4,4, yaş arasındaki çocuklarda %5,4; Isparta da ilköğretim öğrencilerinde ise %3,0 olarak bulunmuştur (13,14). Kilo fazlalığının da değerlendirildiği çalışmalardan Bursa da gerçekleştirilende 6-14 yaş grubu kızlarda kilo fazlalığı prevalansı %9,1, erkeklerde %8,4; obezite prevalansı kızlarda %1,5, erkeklerde %1,8 bulunurken; Muğla da 6-15 yaşta kızların %7,6 sı, erkeklerin %9,1 i fazla kilolu veya obez olarak tespit edilmiştir (15,16). Çalışmamızdaki obezite sıklığı (%6,5), gelişmiş ülkelerden ABD (6-11 yaşta %14,5, yaşta %12,5) ve Japonya da saptananlar (10 yaş erkeklerde %10, kızlarda %9) seviyesinde olmasa da; İngiltere (4-11 yaş erkeklerde %1,7, kızlarda %2,6), İskoçya (4-11 yaş erkeklerde %2,1, kızlarda %3,2) ve Avustralya (4-11 yaş erkeklerde %4,7, kızlarda %5,5) gibi bazı gelişmiş ülkelerde tespit edilen hızları geride bırakması nedeniyle dikkat çekicidir (17-20). Gelişmekte olan ya da petrol zengini bazı ülkelerde de son yıllarda yapılan çalışmalarda da benzer şekilde yüksek oranlar tespit edilmektedir. Örneğin fazla kilolu ve obez çocuk sıklığının Çin de yaş erkek çocuklarda %19,1, Suudi Arabistan da yaş erkek çocuklarda %23,9 olduğu, Brezilya da 7-10 yaş ve Katar da yaşlarda ise aynı oranların %35 lere vardığı bulunmuştur (21-24). Bu durum, hızlı sosyoekonomik dönüşümün getirdiği olumsuz bir sonuç olarak değerlendirilebilir. Kilo fazlalığı ve obezite sıklığı 5-8 yaş grubunda (%25,4) daha yüksek olarak saptanmıştır (Odds oranı=2.18). Bu hız, ilerleyen yaşla birlikte giderek azalmaktadır. Her yaş grubunda gelişmekle beraber, fizyolojik olarak hızlı yağ depolanmasının meydana geldiği yaşlarda obezite prevalansının daha yüksek olduğu ve çocukluk obezitesinin yaşamın ilk yılı, 5-7 yaş ve ergenlik döneminde artış gösterdiği bildirilmektedir (25). Lübnan da özel okulda okuyan öğrencilerde yapılan bir çalışmada da obezite sıklığının ilerleyen yaşla birlikte azaldığı bulunmuştur (26). Brezilya da yapılan 2 çalışmadan birinde yaş arasındaki öğrencilerde fazla kilolular %17,8, obezler %9,8 hızında iken, Santos şehrinde 7-10 yaş grubu okul çocuklarında kilo fazlalığı %15,7, obezite ise %18,0 gibi daha yüksek bir sıklıkta bulunmuştur (23,27). ABD de son 30 yılda obezite sıklığı 2-5 yaş ile yaş arasındakilerde 2 kat artarken, 6-11 yaş grubunda bu artış 3 kat olmuştur (28). Çalışmamızda yer alan özel okulda %39,4 olan kilo fazlalığı ve obezite sıklığı, kasaba okulunda ise %14,5 e düşmektedir (Odds oranı=3.20). İl merkezinde sosyoekonomik düzeyi yüksek bölgede yer alan devlet okulunda saptanan obezite sıklığı da, sosyoekonomik düzeyi kötü olan okuldan daha fazla olduğu saptanmıştır. Yapılan birçok çalışmada da obezite, sosyoekonomik durumu yüksek olanlarda veya özel okul öğrencilerinde daha fazla olduğu görülmektedir, bu fazlalığı 7 kat olarak bulanlar da vardır (11,12,23,29,30). Bu durum, gelir düzeyi iyi olan ailelerde bile yeterli ve dengeli beslenme kavramının bol miktarda yeme biçiminde algılanması, besin öğelerini dengeli olarak almak yerine karbonhidrat ve yağlar gibi kalori düzeyi yüksek besinlerin yanlış olarak fazlaca tüketilmesi ve aynı zamanda hareketsiz yaşam tarzının artmasına bağlı olarak şişmanlık sorunun ortaya çıkabildiğini düşündürmektedir. Fazla kilolu ve obez öğrencilerin ebeveynlerinin beden kitle indeksleri de daha yüksektir, ayrıca bu öğrencilerin yaklaşık 1/3 ünün en az bir şişman kardeşe sahip olmaları ailesel etkiye dikkat çekicidir. Ebeveyn obezitesi çocukluk çağı obezitesi için en önemli risk faktörlerinden biri olarak görülmektedir. Ebeveynleri obez olan çocukların, zayıf ebeveynlilere göre 2,5 kat daha fazla obez olma riski vardır (30). Ebeveynlerin normal olması durumunda %10 olarak hesaplanan çocuktaki obezite gelişme riskinin, anne veya babadan birinin şişman olması durumunda %40 a, her ikisinin de şişman olması durumunda ise %80 e çıktığı bildirilmektedir (31). Ebeveyn obezitesi ile çocuklardaki obezite arasındaki ilişki yapılan çalışmaların çoğunda tespit edilmektedir (13,14,16,22,32). Burada genetik bazı faktörlerin yanı sıra, ebeveynlerin yanlış beslenme alışkanlıkları ya da 57

6 fizik aktivite gibi yaşam tarzıyla ilgili alışkanlıklarının da rol oynayabileceği açıktır. Fiziksel aktivite azlığı, gıda alımı fazla olmayan çocuklarda bile obeziteye neden olabilmektedir (7,30). Çalışmamızda da fazla kilolu ve obez öğrenciler arasında az hareketli olarak belirtilenlerin daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Ancak, burada obeziteden dolayı aktivite durumunun azalabileceği de göz önünde bulundurulmalıdır. Meksika da yapılan bir çalışmada günde yapılan her 1 saatlik orta düzey fiziksel aktivitenin çocuklardaki obezite riskini %10 azalttığı saptanmıştır (33). Aktivitenin az olduğu çocuklarda obezite hızlarının yüksekliği çeşitli çalışmalarda da gösterilmektedir (13,32,34). Beslenme alışkanlıklarıyla ilgili faktörlerin incelenmesinde ise fazla kilolu ve obezlerin kontrol grubuna göre yemeklerini daha hızlı yedikleri ve evde kahvaltı yapma sıklıklarının daha düşük olduğu tespit edilmiştir. Hızlı yeme ve dolayısıyla az çiğneme davranışı, obezite oluşumunu kolaylaştırıcı bir diğer faktör olarak belirtilmektedir (25). Yapılan bazı çalışmalarda da hızlı yeme alışkanlığı olanlarda obezitenin daha sık olduğu tespit edilmiştir (21,35). Öte yandan, kahvaltıyı evde yapmadan okula gelen öğrenciler, evden getirdiği beslenme ile karnını doyurabilmekte ya da okul kantininden satın aldığı besleyici değeri düşük, enerji içeriği yüksek sandviç, simit, bisküvi gibi yiyeceklerle açlığını giderebilmektedir. Yapılan araştırmalar çocuğun günde bir öğün enerji içeriği yüksek, besleyici değeri düşük ayaküstü atıştırma tarzı bir menü ile beslenmesi durumunda günlük enerji gereksiniminin yarıdan fazlasını aldığını göstermektedir (36). Suudi Arabistan daki yaş erkek çocuklarda yapılan bir çalışmada da obezite sıklığı evde kahvaltı yapmayan ya da az yapanlarda daha yüksek bulunmuştur (22). Çalışmamızda özellikle bazı gıda gruplarının tüketimi gibi beslenmeyle ilgili olabilecek faktörler ile obezite arasında bir ilişki bulunamamıştır. Bu durumun, ilgili gıdaların tüketilme miktarlarının ölçülmemesinden, sadece ne sıklıkla tüketildiğinin sorulmasından kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Bu sonuçlara göre; ebeveynlerinde de obezite sorunu olan, aktivitesi az ve yüksek sosyoekonomik düzeye sahip ailelere mensup çocukların özellikle erken okul döneminde (5-8 yaş) obezite riski ile karşı karşıya oldukları ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, gerek sağlık personeli ile gerekse medya vb. diğer kanallar kullanılarak, gelecek yıllarda giderek artması muhtemel olan bu sorun konusunda aileler ve öğrenciler bilinçlendirilmelidir. Birinci basamak sağlık kuruluşlarında okul öncesi çocuklara periyodik olarak yapılmakta olan büyüme ve gelişme takibinde obezitenin önlenmesine de önem verilmesi, özellikle ailesinde obezite olan ve sosyoekonomik durumu iyi olan ailelerin çocuklarının bu açıdan daha özenle takip edilmesi yararlı olacaktır. Bu bilinçlendirmelerde, yeterli ve dengeli beslenmenin, evde düzenli kahvaltı yapmanın, besinlerin yavaş tüketilmesi gerekliliğinin ve fiziksel aktivitenin artırılmasının (çocukları aktiviteden uzaklaştıran televizyon, atari, bilgisayar gibi elektronik aletlerin kullanımı konusunda belirli sınırlamalar getirilmesi dahil) üzerinde durulmalı, bunların bir davranışa dönüşerek yaşam tarzı olarak hayatlarında yer alması için çaba sarfedilmelidir. Yıllardır düşüncesi varolup kendisi geliştirilemeyen ya da uygulamaya geçirilemeyen sağlık ocağında ya da toplum sağlığı merkezlerinde kurulacak- Okul sağlığı ekipleri de bu sorunun geriletilmesinde katkıda bulunacaktır. KAYNAKLAR 1 World Health Organization. Obesity: preventing and managing the global epidemic. WHO Technical Report Series 894. Geneva p World Health Organization. The challenge of obesity in the WHO European Region and the strategies for response: summary. Copenhagen. WHO Regional Office for Europe, p Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü. Türkiye nüfus ve sağlık araştırması Ankara: Hacettepe Üniversitesi Hastaneleri Basımevi; s Freedman DS, Dietz WH, Srinivasan SR, Berenson GS. The relation of overweight to cardiovascular risk factors among children and adolescents: the Bogalusa Heart Study. Pediatrics. 1999; 103: Whitaker RC, Wright JA, Pepe MS, Seidel KD, Dietz WH. Predicting obesity in young adulthood from childhood and parental obesity. N Engl J Med. 1997; 337: Tremblay MS, Willms JD. Secular trends in the body mass index of Canadian children. CMAJ. 2000; 163: Ebbeling BC, Pawlak BD, Ludwig DS. Childhood obesity: public health crisis, common sense cure. Lancet. 2002; 360: Yngve A, Wolf A, Poortvliet E, et all. Fruit and vegetable intake in a sample of 11-year-old children in 9 European countries: The pro children cross-sectional survey. Ann Nutr Metab. 2005; 49:

7 9 Wang Y, Lobstein T. Worldwide trends in childhood overweight and obesity. Int J Pediatr Obes. 2006; 1: Alphan ME, Keskin Y, Tatlı F. Özel okul ve devlet okulunda öğrenim gören adölesan dönemindeki çocukların beslenme alışkanlıklarının karşılaştırılması. Beslenme ve Diyet Dergisi. 2002; 31: Şenol V, Çetinkaya F, Uğur Ö, Özdemir A, Öztürk Y. Ortaokul öğrencilerinin beslenme şekli, ağırlık durumlarının tespiti ve etkileyen faktörler. Sendrom Dergisi. 1999; 11: Dündar Y, Evliyaoğlu O, Hatun Ş. Okul çocuklarında boy kısalığı ve obesite: ihmal edilen bir sorun. Türkiye Klinikleri Pediatri Dergisi. 2000; 9: Şimşek F, Ulukol B, Berberoğlu M, Gülnar SB, Adıyaman P, Öcal G. Ankara da bir ilköğretim okulu ve lisede obezite sıklığı. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası. 2005; 58: Uskun E, Öztürk M, Kişioğlu AN, Kırbıyık S, Demirel R. İlköğretim öğrencilerinde obezite gelişimini etkileyen risk faktörleri. S.D.Ü. Tıp Fak Derg. 2005; 12: Akış N, Pala K, İrgil E, Aydın N, Aksu H. Bursa ili Orhangazi ilçesi 6 merkez ilköğretim okulunda 6-14 yaş grubu öğrencilerde kilo fazlalığı ve obezite. Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi. 2003; 29: Süzek H, Arı Z, Uyanık BS. Muğla da yaşayan 6-15 yaş okul çocuklarında kilo fazlalığı ve obezite prevalansı. Türk Biyokimya Dergisi. 2005; 30: Ogden CL, Carroll MD, Curtin LR, Lamb MM, Flegal KM. Prevalence of High Body Mass Index in US Children and Adolescents, JAMA. 2010; 303(3): Murata M. Secular trends in growth and changes in eating patterns of Japanese children. Am J Clin Nutr. 2000; 72: Chinn S, Rona RJ. Prevalence and trends in overweight and obesity in three cross-sectional studies of British children, BMJ. 2001; 322: Magarey AM, Daniels LA, Boulton TJC. Prevalence of overweight and obesity in Australian children and adolescents: reassessment of 1985 and 1995 data against new standard international definitions. Med J Aust. 2001; 174: Wu J, Mo J, Huang CW, Peng LW, et all. Obesity and its influencing factors in primary school students from Kaifu District of Changsha City. Zhongguo Dang Dai Er Ke Za Zhi. 2008; 10: Amin TT, Al-Sultan AI, Ali A. Overweight and obesity and their relation to dietary habits and socio-demographic characteristics among male primary school children in Al-Hassa, Kingdom of Saudi Arabia. Eur J Nutr. 2008; 47: Costa RF, Cintra Ide P, Fisberg M. Prevalence of overweight and obesity in school children of Santos city, Brazil. Arq Bras Endocrinol Metabol. 2006; 50: Bener A. Prevalence of obesity, overweight, and underweight in Qatari adolescents. Food Nutr Bull. 2006; 27: Cinaz P, Bideci A. Obezite. İçinde: Günöz H, Öcal G, Yordam N, Kurtoğlu S. Pediatrik Endokrinoloji. Ankara. Kalkan Matbaacılık, 2003, s Chakar H, Salameh PR. Adolescent obesity in Lebanese private schools. Eur J Public Health. 2006; 16: Barbiero SM, Pellanda LC, Cesa CC, Campagnolo P, Beltrami F, Abrantes CC. Overweight, obesity and other risk factors for IHD in Brazilian schoolchildren. Public Health Nutr. 2008; 23: Institute of Medicine of the National Academies. Childhood Obesity in the United States: Facts and_figures_http:// /assets/childhood_obesity_fact_sheet.pdf [Erişim Tarihi: ]. 29 De Oliveira AM, Cerqueira Ede M, de Oliveira AC. Prevalence of overweight and childhood obesity in Feira de Santana-BA: family detection vs. clinical diagnosis. J Pediatr (Rio J). 2003; 79: Bice H. Potansiyel bir sağlık sorunu: çocukluk döneminde obezite. Türkiye Klinikleri. 1989; 9: Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği. Hipertansiyon, obezite ve lipid metabolizması. Hekim için tanı ve tedavi rehberi. Ankara: Tuna Matbaacılık, 2009, s Amigo H, Bustos P, Erazo M, Cumsille P, Silva C. Determinant factors of excess of weight in school children: a multilevel study. Rev Med Chil. 2007; 135: Para-Cabrera S. Association of obesity with physical activity, television programs and other forms of video viewing among children in Mexico City. Int J Obesity. 1999; 23: Wang Y, Liang H, Tussing L, Braunschweig C, Caballero B, Flay B. Obesity and related risk factors among low socio-economic status minority students in Chicago. Public Health Nutr. 2007; 10:

8 35 Toksöz P, Ertem M, Saka G, Ceylan A. Diyarbakır'da sağlık ocaklarına başvuran kadınlarda şişmanlığın görülme sıklığı ve bunu etkileyen etmenlerin analizi. Beslenme ve Diyet Dergisi. 1998; 27: Kardaş F, Orbak Z. Adölesanda beslenme. Sendrom Dergisi. 2002; 14: