Duygudurum bozukluklarýnda kolinerjik sistemin

Transkript

1 Duygudurum Bozukluklarýnda Kolinerjik Varsayým Prof. Dr. Zeliha TUNCA*, Doç. Dr. Ayþegül ÖZERDEM* Duygudurum bozukluklarýnda kolinerjik sistemin rolü, serotonerjik ve adrenerjik sistemlere göre daha az araþtýrýlmýþtýr. Janowsky ve arkadaþlarý (1972) affektif bozukluklarda adrenerjik sistem ile kolinerjik sistem arasýndaki dengede bir bozukluk olduðu varsayýmýný öne sürmüþ ve depresyon belirtilerinin ortaya çýkmasýnda santral kolinerjik egemenliðin, manide ise görece adrenerjik egemenliðin olduðunu belirtmiþlerdir. Janowsky ve arkadaþlarýnýn kolinerjik varsayýmý öne sürmelerinden çok önce, 1889'da bir kolinemimetik olan pilokarpin enjeksiyonu sonucu, mani belirtilerinin 12 saat içinde tamamen ortadan kalktýðý bildirilmiþti (Burt ve ark. 1999). Bir çok güçlü antidepresan ilaç antikolinerjik etkiye sahiptir. Buna karþýn kolinerjik reseptörlere baðlanmayan ve diðer reseptörler aracýlýlýðý ile etki eden antidepresan ilaçlar vardýr. Bu yazýda kolinerjik sistemin, duygudurum bozukluklarýnýn patofizyolojisine katýlýmýna iliþkin kanýtlarý gösteren araþtýrmalar gözden geçirilecektir. Asetilkolin 1924 yýlýnda bulunmuþ, aminoasit yapýsýnda olmayan bir nörotransmitterdir. Memelilerin santral sinir sisteminde muskarinik ve nikotinik olmak üzere iki asetikolin reseptörü * Dokuz Eylül Üniversitesi Týp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalý, ÝZMÝR Kolinerjik varsayým DEPRESYON: Santral kolinerjik egemenlik ve duyarlýlýk MANÝ: Adrenerjik egemenlik (görece) Kolinerjik reseptörler Kolinerjik etki Muskarinik (M1-M4, M5?) Nikotinik reseptörler aracýlýðý ile olur. bulunmaktadýr ve doðal alkaloidler muskarin ve nikotin bu reseptörlere baðlanarak asetilkolini taklit eden bir nörotransmitter gibi hareket etmektedir (Taylor 1990). Muskarinik reseptörler, biliþsel iþlevler, bellek ve öðrenmede, uykunun düzenlenmesinde ve duygudurumun belirlenmesinde rol oynar. Öðrenilmiþ çaresizlik ya da Hipofiz-Pitüiter- Adrenal (HPA) ekseni modelleri gibi hayvan depresyon modellerinde bu etkiye iliþkin kanýtlar vardýr: Fizostigmin, arekolin, oksotremorin gibi santral kolinomimetik maddeler, letarji, hipoaktivite ve HPA aktivite artýþýna neden olmaktadýr. Asetilkolin, asetilkolinesteraz enzimi ile yýkýlmaktadýr. Bu enzim dolaylý olarak kolinerjik etkinliði yansýtmaktadýr. Akut stres asetilkolin düzeylerinde 305

2 TUNCA Z, ÖZERDEM A. Ýnsanlarda kolinerjik varsayýmýn kanýtlarý Kolinesteraz inhibitörü fizostigmin mani semptomlarýný hýzla ancak geçici olarak düzeltir. MANÝ: Eritrosit kolin aktivitesinde yetersizlik olduðu saptanmýþtýr. DEPRESYON: Manyetik Rezonans Spektroskopide beyinde kolin artýþý, tedaviden sonra normal düzeye iniþ saptanmýþtýr. Kolinerjik agonist arekolin ile ve asetilkolin öncülleri ile depresyon ortaya çýkmaktadýr. geçici bir yükselmeye ve nöron uyarýlmasýnda artýþa neden olmaktadýr. Ayný zamanda asetilkolinesteraz inhibitörlerinin, farelerin hipokampuslarýnda elektriksel beyin aktivitesini arttýrarak, asetilkolinin sinaptik alanda daha uzun süre yaþamasýna neden olduðu gösterilmiþtir (Friedman ve ark. 1998). Böylece bu ikili etkinin, muskarinik reseptörler üzerinden ve gen ekspresyonunu deðiþtirerek asetilkolin metabolizmasý üzerinde uzun süreli bir etki oluþturacaðý varsayýlmaktadýr (Kaufer ve ark. 1998). Bipolar bozukluk ve unipolar depresyon tanýlý hastalarýn iyi dönemlerinde ve bipolar bozukluk tanýlý hastalarýn akrabalarýnda plazma ve eritrosit kolinesteraz düzeyleri normal kiþilerden düþük bulunmuþtur. Bipolar bozukluk tanýlý hastalarýn yarýsý lityum kullanýrken, diðer yarýsý ise lityum kullanmadan ötimik dönemde idiler ve asetilkolinesteraz etkinlikleri arasýnda fark olmadýðý saptandý. Bu veriler ile kolinesteraz etkinliðindeki düþüklüðün affektif bozukluklarda iyileþme dönemlerinde bile kalýcý olak varolan bir yetersizliði (trait) yansýttýðý söylenebilir (Thakar ve ark. 1985). Kolinerjik iletimdeki olasý deðiþiklikleri belirlemek amacýyla üç hafta süreyle imipramin uygulanmýþ sýçanlarýn farklý beyin bölgelerinde membrana baðlý ve çözünebilir ve toplam asetilkolinesteraz düzeyleri ölçülmüþtür. Bu sýçanlarýn hipokampus ve striatumlarýnda, membrana baðlý asetilkolinesterazda düþme olduðu, talamus ve kortekste ise farklýlýk olmadýðý saptanmýþtýr. Medulla oblangata ve ponsta ise toplam asetilkolinestarazýn hafif yükselmiþ olduðu görülmüþtür. Asetilkolinesteraz etkinliðindeki deðiþiklikler sinaptik aralýkta ve reseptör düzeyinde dolaylý olarak kolinerjik etkinliði yansýtmaktadýr. Bu bulgular; imipraminin antidepresan etkinliðinin, kronik uygulanma sonucunda kolinerjik iletimi azaltarak olduðu biçiminde yorumlanmýþ ve kolinerjik varsayýmýn kanýtý sayýlmýþtýr (Camarini ve Benedito 1997a). Depresyon tedavisinde kullanýlan elektrokonvülsif tedavinin etkinliðinin kolinerjik sistemle iliþkisini araþtýrmak üzere 7 gün üst üste elektrik þoku verilen sýçanlarýn beyinlerinde asetilkolinesteraz düzeyleri ölçülmüþ, asetilkolinesteraz düzeylerindeki azalmanýn, kolinerjik etkinlikteki azalmayý yansýtacaðý varsayýlmýþtýr. Bu sýçanlarýn medulla oblangatalarýnda membrana baðlý asetilkolinesterazda belirgin azalma, çözülebilir alanda ise artma saptanmýþtýr (Camarini ve Benedito 1997b). Depresyonda asetilkolininin rolünün olabileceðine iliþkin bir baþka kanýt kolinomimetik ilaçlarýn depresif duygudurumu ortaya çýkarýcý etkileridir. Fizostigmin uygulanmasýnýn bipolar bozukluk mani tanýlý hastalarda depresif belirtilerin ortaya çýkmasýna, unipolar depresyonlarda ve þizoaffektif bozukluklarda ise depresif belirtilerin þiddetlenmesine yol açtýðý gözlenmiþtir (Janowsky ve ark. 1981). Ayrýca fizostigminin normal kiþilerde de anerji ve depresif duyguduruma neden olmasý, deanol, kolin, lesitin gibi asetilkolin öncüllerinin depresif belirtilere yol açmasý, kolin kullanan þizofrenik hastalarda, atropin uygulanmasý ile düzelen depresif belirtilerin ortaya çýkmasý yine kolinerjik varsayýmý destekleyen bulgulardýr (Janowsky ve Risch 1987). Fisostigmin, arekolin, oksotremorin gibi santral etkili kolinomimetik maddelerin hayvanlarda letarji, hipoaktivite, HPA ekseninde aktivite artýþý gibi depresyon analoðu belirtilere yol açtýðý, bu belirtilerin santral etkili sempatetik ve antimuskarinik maddelerle ortadan kalktýðý gözlenmiþ ve bunlar depresyonda adrenerjik ve kolinerjik sistem arasýnda bir dengesizliðin kanýtý olarak kabul edilmiþtir (Janowsky ve ark. 1972). Hem insanlarda hem de sýçanlarda yapýlan çalýþmalarda kolinomimetik maddelerin kilo kaybý, öðrenme güçlükleri, motor aktivitede azalma, REM (Rapid Eye Movement) uykusunda artýþ, REM latensinde azalma ve HPA ekseninde aktivite artýþýna neden olduðu saptanmýþtýr (Overstreet 1993). Santral etkili bir kolinesteraz inhibitörü olan fizostigminin depresyon eþ deðeri belirtilere yol açmasýnýn yaný sýra, hipomani ve mani belirtilerinde dramatik, ancak kýsa süreli (20-90 dakika) düzelme yaptýðý gözlenmiþtir. Fizostigmin uygulanmasýndan sonra hasta- 306

3 DUYGUDURUM BOZUKLUKLARINDA KOLÝNERJÝK VARSAYIM larýn konuþkanlýðýnýn, öforisinin, grandiyözitesinin azalmýþ olduðu, buna karþýn periferik etkili neostigminin böyle bir etki göstermediði saptanmýþtýr. Bu bulgunun, bipolar bozukluklarda kolinerjik sistemin katýlýmýný desteklediði belirtilmektedir (Janowsky ve ark. 1972, Janowsky ve ark. 1973). Buna karþýn fizostigminin mani belirtilerini arttýran etkisinin de olduðu gözlenmiþtir. Normal kiþilerde ve depresif hastalarda fizostigmin uygulanmasý sonucu serum noradrenalin ve adrenalin düzeyleri yükselmektedir. Böylece kolinerjik ve adrenerjik sistem arasýnda kompanse edici bir antagonistik etkinin ortaya çýktýðý varsayýlmaktadýr (Janowsky ve Risch 1987). Fizostigmin infüzyonundan sonra sýnýr (borderline) kiþilik bozukluðu olan hastalarda, diðer kiþilik bozukluklarýna göre daha fazla depresyon yanýtýnýn alýndýðý gözlenmiþ, kolinerjik mekanizmalarýn sýnýr kiþilik bozukluðunda duygudurum belirtilerinin ortaya çýkmasýnda rol oynayabileceði belirtilmiþtir (Steinberg ve ark. 1997). Ýlginç olarak IV fizostigmin uygulanmasý ile, þizofrenik hastalarda üzüntü, suçluluk duygusu gibi tipik depresyon belirtileri olmaksýzýn, anerji, letarji, apati, aloji, duygusal yanýtta azalma gibi negatif belirtiler ortaya çýkmýþtýr. Bu bulgular kolinerjik sistem ile negatif belirtiler arasýnda bir iliþkiyi düþündürmektedir (Tandon ve ark. 1993). Kolin, asetilkolinin hem önemli bir öncülü hem de yýkým ürünüdür ve eritrosit kolin düzeylerinin ölçümü, asetilkolin etkinliði için biyolojik bir belirleyici olabilir. Depresyonda eritrosit kolin düzeyleri, normallerden belirgin derecede yüksek bulunmuþtur. Bu yükselme serum kolin düzeylerinden baðýmsýz görünmektedir ve bireyler arasýnda önemli farklýlýklar bulunmaktadýr (Hanin ve ark. 1980). Eritrosit kolin düzeyleri bipolar bozukluklarýn hem depresyon hem de mani dönemlerinde normal kiþilerden yüksek, eritrosit kolin transportu ise manik hastalarda düþük bulunmuþtur. Lityum manik hastalarda yükselmiþ olan kolin düzeylerini daha fazla arttýrmaktadýr. Eritrosit asetilkolinesteraz düzeylerinin ise depresif ve þizofrenik hastalarda düþük bulunmasýna karþýn manik hastalarda düþük olmadýðý gösterilmiþtir (Jope ve ark. 1985). Lityum tedavisinden sonra eritrosit kolin düzeylerinin kontrollerin on katý yükselmesine karþýn eritrosit kolin transport aktivitesinin düþtüðü gösterilmiþtir (Jope ve ark. 1986). Mani döneminde eritrosit kolin düzeyleri yüksek bulunanlarýn düþük olanlara göre daha aðýr bir tablo içinde bulunduklarý ve daha az düzelme ile taburcu olduklarý, geçmiþlerinde mani ve depresyon ataklarýnýn eþit sayýda olduðu gösterilmiþtir. Oysa manik atak sýrasýnda eritrosit kolin düzeyleri düþük olanlarýn hiç depresyon geçirmediði görülmüþtür. Kolin düzeyleri yüksek olan alt grubun, manik ataklarýnýn daha þiddetli, taburculuk dönemindeki durumlarýnýn daha kötü, daha yüksek dozlarda nöroleptik kullanma gereksinimleri olan ve lityuma daha kötü yanýt veren hastalar olduðu görülmüþtür. Bu veriler ile, eritrosit kolin düzeylerinin klinik gidiþi ve lityuma yanýtýný yordayabileceði belirtilmiþtir (Stoll ve ark. 1991). Lityumun tuzlarýnýn, muskarinik reseptörlerin koline olan ilgisini arttýrdýðý, bunun da etki düzeneklerinden biri olduðu öne sürülmüþtür (Tollefson ve Senogles 1983). Eritrosit kolin düzeyinin ölçümü dýþýnda insanlarda kolinerjik iþlevlerin doðrudan incelenmesinde Manyetik Rezonans Spektroskopinin (MRS) deðeri vardýr. Major depresyonu olan hastalarda, MRS ile in vivo olarak saptanan beyin kolin düzeylerinin hastalýk döneminde arttýðý, depresyonun ilaçla düzelmesinden sonra normal düzeye indiði gözlenmiþtir (Charles ve ark. 1994). Affektif bozukluðu olan hastalar kolinomimetik maddelere daha duyarlýdýr ve bunun genetik olarak belirlenen muskarinik reseptör duyarlýlýðýna baðlý olduðu varsayýlmaktadýr. Bu nedenle depresyon, mani ya da þizoaffektif bozukluðu olan hastalarda fizostigmin uygulamasýnýn ardýndan, depresif semptomu olmayan þizofrenik hastalara göre daha fazla depresif duygudurum ortaya çýkmaktadýr (Janowsky ve ark. 1980). Lityum kullanan bipolar bozukluk tanýlý hastalarýn ötimik dönemlerinde fizostigmin kullanýmýndan sonra depresif belirtiler görülürken, normal kiþilerde bu etki ortaya çýkmamaktadýr (Janowsky ve Overstreet 1995). Pilokarpin bir kolinerjik agonisttir. Depresyon tanýlý hastalarda pilokarpinin pupillerde abartýlmýþ miyotik yanýta neden olduðu ve bu aþýrý duyarlýlýk yanýtýnýn hastalýk dönemi dýþýnda da devam ettiði (trait dependent) gösterilmiþtir. Bu pupil yanýtýnýn M 2 muskarinik reseptörleri ve G- protein- fosfoinositol ile baðlantýlý olduðu düþünülmektedir. Manik/hipomanik hastalarýn lityum karbonatla tedavisinden sonra pilokarpine miyotik yanýtlarýnda belirgin azalma olduðu gösterilmiþ ve bu bulgu 307

4 TUNCA Z, ÖZERDEM A. DEPRESYON: Pilokarpine abartýlý pupiller miyotik yanýt Kolinerjik sistem ve uyku DEPRESYON: REM latensinde kýsalma ve REM yoðunluðunda artýþ olur. Arekolin, fizostigmin ve pilokarpinle de benzer etki ortaya çýkar. Kolinerjik sistem ve HPA ekseni Asetilkolin: ACTH, KORTÝZOL, ENDORFÝN, PROLAKTÝN düzeylerini arttýrýyor Fizostigmin: Depresif hastalarda Deksametazon Supresyon Testinde pozitifliði deðiþtiriyor, artmýþ kortizol, ACTH ve β-endorfin düzeylerini normale döndürüyor. bipolar bozukluklarda kolinejik varsayýmý destekleyen bir kanýt olarak yorumlanmýþtýr (Sokolski ve DeMet 1999). On manik/hipomanik hastada valproik asit tedavisinden sonra pilokarpine miyotik yanýtýn azaldýðý gösterilmiþ, benzer yanýtýn lityum tedavisinden sonra da oluþmasý nedeni ile her iki duygudurum düzenleyicisi ilacýn ortak etki mekanizmalarýndan birinin muskarinik reseptörler üzerinden olabileceði belirtilmiþtir (DeMet ve Sokolski 1999). Pupillerde daralma yanýtýnýn mani þiddeti ile iliþkili olduðu gösterilmiþtir (Sokolski ve DeMet 2000). Kolinerjik sistemin duygudurum bozukluklarýndaki rolü ile ilgili kanýtlarýn olduðu diðer bir alan uykudur. Depresif bozukluklarda REM latensinde azalma ve REM yoðunluðunda artma olmaktadýr. Kolinerjik agonist olan arekolin, fizostigmin ve pilokarpin depresyonda görülene benzer þekilde REM latensinde kýsalma ve REM yoðunluðunda artmaya neden olmaktadýr (Berkowitz ve ark. 1990). Arekolinle REM latensinde kýsalma özellikle affektif bozukluk tanýlý hastalar ve aile öyküsünde affektif bozukluðu olanlarda daha belirgindir (Sitaram ve ark. 1982, Sitaram ve ark. 1985). Uyku sýrasýnda küçük dozda fizostigmin ya da arekolin enjekte edilen normal kiþilerde REM uykusu ortaya çýkmaktadýr. Bipolar bozukluk tanýlý hastalar, ötimik dönemde ve ilaç kullanmazken bile, arekolinin REM ortaya çýkarýcý etkisine, normallerden daha duyarlý bulunmuþtur. Bu bulgu bipolar hastalarýn muskarinik kolinerjik duyarlýlýðýnýn daha yüksek olduðunu düþündürmektedir (Nurnberger ve ark. 1989). Kolinerjik maddelere davranýþsal, nöroendokrin ve uyku ile ilgili abartýlý yanýtýn genetik bir belirleyici olabileceði, bu yanýtýn affektif bozukluðu olan hastalarýn düzelme dönemlerinde de devam ettiði ve çocuklarýnda da ortaya çýktýðý bildirilmiþtir (Janowski ve ark. 1994). Depresyonda HPA ekseninde bozulma olduðu bilinmektedir. Kolinerjik sistemin stres hormonlarý ve HPA ekseni ile iliþkileri araþtýrýlmýþ, fizostigmin uygulanan hastalarda kortizol ve prolaktinin yükseldiði gözlenmiþtir (Janowsky ve Risch 1984, Janowsky ve Overstreet 1995). Bir kolin analoðu olan arekolin uygulanmasý sonucunda da benzer þekilde ACTH ve kortizol düzeylerinde artma olduðu görülmüþtür (Risch ve ark. 1981). Depresyonda kortizol ve Adreno Kortiko Tropik Hormon (ACTH) artmakta ve deksametazon ile kortizol sekresyonu salgýlanmasý baskýlanamamaktadýr. Kolinomimetik ilaçlarla da benzer þekilde serum kortizol, ACTH ve Kortikotropin Salan Faktörde (CRF) artýþ olduðu saptanmýþtýr. Ayrýca deksametazonun oluþturduðu kortizol supresyonu fizostigmin enjeksiyonundan sonra geri döndürülebilmektedir (Doerr ve Berger 1983). Santral kolinomimetik ilaçlarýn çoðu stres hormonlarýnýn boþalýmýna neden olur. Atropin, skopolamin gibi antikolinerjik maddeler bu hormon düzeylerinde azalmaya yol açar. Ancak asetilkolinle stres iliþkisi yeterince açýklýða kavuþmuþ deðildir. Bu konuda öne sürülen farklý görüþler vardýr. Bunlardan birincisi, stresin asetilkolin boþalýmýný arttýrarak muskarinik reseptörlerde kompanse edici downregülasyona yol açmasý olasýlýðýdýr. Ayrýca asetilkolinin norepinefrin, serotonin, opioidler gibi nörotransmitterlerin arasýndaki uyarýcý ve baskýlayýcý etkileþime katkýda bulunarak stres hormonlarýný düzenlemesi olasýdýr (Janowsky ve Overstreet 1995). Depresif hastalara fizostigmin uygulanmasýnýn büyüme hormonu (GH) boþalýmýna neden olduðu gösterilmiþtir. GH düzeyindeki yükselmenin kolinerjik sistemdeki aþýrý duyarlýlýkla açýklanabilmesi olasýdýr (O'Keane ve ark. 1992). Bir asetilkolinesteraz inhibitörü olan pridoksinin, 7 manik erkek hastada yaþ ve beden indeksi olarak eþleþtirilmiþ 308

5 DUYGUDURUM BOZUKLUKLARINDA KOLÝNERJÝK VARSAYIM kontrol grubuna göre daha yüksek GH yanýtýna neden olduðu gösterilmiþ, bunun somatostatin ya da artmýþ kolinerjik reseptör yanýtý ile iliþkili olabileceði belirtilmiþtir (Dinan ve ark. 1994). Santral antikolinerjik etkili ilaçlarýn duygudurumu yükseltici etkisinin olduðu, özelikle antiparkinsoniyen antikolinerjiklerin öfori yapan ve depresif duygudurumu düzelten etkilerinin gözlenmesine dayanmaktadýr. Ayrýca yüksek dozda atropin ve bazý antikolinerjikler ve trisiklik antidepresanlarýn oluþturduðu santral antikolinerjik sendrom depresyonu ortadan kaldýrmaktadýr. Biperidenin, deksametazon testi pozitif endojen depresyonlu hastalarda, antidepresan bir etki yaptýðý gözlenmiþtir. Bu bulgular antidepresan etki ve kolinerjik sistem arasýndaki iliþkilerin kanýtý sayýlmaktadýr (Janowsky ve ark. 1983, Leong ve Brown 1987). Buna karþýn depresyon tedavisinde etkili bir çok ilacýn örneðin SSRI'lar, mianserin, trazodonun antikolinerjik etkileri bulunmamaktadýr. Trisiklik antidepresanlarýn, noradrenerjik ve dopaminerjik etkinliði arttýrýcý özellikleri sonucunda, presinaptik düzeyde kolinerjik nörotransmisyonu engelledikleri varsayýlmaktadýr (Janowsky ve Risch 1987, Janowsky ve ark. 1985, Janowsky ve ark. 1986). Antiparkinsoniyen ve antikolinerjik etkili antidepresanlarý kullanan hastalarda bu ilaçlarýn kesilmesinin hemen ardýndan depresyon belirtileri geliþtirmekte ve bu belirtiler tekrar ilacýn baþlanmasý ile düzelmektedir. Bu etki muskarinik blokajýn ortadan kalkmasý ile oluþan "aþýrý kolinerjik yönlenim" ile açýklanmýþtýr (Janowsky ve Risch 1987). Donepezil (Aricept) geridönüþümlü olarak asetilkolinesterazý inhibe eden bir ilaçtýr yýlýnda Alzheimer demansýn tedavisinde kullanýmý onaylanmýþtýr. Donepezilin in vivo olarak tavþanlarýn korteks ve hipokampuslarýnda hücre dýþýndaki asetilkolin düzeylerinde artýþa neden olduðu saptanmýþtýr. Bu etki kolinesterazý inhibe ederek olmaktadýr. Kolinomimetiklerin mani tedavisinde etkin olduðu gözlemlerinden yola çýkýlarak 11 manik hastaya 5-10 mg/gün donepezil uygulanmýþ ve 6 hastanýn mani belirtilerinde 2 hafta içinde düzelme olduðu görülmüþtür (Burt ve ark. 1999). Donepezil ve rivastigmin gibi diðer kolinerjik etkili (Asetilkolinesteraz ve bütirilkolinesteraz inhibitörü) ilaçlarýn bipolar bozukluklarda kullanýmý heyecan verici ve ümit vadeden bir alandýr. Kolinerjik sistemin diðer nörotransmiterlerle iliþkisi: Fizostigmin ile serum epinefrin ve NE düzeyleri yükselir (Kan basýcý ve nabýz artar), Manide artmýþ olan MHPG (NE metaboliti) fizostigmin ile düþer, Asetilkolin: GABA, Serotonin, inositol, siklik AMP, kalsiyum ile etkileþir. Nikotinik reseptörler duygudurum iliþkisi Kolinerjik sistemin duygudurum bozukluklarýnýn etiyolojisinde rolü olabileceðine iliþkin bir baþka kanýt, nikotin ve depresyon arasýndaki iliþkidir. Nikotinin hayvan deneylerinde bifazik bir etkisinin olduðu, düþük dozlarda lokomotor etkinliði arttýrdýðý, yüksek dozlarda depresyona yol açtýðý gözlenmiþtir. Lökomotor etki artýþýnýn kolinomimetik etki ile oluþan dopamin ve diðer nörotransmitterlerin boþalýmýna baðlý olduðu belirtilmiþtir (Stolerman ve Reavill 1989). Ýnsanlarda, aþýrý sigara içmenin depresif belirtilere neden olduðu, buna karþýn yatkýn kiþilerde sigarayý býrakmanýn depresyon belirtileri ortaya çýkardýðý görülmüþtür (Glassman 1993). Sýçanlarda nikotin uygulamasýnýn ardýndan zorlamalý yüzme testindeki performanslarýnýn arttýðý saptanmýþ ve bu bulgu nikotinik reseptörlerin depresyon patofizyolojisine katýlýmýnýn kanýtý olarak yorumlanmýþtýr (Tizabi ve ark. 1999). Bazý antiadrenejik ilaçlar (alfa-metildopa, propranolol, klonidin, reserpin) depresyona yol açar. Dopamini bloke eden antipsikotik ilaçlarýn da antiadrenerjik etkileri yanýnda, ayný zamanda kolinomimetik özellikleri vardýr ve bu grup ilaçlar asetilkolin dönüþümünü arttýrarak bazý hastalarda depresyon ortaya çýkarabilirler. Bu depresyonlar antikolinerjik etkili ilaçlarla ortadan kalkar. Kolinerjik sistemin diðer nörotransmitterlerle etkileþimi, affektif bozukluklarýn etiyolojisine katký yapan bilgiler vermektedir. Örneðin, metilfenidatýn psikostimulan etkisi fizostigmin ile ortadan kaldýrýlabilir, fizostigminin oluþturduðu depresan etki de metilfenidat ile düzelir (Janowsky ve ark. 1972, Janowsky ve ark. 1973). Bu etki, fizostigminin santral sinir sisteminde noradrenerjik etkinliði azaltmasý ile açýklanabilir. Çünkü, fizostigminin bir noradrenalin metaboliti olan 3-metoksi-4 309

6 TUNCA Z, ÖZERDEM A. hidroksifenilglikol (MHPG) serum düzeylerini dramatik olarak düþürdüðü gözlenmiþtir. Normal ve depresif kiþilerde fizostigmin uygulanmasý serum epinefrin düzeylerinde belirgin, norepinefrin düzeylerinde ise hafif yükselmeye neden olmaktadýr. Depresif hastalarda fizostigmin ile norepinefrin yanýtýnda bulanýklaþmanýn ortaya çýkýþýnýn, kronik olarak yükselmiþ norepinefrinin yol açtýðý reseptörlerde down-regülasyona baðlý olabileceði varsayýlmaktadýr (Janowsky ve ark. 1985). Kolinerjik ve adrenerjik sistemin etkileþiminin bir baþka kanýtý, kolinomimetik etkili fizostigmin ve arekolinin taþikardi ve tansiyon yükselmesine neden olmasýdýr. Bu etki, santral muskarinik etkinin norepinefrin boþalýmýna neden olmasý ile açýklanmaktadýr. Asetilkolin GABA, serotonin ve ikincil iletici sistemde inositol, siklik AMP ve kalsiyum ile de etkileþmektedir (Janowsky ve Risch 1987). Farklý etki mekanizmalarý olan iki antidepresan ilaç olan imipramin ve mirtazapinin benzodiyazepinlere benzer bir biçimde strese kolinerjik yanýtý azalttýklarý gösterilmiþtir (Dazzi ve ark. 2001). Kolinerjik sistem bir çok nörotransmitter yanýnda hücre zarýnda magnezyum ve kalsiyum düzeyleri, ATPaz ile de etkileþmektedir (Dilsaver 1986). Bir grup depresif hastaya antikolinerjik etkisi olmayan antidepresanlardan mianserin ve viloksazin ile birlikte antikolinerjik etkiye sahip olan biperiden, diðer gruba ise bu ilaçlarla birlikte sadece plasebo verilmiþ ve iki grup arasýnda antidepresan etkinlik açýsýndan fark bulunmamýþ ve bu bulgularýn depresyonda kolinerjik duyarlýlýk varsayýmýný desteklemediði belirtilmiþtir (Fritze ve ark. 1995). SONUÇ Affektif bozukluklarda kolinerjik varsayýmýn güçlü ve zayýf yönleri bulunmaktadýr (Dilsaver ve Coffman 1989). "Antikolikolinerjik (muskarinik) etki ayný zamanda antidepresan bir etki midir?", "Psödodemans-depresyonda kolinerjik sistemin katýlýmý nedir?", "Yeni kuþak kolinesteraz inhibitörleri depresyon tadavisinde ümit vadeden ilaçlar olabilir mi?", "Negatif belirtili þizofrenide de saptanan aþýrý kolinerjik etkinlik (Tandon 1999), duygudurum bozukluklarýndaki bazý benzer belirtileri açýklayabilecek ortak bir patofizyoloji ile açýklanabilir mi?" gibi bir çok soruya aranacak yanýt nedeniyle kolinerjik sistemin duygudurum bozukluklarýndaki rolü araþtýrmaya açýk bir alandýr. Berkowitz A, Sutton L, Janowsky DS ve ark. (1990) Pilocarpine, an orally active muscarinic cholinergic agonist, induces REM sleep and reduces delta sleep in normal volunteers. Psychiatry Res, 33: Burt T, Sachs GS, Demopulos C (1999) Donepezil in treatment-resistant bipolar disorder. Biol Psychiatry, Camarini R, Benedito MA (1997a) Chronic imipramine treatment-induced changes in acetylcholinesterase (EC ) activity in discrete rat brain regions. Braz J Med Biol Res, 30(8): Camarini R, Benedito MA (1997b) Acetylcholinesterase activity in the pons and medulla oblongata of rats after chronic electroconvulsive shock. Braz J Med Biol Res, 30: Charles HC, Lazeyras F, Krishnan KRR ve ark. (1994) Brain choline in depression: In vivo detection of potential pharmacodynamic effects of antidepressant therapy using hydrogen localized spectroscopy. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry, 18: Dazzi L, Vacca G, Ladu S ve ark. (2001) Long-term treatment with antidepressant drugs reduces the sensitivity of cortical cholinergic neurons to the activating actions of stress and the anxiogenic drug FG Neuropharmacology, 41: DeMet EM, Sokolski KN (1999) Sodium valproate increases KAYNAKLAR pupillary responsiveness to a cholinergic agonist in responders with mania. Biol Psychiatry, 1;46: Dilsaver SC (1986) Cholinergic-monoaminergic interaction in the pathophysiology of the affective disorders. Int Clin Psychopharmacol, 1: Dilsaver SC, Coffman JA (1989) Cholinergic hypothesis of depression: A reappraisal. J Clin Psychopharmacol, 9: Dinan TG, O'Keane V, Thakore J (1994) Pyridostigmine induced growth hormone release in mania: Focus on the cholinergic/somatostatin system. Clin Endocrinol, 40: Doerr P, Berger M (1983) Physostigmine-induced escape from dexamethasone suppression in normal adults. Biol Psychiatry, 3;18: Friedman A, Kaufer D, Pavlovsky L ve ark. (1998) Cholinergic excitation induces activity-dependent electrophisiological and transcriptional responses in hippocampal slices. J Physiol Paris, 92: Fritze J, Lanczik M, Sofic E ve ark. (1995) Cholinergic neurotransmission seems not to be involved in depression but possibly in personality. J Psychiatry Neurosci, 20: Glassman AH (1993) Cigarette smoking: Implications for psychiatric illness. Am J Psychiatry, 150:

7 DUYGUDURUM BOZUKLUKLARINDA KOLÝNERJÝK VARSAYIM Hanin I, Kopp U, Spiker DG ve ark. (1980) RBC and plasma choline levels in control and depressed individuals: A critical evaluation. Psychiatry Res, 3: Janowsky DS, El-Yousef MK, Davis JM ve ark. (1972) A cholinergic-adrenergic hypothesis of mania and depression. Lancet, 2: Janowsky DS, El-Yousef MK, Davis JM ve ark. (1973) Parasympathetic suppression of manic symptoms by physostigmine. Arch Gen Psychiatry, 28: Janowsky DS, Risch SC, Parker D ve ark. (1980) Increased vulnerability to cholinergic stimulation in affect disorder patients. Psychopharmacol Bull, 16: Janowsky DS, Risch SC, Judd LL ve ark. (1981) Cholinergic supersensitivity in affect disorder patients: Behavioral and neuroendocrine observations. Psychopharmacol Bull, 17: Janowsky DS, Risch SC, Gillin JC (1983) Adrenergic-cholinergic balance and the treatment of affective disorders. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry, 7: Janowsky DS, Risch SC, Huey LY ve ark. (1985) Effects of physostigmine on pulse, blood pressure and serum epinephrine levels. Am J Psychiatry, 142: Janowsky DS, Risch SC, Kennedy B ve ark. (1986) Central muscarinic effects of physostigmine on mood, cardiovascular function, pituitary, and adrenal neuroendocrine release. Psychopharmacology, 89: Janowsky DS, Risch SC (1987) Role of acetylcholine mechanisms in the affective disorders, Psychopharmacology. HY Meltzer (Ed), The third generation of progress. New York, Raven Press, s Janowsky DS, Overstreet DH, Nurnberger JI Jr (1994) Is cholinergic sensitivity a genetic marker for the affective disorders? Am J Med Genet, 15;54: Janowsky DS, Overstreet SH (1995) The role of acetylecholine mechanisims in mood disorders, Psychopharmacology. FE Bloom, DJ Kupfer (Ed), The Fourth Generation of Progress, Raven Press. Jope RS, Walter-Ryan WG, Alarcon RD ve ark. (1985) Cholinergic processes in blood samples from patients with major psychiatric disorders. Biol Psychiatry, 20: Jope RS, Wright SM, Walter-Ryan WG ve ark. (1986) Effects of bipolar affective disorder and lithium administration on the cholinergic system in human blood. J Psychiatr Res, 20:9-18. Kaufer D, Friedman A, Seidman S ve ark. (1998) Acute stress facilitates long-lasting changes in cholinergic gene expression. Nature, 28;393: Leong SS, Brown WA (1987) Acetylcholine and affective disorder. J Neural Transm, 70: Nurnberger J Jr, Berrettini W, Mendelson W ve ark. (1989) ES Measuring cholinergic sensitivity: I. Arecoline effects in bipolar patients. Biol Psychiatry, 1;25: O'Keane V, O'Flynn K, Lucey J ve ark. (1992) Pyridostigmineinduced growth hormone responses in healthy and depressed subjects-evidence for cholinergic supersensitivity in depression. Psychol Med, 22: Overstreet DH (1993) The Flinders sensitive line rats: A genetic animal model of depression. Neurosci Biobehav Rev, 17:51-68 Risch SS, Kalin NH, Janowsky DS (1981) Cholinergic challenge in affective illness: Behavioral and neuroendocrine correlates. J Clin Psychopharmacol, 1: Sokolski KN, DeMet EM (1999) Pupillary cholinergic sensitivity to pilocarpine increases in manic lithium responders. Biol Psychiatry, 15;45: Sokolski KN, DeMet EM (2000) Cholinergic sensitivity predicts severity of mania. Psychiatry Res, 11;95: Steinberg BJ, Trestman R, Mitropoulou V ve ark. (1997) Depressive response to physostigmine challenge in borderline personality disorder patients. Neuropsychopharmacology, 17: Stoll A, Cohen BM, Hanin I (1991) Erythrocyte choline concentrations in psychiatric disorders. Biol Psychiatry, 29: Stolerman IP, Reavill C (1989) Primary cholinergic and indirect dopaminergic mediation of behavioural effects of nicotine. Behav Brain Res, 79: Tandon R, Greden JF, Haskett RF (1993) Cholinergic hyperactivity and negative symptoms: Behavioral effects of physostigmine in normal controls. Schizophr Res, 9: Tandon R (1999) Cholinergic aspects of schizophrenia. Br J Psychiatry, (Suppl 37):7-11. Taylor P (1990) Agents acting at the neuromuscular junction and autonomic ganglia, Goodman and Gilman's, The Pharmacological Basis of Therapeutics. 8. Baský, New York, Pergamon Press, s Thakar JH, Lapierre YD, Waters BG (1985) Cholinesterases in primary affective disorders. Clin Biochem, 18: Tizabi Y, Overstreet DH, Rezvani AH ve ark. (1999) Antidepressant effects of nicotine in an animal model of depression. Psychopharmacology, 142: Tollefson GD, Senogles SA (1983) Cholinergic role in the mechanism of lithium in mania. Biol Psychiatry, 18: