yıldız takımı Böceklerde Zekâ Bilim Teknik Balın Gizemi Gökdelenler Su Altının Keşfi BİLİM VE TEKNİK DERGİSİNİN EKİDİR - SAYI 10 - EYLÜL 2009

Transkript

1 Bilim Teknik ve yıldız takımı BİLİM VE TEKNİK DERGİSİNİN EKİDİR - SAYI 10 - EYLÜL 2009 Böceklerde Zekâ Doğadaki tüm canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için hem beslenme ve barınma gibi zorunlu ihtiyaçlarını karşılamak hem de düşmanlarına karşı kendilerini korumak ve savunmak zorundadır. Balın Gizemi Gökdelenler Su Altının Keşfi

2 Meraklı Zihinler Meraklı Zihinler de yirmi yedi deneme yer alıyor. Bunlar bir zamanlar fen ile sosyal bilimler arasında var olan o büyük uçurumu yazılarıyla kapatan, halkın tanıdığı bilim adamları tarafından yazılmış. Kafalarının ve yüreklerinin ürünü olan kişisel ve anlaşılması kolay denemeler. Yazılanları anlamak için herhangi bir bilimsel birikim gerekmiyor. Amacı okurları güdülemek ve onlara ilham vermek olan editör John Brockman, yazarlara çocukluklarında onları bir bilim adamı olmaya yönlendirecek neler olduğunu sormuş. Hayatlarındaki dönüm noktalarını, rastlantıları, onları etkileyen kişileri ve olayları anlatmalarını istemiş. Sonuçta günümüzün en ilginç düşünürlerinden bazılarının çocukluk günlerini okurların gözleri önüne seren bir kitap ortaya çıkmış. TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları bu kitabı yayımlarken özellikle genç okurlara öğrenme hevesi aşılamayı amaçlıyor. POPÜLER BİLİM KİTAPLARI

3 Sahibi TÜBİTAK Adına Başkan Prof. Dr. Nüket Yetiş Popüler Bilim Yayınları Müdürü Genel Yayın Yönetmeni Adnan Bahadır Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Duran Akca Yayın Kurulu Prof. Dr. Ömer Cebeci Doç. Dr. Tarık Baykara Prof. Dr. Atilla Güngör Adnan Kurt Yrd. Doç. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Muharrem Yazıcı Yazı ve Araştırma Alp Akoğlu İlay Çelik Dr. Bülent Gözcelioğlu Melih Akif Gürbüz Burak Kale Gizem Karlılar Redaksiyon Umut Hasdemir Sevil Kıvan Özlem Özbal Adem Uludağ Grafik Tasarım - Uygulama Ödül Evren Töngür (odul.tongur@tubitak.gov.tr) Web Sadi Atılgan (sadi.atilgan@tubitak.gov.tr) Sinan Erdem (sinan.erdem@tubitak.gov.tr) Mali Yönetmen H. Mustafa Uçar (mustafa.ucar@tubitak.gov.tr) Okur İlişkileri - İdari Hizmetler Lale Edgüer (lale.edguer@tubitak.gov.tr) E. Sonnur Özcan (sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr) Yeter Sivrikaya (yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr) Basım Tarihi: yıldız takımı BİLİM VE TEKNİK DERGİSİNİN EKİDİR - SAYI 10 - EYLÜL 2009 Değerli Okurlarımız, Üç aylık bir aradan sonra yeni bir Yıldız Takımı ekiyle birlikteyiz. Bu sayımızda yine ilginç yazılarla siz okurlarımızın karşısına çıkıyoruz. Böceklerde Zekâ başlıklı yazımızda, insan olarak bizlere fazlasıyla savunmasız gelen böceklerin aslında kendilerini nasıl akıl almaz bir şekilde savunduğunu, bazılarının onları hiç fark edemeyeceğimiz şekilde kendilerini gizleyebildiğini, doğada kendilerini düşmanlarına karşı koruyacak zekâya sahip olduklarını, pek çok savunma davranışı geliştirdiklerini göreceksiniz. Tarihi insanlık tarihi kadar eski ve önemli bir besin maddesi olan balı konu edinen Balın Gizemi başlıklı yazımız oldukça ilginç. Arılar nasıl bal yapar? Balın içeriği nedir? İşlenme sürecinde balın kalitesi nasıl korunur? Balların rengindeki farklılığın kaynağı nedir? Her bal kristallenir mi? Gıda hilelerinin arttığı günümüzde bu soruların cevapları inanıyorum ki herkesin ilgisini çekecektir. Sizce dünyanın en yüksek gökdeleninin adı ne? Gökdelenlerin konu edildiği yazımız kullanımda olan gökdelenlerle birlikte henüz inşası tamamlanmamış olan gökdelenler hakkında da bilgi içeriyor. Sualtını merak eden okurlarımız için dalış konusunda faydalı bilgiler içeren Su altının Keşfi yazımız ve bu yazımızın devamında yüzme ve su sporları ile ilgili bilgiler sunan Su Sporları başlıklı yazımız yer alıyor. 2+2 kaç eder sorusuna eminim herkes 4 cevabını verecektir. 2+2 nin her zaman dört etmediğini oldukça ilginç örneklerle sunan İki artı iki dört yapar mı? başlıklı yazımız yanında matematik köşemiz Matemanya ile bu ayki Yıldız Takımı ekimizi beğeneceğinizi umuyorum. Aralık Yıldız Takımı ekimizde buluşmak ümidiyle. Sevgilerle, Adnan Bahadır /Böceklerde Zekâ Doğadaki tüm canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için hem beslenme ve barınma gibi zorunlu ihtiyaçlarını karşılamak hem de düşmanlarına karşı kendilerini korumak ve savunmak zorundadır. 8 /Balın Gizemi Aslında arıların kendi ihtiyaçları için ürettiği bal, bugün insanlar için vazgeçilmez bir besin kaynağı. 12 /Gökdelenler Tabii ki günümüzde insanların büyük paralar harcayarak daha yüksek binalar yapmasının tek sebebi güç gösterisi değil. 16 /Su Altının Keşfi Sıcak bir yaz günü güneşin teninizi yakmasından hiç şikâyetçi olmadan deniz kenarında oturmuş ve derin maviye dalıp gitmişsiniz. Suyun içinde bir balık sürüsünün geçişiyle gerçek dünyanıza dönüyorsunuz. Peki, suyun altında başka neler var, hiç merak ettiniz mi? 20 /Su Sporları Su sporları hem çok çeşitli hem de çok eğlencelidir. 24 /İki Artı İki Dört Eder mi? Pek çoğumuz için iki artı ikinin dört ettiği, rahatlıkla ve kuşku duymadan söyleyebileceğimiz bir gerçektir. Acaba neden? 26 /Matemanya Matesihir 28 /Google ile Ay da Gezinti İnsanoğlunun Dünya dan ortalama 384 bin kilometre uzaklıktaki Ay a ilk ayak basışının 40. yılı tüm dünyada bazı etkinliklerle kutlanıyor. İnternetin dev şirketlerinden Google da bu yıldönümü nedeniyle kullanıcılarını sanal ortamda Ay gezisine çıkarıyor. 2

4 BÖCEKLERDE ZEKÂ Ölü taklidi yapan böcek Doğadaki tüm canlılar yaşamlarını sürdürebilmek için hem beslenme ve barınma gibi zorunlu ihtiyaçlarını karşılamak hem de düşmanlarına karşı kendilerini korumak ve savunmak zorundadır. Böceklerin değişik savunma davranışları vardır. Böceklerde savunma mekanizmaları dört ana başlıkta toplanabilir. Aniden düşme ve ölü taklidi yapma gibi davranışlar da böceklerin kullandığı ve çok etkili düşmandan kaçış şekilleridir. Birçok böcek özellikle canlı av tercih eden düşmanlara karşı kendilerini ölü taklidi yaparak korur. Kelebek larvaları rahatsız edildiklerinde, beslendikleri bitki üzerinde oluşturdukları ipeksi bir iplik yardımıyla kendilerini aşağıya sarkıtır ve tehlike geçtikten sonra tekrar bitkinin üzerine tırmanırlar. Kelebek larvaları dinlenirken, üzerinde bulundukları zemin ile çok iyi uyum sağlarlar. Rahatsız edildiklerinde larvalar pula benzeyen işaret şekillerini ortaya çıkararak yılan taklidi yapar ve böylelikle kendilerini düşmanlarına karşı korurlar. Davranış savunmasının başka bir şekli de koruyucu mekânlarda bulunmaktır. Birçok böcek bitki kabuklarının altında, bitkide açtıkları tünel benzeri yapıların içinde yaşar. Bazen bir yaprağın, bazen de bir dalın arkasında gizlenirler. Tek silahları vücutlarının şekli ve rengidir. Bu sayede düşmanlarından en iyi biçimde gizlenebilirler. Yapısal Savunma: Böceklerin morfolojik özellikleri fonksiyonel bir savunma aracıdır. Örneğin kınkanatlı böceklerin vücutlarını kaplayan tabaka çok serttir; bu özellik, böceklerle beslenen kuşların gagaları da dahil olmak üzere her türlü saldırıya karşı koruma sağlar. Bazı karıncaların da baş kapsüllerinin ön kısmında sert bir tabaka vardır; bu yapıyı tehlikelere karşı yuva girişlerini kapatmak için kullanırlar. Bazı böceklerin ağız parçaları ile Davranış Savunması: Böcekler arasında yaygın ve etkili davranış biçimlerinden en belirgini uçma ve sıçrama gibi kaçış hareketleridir, bu hareketlerin amacı düşmanı ürkütüp sıçratmak veya korkutup şaşırtmaktır. Bu davranış biçimi özellikle çekirgelerde ve kelebeklerde görülür. Tavus kelebekleri kendilerini düşmanlarından arka kanatlarındaki dikkat çekici, parlak renkli, göze benzeyen benekler sayesinde korur. Tavuskelebeği wikipedia Tavuskelebeği (üstte) Kuş pisliği taklidi yapan böcek (altta) 2

5 Yıldız Takımı Eylül 2009 Kimyasal savunma yapan böceklerden birkaçı Jupiter Images Yılan taklidi yapan böcek wikipedia wikipedia kulağakaçan böceklerinin arka kısmında pense şeklinde değişikliğe uğramış yapı da savunmada rol oynar; düşmanlar, örneğin karıncalar bu yapı ile yakalanabilir. Bazı böceklerin salgıları, tüyleri ve dikenleri de savunmada önemlidir, çünkü bunlar sayesinde düşmanların yumurta bırakmasını engelleyebilirler. Kimyasal Savunma: Böceklerin savunma davranışlarında kimyasal maddeler de önemli rol oynar. Kelebekler avcı böceklere zehirli bir kimyasal madde enjekte etmek için yakıcı kıllarını ve dikenlerini kullanır. Böceklerin yedikleri besinlerin bileşimlerindeki kimyasal maddeler de böceklerin lezzetsiz olmasını sağlar. Avcı bir böceğin, avının lezzetsiz olduğunu anlaması için, o lezzetsiz böceği bir kez avlayıp yemesi yeter. Lezzetsizliğin özel bir görsel işareti varsa, avcıların bunu öğrenmesi daha da kolaylaşır. Toksin içeren lezzetsiz bitkilerle beslenen kelebek larvaları, rahatsız edildiklerinde uzaklaştırıcı etkisi olan bir kimyasal bileşen salgılar ve böylece kendilerini düşmanlarına karşı korurlar. Kimyasal bileşenlerin çoğu sadece tehlike anında değil devamlı olarak da salgılanabilir. Hamamböcekleri, kulağakaçanlar, pis kokulu yeşil böcekler buna örnektir. Elle tutulduklarında kokuları ele siner ve uzun süre çıkmaz. Böceklerin savunmada kullandıkları kimyasal maddelerin çoğu uzaklaştırıcı etki gösterir, bazılarının yüksek konsantrasyonları tehlikelidir. Kimyasal savunmanın en iyi örneğini bombardıman böcekleri oluşturur. Kimyasal silah uzmanı olarak bilinen bombardıman böceklerinin gövdelerinin ucunda, dışarıya açılan özel salgı bezleri vardır. Kimyasal maddeler -türler arasında ve tür içinde- çekici, uzaklaştırıcı, beslenmeyi uyarıcı ya da engelleyici, rekabeti artırıcı ya da engelleyici rol oynar. Böceklerin haberleşme için kullandığı kimyasal maddelerle savunma için kullandığı kimyasal maddeler arasında sıkı bir ilişki vardır. Sosyal böceklerin, örneğin arı, karınca, termit gibi koloni halinde yaşayan böceklerin birbirleri ile iletişiminde feromonlar önemli rol oynar. Kraliçe birey tarafından salgılanan feromonlar sayesinde koloninin içinde düzen sağlanır. Bazı karınca türlerinde, koloniye saldırı durumunda, asker bireyler tarafından salgılanan feromonlar alarm niteliği taşır. 3

6 Renksel Savunma: Kriptik Renklenme: Basit bir kamuflajdır. Gizlenme birkaç savunma stratejisinden biridir. Zemine karışma veya çevredeki bir nesneye benzeme şeklinde ortaya çıkar. Bu savunmanın başarısı, türün şekline, rengine ve yaşam ortamına bağlıdır. Yeşil yaprakların üzerinde yaşayan bir böceğin yeşil yaprağa benzemesi, ağaç kabuğunda yaşayan bir böceğin üzerinde bulunduğu zemine benzemesi gibi. İlkbaharda etkinlik gösteren böcekler, yapraklar sarı ve yeşilken bu yapraklara, mevsim sonunda da rengini kaybetmiş ve zarara uğramış yaşlı yapraklara benzer. Bazı güvelerin larvaları ince dallara benzer, bazı böcekler ise gövdeden çıkan bir dikeni taklit eder; birçok odun böceği de dallara çok benzer ve rüzgârda tıpkı bir dal gibi sallanır. Özellikle kelebekler, damarlarına varıncaya kadar üzerinde oldukları yaprağa benzer. Peygamberdevelerinin ergin öncesi dönemleri de orkidenin pembe çiçeğine benzer. Bacak kısımlarının çiçek yaprağına benzemesi sayesinde neredeyse bu çiçekle özdeşleşirler, bu durum gizliliği artırır ve böylece birçok doğal düşmandan koruma sağlar. Parlak Desenler: Parlak desenlerin en önemli yönü aslında görüntünün çabuk değişmesidir. Bu durum, böceğin kendisini düşmanına karşı korumak için yaptığı savunma hareketinin hızı ile uyumludur. Tavus kelebeklerinin arka kanatlarındaki parlak renkli, göze benze- Kriptik renklenme gösteren böcekler 4

7 Alp Akoğlu Yıldız Takımı Eylül 2009 yen benekler düşmanlarına karşı korkutucu bir etki yapar. Tavus kelebeği rahatsız edildiğinde, dinlenirken gizli olan bu benekleri arka kanatlarını açıp düşmanlarına gösterir ve böylece kendisini avcılarına karşı korur. Çekirgeler ise kendilerini korumak için bitkinin yaprakları arasında dinlenirken kamufle olur. 5

8 Batesian Mimikri Müllerian Mimikri Uyarıcı Renklenme: Bazı böcekler renkleri ve desenleri ile de kendilerini gösterir. Renkli böcekler, özel savunma yapıları ve içerdikleri kimyasal maddeler nedeniyle lezzetsiz olmaları sayesinde kendilerini korur. Bu mekanizma kınkanatlı böcekler ve kelebeklerde yaygındır. Renk ve desen ile lezzetsiz olma arasındaki iliş- Lezzetli tür (Lepidoptera: Nymphalidae) Lezzetsiz tür (Lepidoptera: Danaidae) kiyi öğrenen avcı böcekler o tür avlardan sakınır. İğneli arıların vücudundaki renkli bantlar avcılarına karşı uyarıcı etki yapar, avcı böcekler renkli bantları olan bu avlarda iğne olduğunu öğrenir ve o tür avlardan sakınırlar. Mimikri: Bu kavram bir yüzyıl önce İngiliz Lezzetsiz tür (Lepidoptera: Danaidae) Lezzetsiz tür (Lepidoptera: Nymphalidae) David Cappaert doğa bilimci Henry W. Bates tarafından ortaya atılmıştır. Mimikride üç kavram önemlidir: Model, taklit ve gözlemci. Sosyal Böceklerde Savunma Davranışı Grup savunması sosyal böceklerin, örneğin karıncaların ve arıların önemli bir davranış biçimidir. Arılar ve karıncalar yuvalarını savunurken grup halinde iğne batırma davranışı gösterir. Düşmanları yuvaya geldiği zaman grup halinde toplanır, ses çıkararak düşmanlarını korkuturlar, bazen fiziksel saldırıya da geçebilirler. Asker karıncaların en önemli rolü yuvayı ve yuvadakileri korumaktır. Bu sebeple asker karıncaların baş kapsüllerinin ön kısmı sert bir tabakayla kaplıdır, çene yapıları gelişmiştir. Sokucu iğne sosyal arıların savunmasında önemli bir silahtır. Bazı sosyal arılarda sokucu iğne kaybolmuştur, bu durumda iğnesiz arılar iğneli arıları taklit eder ve saldırıya uğradıkları zaman savunma kimyasallarını ve ağız parçalarını kullanırlar. Sonuç olarak, böcekler doğada kendilerini düşmanlarına karşı koruyacak zekâya sahiptir. Pek çok savunma davranışı geliştirerek binlerce yıldır hayatta kalmayı ve nesillerini sürdürmeyi başarmışlardır. Jupiter Images 6

9 Kuşlarda Mimikri Yıldız Takımı Eylül 2009 Bates lezzetli bazı türlerin, lezzetsiz türlerinkine benzer renklere ve desenlere sahip olduğunu gözlemlemiştir. Lezzetsiz türler uyarı renklenmesini kullanır, lezzetli türler de avcıların bunlarla beslenmemesi ilkesinden yararlanarak kendilerini lezzetsiz türlere benzetir. Bu kavram Batesian mimikri olarak bilinir ve etkili olması için model ve taklit arasında bir denge olması gerekir. Doğa bilimci Müller, taklit edici türlerin bazı gruplarının tüm bireylerinin lezzetsiz olduğunu belirtmiştir. Bu nedenle, iki veya daha fazla lezzetsiz tür benzer görünüme sahip olduğunda bu özellik Müllerian mimikri olarak adlandırılır. Mimikri daha çok kuşlar ve kelebeklerde görülür. Kaynak Awasthi, V. B., Principles of Insect Behaviour, Scientific Publishers, David, L., Evans ve Schmidt, O., Justin, Insect Defenses: Adaptive Mechanisms and Strategies of Prey and Predators, State University of New York Pres, s. 482, Matthews J. R. ve Matthews, R. W., Insect Behaviour: A Source Book of Laboratory and Field Exercise, John Wiley & Sons, Skelhorn, J. ve Rowe, C., Tasting the Difference: The Role of Multiple Defence Chemicals in Müllerian Mimicry, Proceedings of the Royal Society of London, Biological Sciences, s , Sevcan Öztemiz Coşkuntuncel Uzman Araştırmacı Adana Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü Fotoğraflar: Visual Photos 7

10 BALIN GİZEMİ Besin kaynaklarımızdan biri olan balın nasıl üretildiğini biliyor musunuz? Balarılarının çiçekten çiçeğe uçarak nektar topladığını, bunları kovan olarak adlandırılan kapalı kutular içinde bala dönüştürdüğü süreci hiç düşündünüz mü? Yaklaşık olarak % 80 i şekerlerden oluşan balı, diğer şeker şuruplarından ayıran özellikler nedir? Bal, açık krem renginden koyu amber rengine kadar değişebilen rengini nereden almaktadır? Katkı içerir mi? Şekerlenmesi saflığının mı yoksa katkılı olduğunun mu işaretidir? Bala neden hile karıştırılır? Balın kalitesi nasıl anlaşılır? Günümüzde, bu ve buna benzer pek çok soru, sağlıklı ve dengeli beslenmeye dikkat eden, ayrıca bal seven tüketicilerin cevabını aradığı sorulardan birkaçı. Aslında arıların kendi ihtiyaçları için ürettiği bal, bugün insanlar için vazgeçilmez bir besin kaynağı. Balın tarihi insanlık tarihi kadar eskidir. Son yıllarda Mısır da firavun mezarlarında yapılan araştırmalarda 3200 yıllık kurumuş bala rastlanmıştır. Okunan tabletlerden Eski Mısırlıların 4000 yıl öncesinden beri balı hem besin ve ilaç olarak hem de dini törenlerde kullandığı anlaşılıyor. MÖ 3000 yıllarında Mezopotamya da yaşayan Sümerlerin de balı ilaç olarak kabul ettiği biliniyor. Arılar Nasıl Bal Yapar? Balarıları 450 g bal yapmak için 2 milyondan daha fazla çiçekten nektar alır. Uzun dilleri ile topladıkları nektarı karınlarında tutarlar. Balarıları kovana döndüklerinde topladıkları nektarı diğer işçi arılara aktarır. İşçi arılar balarılarının karınlarındaki nektarı ağızlarıyla emer. Bu arılar nektarı yarım saat boyunca çiğner. Bu süre içinde enzimler nektarın içindeki şekeri basit şekere dönüştürür. Bu aşamadan sonra arılar, kanatlarını yelpaze gibi kullanarak, nektarın içerdiği suyu buharlaştırıp peteklerdeki nektarı daha koyu kıvamlı şurup haline dönüştürür. Bal kıvama geldiğinde arılar petekte bulunan altıgen hücreleri balmumu ile kapatır. Bal tüketilene kadar burada saklanır. 8

11 Yıldız Takımı Eylül 2009 O halde balı, arıların çiçeklerin nektarlarını, bitkilerin veya bitkiler üzerinde yaşayan bazı canlıların salgılarını topladıktan sonra, kendilerine özgü maddelerle karıştırıp değişime uğrattığı ve peteklere depoladıkları tatlı madde olarak tanımlayabiliriz. Balın İçeriği Nedir? Bal tamamen doğal bir üründür. Yaklaşık %80 i şekerlerden oluşur. Baldaki şeker içeriğinin ise yaklaşık % 80 nini fruktoz ve glukoz oluşturur. Balda bulunan diğer şekerler sakaroz, Visual Photos maltoz gibi disakkaritlerin yanı sıra diğer yüksek şekerlerdir. Balın içerdiği nem oranı yaklaşık olarak % 17 dir. Balın diğer bileşenlerini proteinler, vitaminler ve mineraller oluşturur. Balın mineral içeriği değişkenlik gösterir. Koyu renkli ballar iz elementler açısından oldukça önemlidir. Bunun yanı sıra besinsel anlamda çok yüksek bir öneme sahip olmamalarına karşın balın yapısında bazı vitaminler de (pantotenik asit, B1, B2, B6 ve C vitaminleri ) eser miktarda bulunur. Balın yapısında yer alan şekerlerin büyük bir kısmı meyvelerde olduğu gibi kolaylıkla sindirilebilen basit şekerlerdir. Bir besin maddesi olarak büyük bir öneme sahip olan balın enerji değeri son derece yüksektir. 100 gram bal ortalama 325 kalori sağlar. Bu bakımdan, fazla enerji ihtiyacı duyan her yaştaki kişi için ideal bir besin maddesidir. Bal bitkisel kaynağına bağlı olarak az veya çok antioksidan içermesi ve antimikrobiyal aktivite göstermesi nedeni ile sağlık açısından önemlidir. Balın antimikrobiyal etkisi, sahip olduğu yüksek ozmatik basınçtan, içerdiği asit değerinden, hidrojen peroksit, flavonoidler ve fenolik bileşiklerden (kafeik ve ferulik asit) kaynaklanır. Balın antimikrobiyal özelliği bitki kaynağına bağlı olarak değişir. Bazı balların antibakteriyal özelliğini sağlayan genellikle hidrojen peroksittir. Ballar farklı antimikrobiyal etkilere sahiptir. Ayrıca, bal bitkisel kaynağına bağlı olarak az veya çok miktarda içerdiği flavonoidler ve fenolik maddelerden dolayı antioksidan özellik gösterir. Bala uygulanan ısı ve ışık bu etkilerin azalmasına neden olur. Çok eski çağlardan beri geleneksel olarak yaraların iyileştirilmesinde ve sindirim sistemi hastalıklarının tedavisinde bal kullanılmıştır. Yapılan bazı bilimsel çalışmalarla da bu doğrulanmış ve balın tedavi amacıyla kullanılabileceği belirtilmiştir. Ancak çok nadir olsa da işlenmemiş balın, Clostridium botulimun sporlarını taşıma olasılığı olduğundan, 1 yaşın altındaki çoçuklarda botulismusa ve duyarlı bireylerde alerjik reaksiyonlara neden olabileceği belirtilmektedir. Jupiter Images Bileşimi Ortalama (%) Değişim sınırları (Min-max) Nem 17,2 12,2-22,9 Fruktoz 38,4 30,9-44,3 Glukoz 30,3 22,9-40,8 Sakaroz 1,3 0,3-7,6 Maltoz 8,6 3,3-18,2 Yüksek Şekerler 1,4 0,1-3,9 Toplam Asitlik 0,57 0,17-1,17 Kül 0,17 0,02-1,03 Protein 0,17 0,058-0,79 Prolin 0,048 0,015-0,14 Diyastaz 20,8 2,1-61,2 ph 3,91 0,13-8,49 9

12 Jupiter Images İşlenme Sürecinde Balın Kalitesi Nasıl Korunur? Balın işlenme süreci genel olarak petekli balın peteğinden ayrıştırılması, eritme, süzme/filtrasyon, ısıtma/pastörizasyon ve dolum aşamalarından oluşur. Balın işlenmesi aşamasında balın kalitesini korumak için sıcaklık uygulamasının kontrolü önemlidir. Yüksek sıcaklık, balın yapısında doğal olarak bulunan diyastaz enziminin azalmasına, hidroksimetilfurfural oluşumunun artmasına neden olur, buna bağlı olarak da balın kalitesi düşer. Bu açıdan hem eritme aşamasında, hem de ısıtma ve dolum öncesi dinlendirme tanklarındaki bekleme aşamalarında bal yüksek sıcaklıklara maruz bırakılmamalıdır. Kristallenmiş balların yeniden akışkan hale geçmesini sağlamak için düşük sıcaklık (40-50 C) uygulamaları yapılır. Süzme aşamasında ise balda kirlilik yaratan maddeler uzaklaştırılır. Bu işlem sırasında uygun gözenek çapına sahip filtrasyon malzemesi kullanılarak oluşabilecek polen kaybı en aza indirgenir. Balın kalitesinin korunması için dolum sonrası depolama sıcaklığının 18 C ile 24 C arasında olması gerekir. Mineraller Açık renkli bal (ppm) Koyu renkli bal (ppm) Potasyum Klor Kükürt Kalsiyum Sodyum Fosfor Magnezyum Jupiter Images Silisyum Demir 2,4 9,4 Mangan 0,30 4,09 Bakır 0,29 0,56 10

13 Yıldız Takımı Eylül 2009 Bal su gibi renksiz ve saydam olabileceği gibi, sarı, kehribar, kahverengi, kırmızımsı ve koyu kırmızı da olabilir. Balın rengi bitkinin kaynağına, balın depolanma koşullarına ve bekleme süresine bağlı olarak değişir. Her Bal Kristallenir mi? Normal depolama koşullarında çoğu bal kristallenme eğilimi gösterir. Buna karşın, halk arasında kristallenmiş balın kalitesiz veya şeker katılmış hileli bal olduğuna dair yanlış bir kanı vardır. Balın kristallenmesine yol açan ana unsurlar, içeriğindeki şeker yoğunluğu ve su miktarıdır. Su içeriği düşük, glukoz oranı yüksek olan ballar daha hızlı kristallenme eğilimi gösterir. Sıcaklık da önemli bir etkendir. 25 C nin üstünde ve 5 C nin altında bekletilen ballarda kristallenme görülmezken, 14 C civarında bekletilen ballarda hızla kristallenme görülür. Tartışılan diğer bir konu da değerli bir besin maddesi olan balın doğallığıdır. Görünüşünden, tadından ve bakarak balın doğal olup olmadığını veya katkı içerip içermediğini anlamak güçtür. Bunun için balın bileşiminden yola çıkarak analitik çalışmaların yapılması gerekir. Jupiter Images Visual Photos Kaynaklar Arshurst, P. R. ve Denis, M. J., Food Authentication, Chapter 8: Molan, P. C., Authenticity of Honey, s , Bakan, A., Balda Kristallenme Sorunu, Gıda, Sayı 1, s , George, E., Symposium: Sweeteners, The Avi Publishing Company Inc., s , Qassemi, R. A ve Robinson, R. K., Some Special Nutritional Properties of Honey - A Brief Review, Nutrition and Food Science, Sayı 33, Cilt 6, s , Sato, T. ve Miyota, G., The Nutreceutical Benefit, Part III: Honey, Nutritions, Sayı 16, s , Tew, J. E., Eat More Honey, Bee Culture, Sayı 130, Cilt 10, s , Ayşe Bakan Gıda Yüksek Mühendisi TÜBİTAK, MAM Gıda Enstitüsü 11

14 GÖKDELENLER İnsanoğlunun yüksek binalar inşa etme arzusu yeni değil. Yüksek yapılar, çok eskiden beri güç ve zenginlik göstergesi olmuş. Mısır Firavunu Keops un diğer firavunlardan ve diğer eskiçağ liderlerinden daha çok tanınmasının sebebi, yaptırdığı piramidin bin yıllarca insanoğlunun yaptığı en yüksek yapı olarak kalması. Birleşik Arap Emirlikleri nin Dubai şehrinde yükselen Burj Dubai gökdeleni bu ay içerisinde kullanıma açılacak ve 818 metre yüksekliğiyle dünyanın en yüksek gökdeleni ve insan yapımı en yüksek bina ünvanını alacak. Neden Yüksek Binalar Yapılıyor? Tabii ki günümüzde insanların büyük paralar harcayarak daha yüksek binalar yapmasının tek sebebi güç gösterisi değil. İlk gökdelenler, çeliğin binalarda kullanılmaya başlanması ve asansörün icadından sonra, büyük şirketlerin iletişimin ve koordinasyonun daha kolay sağlanması amacıyla tüm birimlerini tek binada birleştirmek istemesiyle ortaya çıktı. Daha sonra büyük şehirlerin merkezlerinde bina yapılabilecek boş alanların azalmasıyla, bu alanlardan daha fazla yararlanabilmek için daha çok sayıda yüksek bina inşa edildi. Artık gökdelenler sadece ofis ve işyeri değil konut, otel ve eğlence merkezi olarak da kullanılıyor. Neden Daha Yüksek Yapılmıyor? Şangay Kulesi (sağda) tamamlandığında Şangay Dünya Finans Merkezi (solda) ve Jin Mao (ortada) gökdelenlerini geride bırakacak. Çok yüksek binalar yapılırken karşılaşılan birçok fiziki engel var, ama günümüz mimarisi ve teknolojisyle bu engellerin üstesinden gelmek mümkün. Hatta var olan en yüksek gökdelenlerden 4-5 kat daha yüksek, mimarlarının ayakta duracağını iddia ettiği gökdelen projeleri yapılmış bile. Aslında bu projelerin hayata geçirilmemesinin nedeni ayakta durabileceklerinden şüphe edilmesi değil. Bunun başka birçok sebebi var. Bunlardan ilki yapılacak gökdelende ne kadar kullanım alanına ihtiyaç olduğu. Binanın boyu belirli bir yüksekliği geçtiğinde maliyet artmaya başlar. Örneğin binanın 101. katının maliyeti 100. katının maliyetinden daha fazla olur. Bu yüzden gökdelenlerin maliyeti titizlikle hesaplanır. Birçok mimar en yüksek gökdelenin mimarı olabilmek için projeler çizer, ancak bu yüksek maliyetli projelerini sadece en yüksek gökdeleni yapmış olmak için yapacak bir inşaat firması bulamazlar. Diğer bir sorun ise bina içi ulaşım. Binanın yüksekliği arttıkça, bina içindeki ulaşım problemleri de artar. Örneğin yapımı devam eden ve tamamlandığında en yüksek gökdelen unvanını alacak olan Burj Dubai de kullanılacak asansörlerin hızı saniyede 18 metre olacak. Asansör bu hızla binanın en altından 500. metresine yaklaşık 30 saniyede çıkabilir. Ancak binada kişinin yaşaması öngürülüyor ve bu kadar kalabalık bir binada hiçbir asansörün diğer katlarda durmaması beklenemez. Binadaki yaklaşık 150 kat ev, işyeri, otel ve eğlence merkezi olarak kullanılacak. Bu durumda tüm bu katlardaki insanlar sürekli asansörleri kullanacak ve asansörlerin hızlı olması bina içi ulaşım problemini çözmek için tek başına yeterli olmayacak. Bu yüzden binada bazıları çift katlı olmak üzere toplam 56 asansör olacak, ama bu durumda bile binanın tepesinden aşağı inmek çok kolay olmayacak gibi görünüyor. Bir başka sorun ise yangın. Bina o kadar yüksek olunca itfaiyenin yangına dışarıdan müdahalesi olanaksız. Bu yüzden gökdelenlerde itfaiye ekiplerinin üst katlara çıkmasını sağlayacak servis asansörlerinin de olması gerekiyor. Tabii binanın içindeki insanların da hızlı ve güvenli bir şekilde binadan tahliye edilmesi gerekli. Bunun için yangın 12

15 Yıldız Takımı Eylül 2009 Al Burj da Dubai de yapılacak ve tamamlandığında boyunun 1050 metre olması planlanıyor. merdivenleri, havalandırma bacaları ve yangına karşı korunaklı odalar da plana eklenmiş olmalı. 100 den çok katı olan bir binada binlerce kişinin merdivenlerden güvenli ve hızlı bir şekilde inmesinin ne kadar zor olacağını tahmin edebilirsiniz. Gökdelenin çevresine etkileri de yüksekliğinin ve en fazla kaç kişilik olacağının belirlenmesinde rol oynar. Örneğin, Paris te şehrin siluetini bozacak gökdelenlerin yapımına izin verilmiyor. Binlerce insanın yaşadığı, çok daha fazlasının hergün ziyaret ettiği bir gökdelenin su tesisatı, elektrik tesisatı, içinde üretilen çöpün toplanması, çevresinde meydana getireceği trafik problemleri de çözülmesi gereken diğer problemler. Geleceğin Devleri Son yıllarda dünyanın en yüksek gökdelenini yapma yarışı daha da hızlandı. İnşası devam eden birçok gökdelen tamamlandığında Taipei 101 e tepeden bakacak. Hatta bu ay içerisinde açılışının yapılacağı duyurulan Burj Dubai nin yüksekliği geçen yıl Taipei 101 i geçti, fakat binanın resmi olarak en yüksek gökdelen unvanını alabilmesi için inşaatın tamamlanıp binanın kullanılmaya başlanması gerekiyor. Burj Dubai 162 katı ve 818 metre yüksekliğiyle birçok rekoru hayli yukarılara taşıyor. Son yıllarda yapılan şaşırtıcı projelerle, örneğin yapay adalarla ismini dünyaya duyuran Birleşik Arap Emirlikleri, gökdelen yapma konusunda Burj Dubai ile yetinecek gibi de durmuyor. Zira gelecek yıl 1050 metre yüksekliğe ulaşacağını söyledikleri, 2014 te bitmesi beklenen Al Burj isimli yeni kulelerin yapımına başlanacak. Çin de gökdelenler konusunda iddialı başka bir ülke. 632 metre yüksekliğe ulaşacak olan Şangay Kulesi nin ve 600 metre yüksekliğe ulaşacak olan China 117 Tower ın yapımı devam ediyor. ABD deki Chicago Spire ve Arabistan daki Abral Al Bait Towers da yapımı süren diğer devler. Günümüzde teknolojinin hızlanarak ilerlediğini biliyoruz, bu yüzden daha ne kadar yüksek binaların yapılabileceğini kestirmek mümkün değil. 13

16 Tarihin En Yüksek Gökdelenleri Dünyanın en yüksek gökdelenini yapma yarışı ABD nin Chicago eyaletindeki, 55 metre yüksekliğindeki 12 katlı ve ilk gökdelen kabul edilen Konut Sigorta Binası nın (Home Insurance Building) 1885 te tamamlanmasıyla başladı yılına kadar çeşitli binalar bu rekoru yükseltti de Singer firmasının New York ta inşa edilen binası, kendinden önceki rekortmenden 68 metre daha yükseğe ulaşarak rekoru ele geçirdi. Singer in gökdeleni 187 metre yüksekliğinde, 47 katlı bir binaydı. Bundan sonra rekor yine New York eyaletindeki başka binalara geçti. Chrysler firmasının 1930 da tamamlanan 77 katlı binası 300 metreyi geçen ilk gökdelen oldu. Fakat onun da saltanatı çok uzun sürmedi. Yeni rekortmen gene New York ta yükselen Empire State Binası ydı. 102 katlı, 381 metre yüksekliğindeki bu bina 100 kat barajnı aşan ilk bina oldu ve 41 yıl boyunca dünyanın en yük- Karşılaştırma şeması Konut Sigorta Binası m Singer Binası m 40 Wall Street m Chrysler Binası m Empire State Binası m 14

17 Yıldız Takımı Eylül 2009 sek gökdeleni unvanını elinde tutarak, bu unvanı en uzun süre koruma rekorunun da sahibi oldu yılında Dünya Ticaret Merkezi İkiz Kuleleri nden kuzeyde olanı rekoru 417 metreye çıkardı. Bundan sadece 2 yıl sonra Chicago da yapılan Willis Kulesi 442 metreyle en yüksek gökdelen unvanını almayı başardı. Ayrıca Willis Kulesi ilk gökdelen olan Konut Sigorta Binası ndan bu yana rekoru New York tan alan ilk gökdelendi. Yapımı 1996 yılında tamamlanan Petronas İkiz Kuleleri yle 452 metreye ulaşan Malezya, bu rekoru ilk gökdelenden beri elinde tutan ABD den almış oldu. Şu an en yüksek gökdelen ise yapımı 2003 yılında tamamlanan, Tayvan daki Taipei 101 gökdeleni. 101 katlı ve 509 metre yüksekliğinde. Bu sıralamalar yapılırken binaların tepelerindeki antenlerin boyu hesaba katılmıyor. Taipei 101 ve Petronas İkiz Kuleleri gibi bazı gökdelenlerin tepelerindeki sivri uçlar binanın mimari yapısının parçası olduğu için bu kısımların boyları da binanın boyuna eklenir, ama Willis Kulesi nin tepesindeki gibi mimari yapının parçası olmayan, bina tamamlandıktan sonra eklenmiş, başka amaçlarla örneğin televizyon yayını için kullanılan antenler binaların yüksekliğine eklenmez. Dünya Ticaret Merkezi m Willis (Sears) Kulesi m Petronas İkiz Kuleleri m Taipei m Kaynak in_the_world construction/some-interesting-facts-on-the-burj-dubai-the-tallest-building- in-the-world-under-construction.htm Burak Kale Çizim: Bilgin Ersözlü 15

18 SU ALTININ KEŞFİ Sıcak bir yaz günü güneşin teninizi yakmasından hiç şikâyetçi olmadan deniz kenarında oturmuş ve derin maviye dalıp gitmişsiniz. Suyun içinde bir balık sürüsünün geçişiyle gerçek dünyanıza dönüyorsunuz. Peki, suyun altında başka neler var, hiç merak ettiniz mi? İnsanoğlunun bilinmeyeni keşfetme merakı, uygarlık için tartışmasız önemli bir itici güç. Bu merak, elbette denizler için de geçerli. İnsanlığı eşsiz mavi güzelliğiyle etkileyen denizin altında neler olduğunu öğrenmek her zaman dayanılmaz bir tutku olmuş ve bu tutku tarihte dalış tekniklerinin gelişiminde önemli rol oynamıştır. Yazılı belgelerdeki ilk kayıtlar sünger arama amaçlı dalış yapan Giritli dalgıçlar (MÖ 3000) ve inci arayan Çinli dalgıçlarla (MÖ 2200) ilgilidir. Askeri amaçlı dalışlarla ilgili ilk kayıtlarsa Homeros un destanı İlyada da geçer ve MÖ 13. yüzyılın sonlarında gerçekleştiği varsayılan efsanevi Troya Savaşı yla ilgilidir. İlk başlarda mavi derinlikleri keşfetmek için nefes tutma yöntemleri geliştirildi. Fakat bu yöntemlerle ancak sınırlı bir sürede ve belirli bir derinliğe dalış yapılabiliyordu. Aristoteles e ait olduğu sanılan Problemata Physica (Fizik Problemleri) adlı yapıtta daha uzun süreli dalış amacıyla icat edilen dalgıç çanından bahsedilir (MÖ 4. yy). Dalgıç çanının çalışma ilkesi su dolu bir kaba bir kovanın baş aşağı batırılmasıyla gerçekleşen olayınkiyle aynı. Çan suya batırıldığında bir miktar hava çanla suyun arasında sıkışır ve suyun basıncıyla bu sıkışan hava orada kalarak dalgıçlara nefes alma imkânı sağlar. Ancak bu yöntem de dalgıçların daha fazla derine ulaşmalarını sağlamadı; çünkü belli bir derinlikten sonra içeride hapsolmuş havanın hacmi su basıncını dengelemek için azalıyordu. Bu da dalgıçların nefes almasını zorlaştırıyordu. Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte oksijenli tüp icat edildi ve dalgıçların su altındaki özgürlükleri arttı. Suyun altında dalgıcın verdiği nefesin soğutulması ilkesiyle çalışan oksijenli tüpler dalış dünyasında yeni bir çığır açtı. Günümüzde birçok farklı dalış yöntemi uygulanıyor. Dalışın profesyonel ya da amatör olmasına bakılmaksızın genel olarak iki temel dalış çeşidi var: Aletsiz dalış ve aletli dalış. Aletsiz dalış nefes tutularak ve maske, şnorkel, palet ve ağırlık kemeri gibi aletlerden yararlanılarak gerçekleştiriliyor. Suyun içinde nefes almayı sağlayan tüp dışındaki tüm malzemelerle yapılan dalışlar aletsiz dalış sayılıyor. Aletli dalışsa suyun altında solunum işlevlerinin yerine getirilmesini sağlayan özel malzeme kullanılarak yapılan dalış türü. Bu tanımlardaki alet, aslında SCUBA ünitesi. SCUBA (Self Contained Underwater Breathing Apparatus), kendi kendine yeten su altı nefes alma aleti anlamına geliyor. Bu aletin kullanılması içinse özel bir eğitimin alınması gerekiyor. 16

19 Yıldız Takımı Eylül 2009 Eğitim almak isteyen dalgıç adaylarının en az 14 yaşında olmaları gerekiyor. 18 yaşından küçüklereyse veli izni olmadan eğitim verilmesi yasak. İlk eğitimlerde dalgıç adaylarına suya giriş teknikleri, alçalma teknikleri, nefes almayı sağlayan regülatörün nasıl kullanılması gerektiği, maskenin içine su dolduğunda nasıl boşaltılması gerektiği gibi temel bilgiler veriliyor. Alınan eğitimlerin düzeyine ve dalış deneyimine göre bir yıldız, iki yıldız ve üç yıldız dalıcı olabilme olanağı bulunuyor. Bir yıldız dalıcılar 18 metreye, iki yıldız ve üç yıldız dalıcılar 30 metreye kadar dalabiliyorlar. Üç yıldız dalıcılarsa değişik düzeylerdeki dalıcılara önderlik yapabiliyorlar. Dalış sporunun belki de en heyecanlı kısmı su altında yaşayan canlıları çıplak gözle görme deneyimidir. Bu canlıların fotoğraflarını çekmek ne kadar eğlenceli olurdu, hiç düşündünüz mü? Su altında fotoğraf çekme şansı yukarıda bahsedilen dalış çeşitlerinin ikisinde de var. Aletsiz dalışta dalış süreleri kısa olduğu için her dalışta sadece birkaç fotoğraf çekilebiliyor. Ancak bu yöntemin, tüpten kaynaklanan baloncukların fotoğraf alanını etkilememesi gibi bir avantajı var. Aletli dalışsa derin yerlerin keşfedilmesini ve fotoğraflanmasını daha kolay hale getiriyor. Su altı yaşamının en iyi izlenebileceği derinlik, güneş ışınlarının kolay ulaşabildiği 0-20 metre arası. Suyun ışık emici olması nedeniyle Güneş ten gelen ışınlar suyun altında soğurulur. Bu yüzden derinlik arttıkça bazı renkler kaybolur. Örneğin, 5 metrede kırmızı, 8 metrede turuncu, 11 metrede sarı, 19 metrede yeşil, 23 metredey se mavi rengin görülme olasılığı sıfırdır. 20 metrede su altı feneri bulunmayan bir dalıcı yaralanırsa, akan kanı yeşil olarak görür. Suyun ısıyı iletme oranı havanınkinden 25 kat fazladır. Bu yüzden su altında sıcaklık birdenbire değişebilir. Dalıcıların bu sıcaklık değişimlerine karşı korunması için ısı yalıtımı sağlayan elbiseler giymesi gerekir. 17

20 Dalış için gerekli olan en temel donanım maske, şnorkel ve palettir. Serbest (nefes tutarak) ve aletli dalış, bu temel malzemeler olmadan yapılamaz. Diğer malzemeler aletli dalış için önemlidir. Maske: Suyun yoğunluğu havanın yoğunluğundan daha yüksek olduğu için ışığın kırılma katsayısı farklıdır. Su altında objeleri bu yüzden net göremeyiz. Maske, maske camı ile göz arasına su girmesini önleyerek gözün net görebilmesi için uygun ortamı oluşturur. Işığın su ortamından maskenin içerisinde bulunan hava ortamına geçerken kırılmasından ötürü cisimler su altında % 33 daha büyük, % 25 daha yakın görünürler. Şnorkel: Suyun yüzeyinde nefes almamızı sağlayan J şeklindeki borudur. Bir ucu dalıcının ağız kısmında diş ve dudaklarla tutulur, diğer ucu da su yüzeyinde bulunur. Maske ile su altını izlerken devamlı başımızı sudan çıkarıp nefes almak verimsiz olacağı için şnorkel kullanırız. Aletli dalış yaparken şnorkel kullanımı dalış noktasına, tekneye ve kıyıya yüzerken gereklidir. Palet: Dalıcının su içindeki hareketini kolaylaştırmak için kullanılan, ayağa takılan malzemelerdir. Paletler dalıcının bacak boyunu uzatarak su içinde rahat hareket etmesini sağlar. İki kısımdan oluşur: Ayağa takılan kısım ve pala. Paletler, pala çeşitlerine göre sınıflandırılır. Uzun ve geniş palalı olanlar yüksek hız sağlar. Pala üzerinde kanalı olan paletler de manevra kabiliyetini arttırır. Ağırlık Kemeri: Dalış için kullanılan malzemeler nedeniyle suyun içinde batmak zorlaşır. Bunun için dalıcının ağırlığının yaklaşık % 10 u kadar bir ağırlığın desteğine gerek duyulur. Bu ağırlıksa ağırlık kemeri yardımıyla taşınır. Tüp: Su altında nefes almayı sağlayan malzemelerdir. Soluduğumuz hava kompresör adı verilen makinelerle nemi süzüldükten sonra yüksek basınçla tüplerin içine doldurulur. Tüplerin içinde sırf oksijen değil, normal hayatta soluduğumuz hava bulunur. Regülatör: Tüpün içindeki yüksek basınçlı havayı soluduğumuz havanın basıncına çeviren, böylece dalgıçların su altında nefes almalarını sağlayan aletlerdir. Yüzerlilik Kontrol Aleti (BCD-Buoyancy Compensator Device): Su yüzeyinde veya su altında fazla enerji harcamadan dalıcının yüzerliliğini sağlayan, ceket şeklindeki aletlerdir. Ağızla veya tüpten gelen havayla şişirilebilir. Gerekirse fazla havanın boşaltılabileceği cepler bulunur. Dalış Elbisesi: Su altında dalgıçların ısı kaybını önleyen malzemelerdir. Değişik sıcaklıklar için değişik tipte elbiseler tercih edilir. Dalış bilgisayarı: Dalgıcın hangi derinlikte ne kadar süre dalabileceğini ve limit aşımı durumlarında hangi derinlikte ne kadar süre beklemesi gerektiğini gösteren alettir. 18