ÜLKEMİZ SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİĞİNİN MEVCUT DURUMU VE GELECEĞİ

Transkript

1 ÜLKEMİZ SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİĞİNİN MEVCUT DURUMU VE GELECEĞİ

2 ÜLKEMİZ SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİĞİNİN MEVCUT DURUMU VE GELECEĞİ Selahattin GÜRÇAY Elazığ Su Ürünleri Araştırma İstasyonu Müdürlüğü, ELAZIĞ ÖZET Su ürünleri yetiştiriciliği, dünya besin gereksinimin önemli bir kısmını karşılayan temel bir endüstridir. FAO tarafından dünyada en hızlı büyüyen gıda sektörü olarak belirlenmiştir. Dünyadaki su ürünleri yetiştiriciliğinin hızla artışı ve alternatif bir besin kaynağı olarak değerlendirilmesine paralel bir şekilde, ülkemizde de özellikle son yıl içerisinde su ürünleri yetiştiriciliğinde önemli gelişmeler olmuştur. Ülkemiz Su Ürünleri yetiştiriciliği, 2000 yılına kadar belirli bir periyotla büyümüş ve üretim miktarı ton/yıl seviyesine ulaşmıştır ancak 2000 li yılların başında üretim miktarında düşüş gözlenmiş ve ton/yıla gerilemiştir. Bunda Türkiye nin içine girdiği ciddi ekonomik kriz önemli bir rol oynamıştır. Yetiştiricilikle üretim 2003 yılında tekrar büyüme eğilimine girmiştir. Büyümeye; ekonominin toparlanmaya başlaması, Türkiye'nin AB üyeliği konusunda ilerleme kaydedilmesi ve devletin sektöre mali yardımda bulunması gibi nedenler etkili olmuştur. Ülkemiz 2013 yılı itibariyle Avrupa ülkeleri arasında alabalık üretiminde birinci, Çipura ve Levrek üretiminde ise üçüncü sıraya ulaşmıştır. Su ürünleri sektörü ihracatımız sürekli olarak yükselme eğiliminde olup 2013 yılı itibari ile 512 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir ve Avrupa ülkelerine pazarlanan her üç balıktan biri Türkiye den gitmektedir. Su ürünleri üretiminde gelinen son durum ülkemizde bu sektörün gelişen teknolojiyi de arkasına alarak büyüdüğünü göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Su Ürünleri, Üretim, Yetiştiricilik, İhracat, Pazarlama ABSTRACT Aquaculture is a fundamental industry that meets the important part of the world s nutritional requirements. It has been identified as the fastest growing food sector in the world by FAO. In our country, especially last years, there have been significant developments in aquaculture in a parallel way the rapid growth of aquaculture in the world and to be considered as an alternative food source. Our country s aquaculture developed in a specific period until 2000 and the current output reached tone/year. However, a falling was observed in current output in the early 2000s and it fell to tone/year. The severe economic crisis that Turkey experienced played an important role here. With aquaculture, output tended to increase in Some factors such as the recovery of economy, Turkey s progress in AB membership and financial aid of the state to the sector affected the growth. Since 2013, our country has taken the first place in salmon production and the third place in bream and bass production among European countries. Our export of water products sector tends to go up constantly and it has ended in 512 million dollars since 2013; and one out of every three fish commercialized to European countries springs from Turkey. The latest situation in mariculture shows this sector in our country has been growing by being backed by developing technology. Key Words: Production, Aquaculture, Fishing, Export, Marketing

3 1. GİRİŞ İnsanlar, beslenme alışkanlıklarında sağlık açısından uygun gıdaları seçmeye özen göstermektedirler. Bu gıdalar içerisinde de çoklu doymamış yağ asitleri yönünden zengin olan balık ve diğer su ürünleri ilk sıralarda yer almaktadır. Üretimden pazarlamaya istihdam yaratması, besin olarak bir başka eş değerinin olmaması ve katma değer oluşturacak şekilde işlendiğinde ihracat olanaklarının artması, su ürünleri sektörünün önemini daha da artırmaktadır. Bu nedenle Su ürünleri insan beslenmesinden, hayvan beslenmesine, ilaç sanayisinden, kozmetik sanayisine kadar kullanım alanına sahip olma özeliğinden dolayı tarım sektörü içerisinde en önemli yerlerden birine sahip bir alt sektördür ve bu nedenlerden dolayı ülke ekonomisi açısından değerlendirilmesi ve korunması gerekmektedir. Su ürünleri yetiştiriciliği, iki bin yıl önce birçok Asya ülkesinde, özellikle Mısır da ve Çin de pirinç tarlalarında sazan yetiştiriciliği ile uygulanmaya başlanmıştır. M.Ö. 475 yılında Fan Li, sazan yetiştiriciliği ile ilgili ilk eseri yazmıştır. Ülkemizde su ürünleri yetiştiricilik faaliyetleri ise 1970 li yıllarda sazan ve alabalık yetiştiriciliği, 1980 li yılların ortalarından itibaren Ege ve Akdeniz de çipura ve levrek, 1990 lı yıllarda Karadeniz de kafeslerde somon yetiştiriciliği, 2000 li yılların başında ise Ege ve Akdeniz de orkinos yetiştiriciliğinin (semirtmeciliğinin) başlamasıyla büyük bir ivme kazanmıştır. (Anonim, 2011a). Ülkemizdeki su ürünlerinin üretim alanı toplam tarım alanlarına yakındır. Üç tarafı denizlerle çevrili bir yarımada konumda olan Türkiye kıta sahanlığı içinde kalan denizlerle birlikte yaklaşık 26 milyon hektar kullanılabilir sularla kaplı alanı vardır. Söz konusu alanın yaklaşık % 95 ini denizler ( ha), % 1,3 ünü baraj gölleri (342,377 ha), % 3,5 ini doğal göller (906,118 ha) ve yaklaşık % 0,1 ini de (15,500 ha) göletler oluşturmaktadır. Ayrıca yaklaşık 178,000 km uzunluğunda akarsu ağına ve yaklaşık 8,300 km uzunluğunda Avrupa'nın en uzun kıyı çizgisine sahiptir. Türkiye'nin üç yanının denizlerle çevrili olması ve bir iç denizinin bulunmasına karşın, balıkçılıkta gelişmiş bir ülke değildir (AB ve İş Dünyası: Balıkçılık Sektörü, Yeliz ŞAHİN). Türkiye nin küresel su ürünleri yetiştiriciliğindeki payı 2010 yılı sonunda % 0,31 çıkmıştır. Bu oranın önümüzdeki on yıl içerisinde % 1 e ( tona) çıkartılması; yeni yatırımlar, kapasite kullanımındaki artış ve farklı türlerin yetiştiriciliğe alınmasıyla elde edilecek payın daha artması planlanmalıdır. Su ürünleri üretimi artışına paralel olarak yurt dışı ihracatı da artmış 2011 yılında ton balık ve kabuklu su ürünleri ihracatından 448 milyon Amerikan doları gelir elde edilirken bu rakamsal değerin 2012 yılında Türkiye İhracatçılar Meclisi tarafından 500 milyon Amerikan dolarına yakın olduğu açıklanmıştır (Anonim, 2012a). Türkiye su ürünleri üretiminde dünyada üçüncü, Avrupa ülkeleri arasında özellikle de alabalık üretiminde Türkiye lider konumdadır. Su ürünleri Avrupa birliği ülkelerine tek ihraç ettiğimiz hayvansal üründür. Üretimin ve ihracatın son on yıl içerisinde artışına rağmen yıllardır Türkiye de kişi başı balık tüketimi ortalama 7,5 kg dır. Su ürünleri tüketimi bölgelerimiz arasında farklılık göstermekte olup kıyı bölgelerimizde kişi başı 25kg; İç, Doğu ve Güneydoğu bölgelerimizde ise kişi başı 1kg ye kadar azalmaktadır (Gaziosmanpaşa Bilimsel Araştırma Dergisi 2 (2013). Türkiye, 2012 yılında toplam bin tonluk üretimle, Dünya su ürünleri üretiminin % 0,41'ini karşılamıştır. Tarım sektörü üretimi içerisinde ve milli ekonomide yarattığı katma değer olarak su ürünleri sektörünün payı ülkenin sahip olduğu su potansiyeline karşılık çok düşüktür. Türkiye Denizleri ve iç suları birbirlerinden farklı ekolojik özellikleri sebebiyle, biyoçeşitliliğin yüksek olmasını sağlamaktadır. Ülke sularında yaklaşık 500 tür bulunmakta ve yaklaşık 100 farklı türün ekonomik üretimi yapılmaktadır. Türkiye su ürünleri üretimi bakımından Dünya da 35., Avrupa ülkeleri arasında ise İngiltere den sonra 6. sıradadır Türkiye nin su ürünleri üretimi dünya su ürünleri üretiminin % 0.43 ünü oluşturmaktadır. Balıkçılık sektörü yaklaşık 50 bin kişiye doğrudan istihdam sağlamaktadır. Ancak balıkçılık sektörünün GSYİH'ye sağladığı katkı yüzde 0,4'tür (Su Ürünleri Raporu 2012). Türkiye de 2012 yılı üretiminin %61,5 i avcılık, %32,9 u de yetiştiricilikten elde edilmiştir tonluk üretimin dağılımı Tablo 1 de verilmiştir.

4 Tablo 1. Türkiye de Su ürünleri Üretimi (TUİK, 2013) Yıllar Avcılık Yetiştiricilik TOPLAM Deniz % İç su % Miktar % , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Günümüzde ruhsatlı 2291 isletme de çipura, levrek, gökkuşağı alabalığı, sazan ve midye yetiştiriciliği yapılmakta ve dağılımı Tablo 2 de gösterilmektedir. Tablo yılı Türkiye de bulunan Su ürünleri İşletmeleri (BSGM 2013). Faaliyet Alanı Adet Adet (ton/yıl) İç su İşletmeleri Deniz İşletmeleri TOPLAM

5 2. SEKTÖRDEKİ TEKNOLOJİK GELİŞMELER Ülkemizde özellikle son yıllarda yetiştiricilik sistemlerinde çok büyük gelişmeler kaydedilmiş, özellikle orta ve büyük ölçekli işletmelerde modern ve ileri teknolojiler kullanılmaya başlanmıştır. (Şekil 1). Şekil 1. Otomatik Balık Yemleme sistemi (URL-1) Denizlerdeki balık çiftliklerinin açık ve derin sulara taşınmaları, bu sulara uygun yeni tekniklerin kullanılmasını zorunlu kılmış, gerek ağ kafes boyutlarında ve yapılarında, gerekse mooring sistemlerinde, yetiştiricilikte söz sahibi ülkelerden daha ileri teknolojiler kullanılmaya başlanmıştır (Şekil 2). Şekil 2. Offshore Kafesler (URL-2) Barge sistemlerinin ve otomatik yemleme ünitelerinin devreye girmesi ile lojistik desteklerin sağlanması kolaylaşmış, koruma ve dijital takip mekanizmaları oluşturulmuştur. İç sularda özellikle baraj göllerinde yapılan yetiştiricilikte de modern ve uygun ağ kafes sistemleri kullanılmaya başlanmıştır. Karadaki işletmelerde ise, entegrasyona geçilmeye paralel olarak, yetiştiricilik havuzlarında, yapısal olarak son derece gelişmiş teknolojiler uygulanmaya başlamıştır (Şekil 3).

6 Şekil 3. Havuzlarda Su Ürünleri Yetiştiriciliği (URL-3) Kuluçkahaneler de kullanılan sistemler açısından çok büyük mesafeler alınmış (Şekil 4), bu anlamdaki yan sanayinin gelişmesine paralel olarak alt yapı ve teknikler açısından ileri adımlar atılmıştır. Şekil 4. Kuluçkahane (URL-4) Halen ülkemizde ; _ Denizlerde, baraj göllerinde ve göllerde Ağ kafeslerde entansif yetiştiricilik _ Beton havuzlar ve fiberglas havuzlarda entansif yetiştiricilik _ Toprak havuzlar ve göletlerde yarı-entansif yetiştiricilik _ Kapalı devre sistemlerde yetiştiricilik yapılmaktadır. 3. SEKTÖRDE ÜRETİLEN BAŞLICA ÜRÜNLER Türkiye su ürünleri yetiştiriciliğinin tipik özelliklerinden biri çoğunlukla karnivor balık türlerinin entansif üretimidir. Üretimin % 98,5 i karnivor balık türlerinden (gökkuşağı alabalığı, levrek ve çipura) sağlanmaktadır. Yetiştirilen türler arasında alabalık ilk sırayı almakta (%52,52), bunu sırası ile levrek (%30,84), çipura (%14,47) izlemektedir (İnan ve vd., 2013).

7 Tablo3.Türkiye de 2012 yılında Türlere göre yetiştirilen Su Ürünleri miktarları (Ton) Gökkuşağı Alabalığı Sazan 222 İç su Yetiştiriciliği Gökkuşağı Alabalığı (Deniz) Çipura Levrek Midye - Diğer Kaynak: TÜİK&BSGM 2013 Grafik 1: Yetiştiricilik üretiminin türlerine göre dağılımı Kaynak: TÜİK, Tatlı su ürünleri üretimi Tatlı su ürünlerinin türlere göre dağılımı incelendiğinde, sazanın % 27 ile en yüksek avlanan tatlı su ürünü olarak göze çarpmaktadır. Hemen ardından, bunu % 24,7 ile İnci Kefali izlemektedir. İnci kefalini sırasıyla Gümüş, Salyangoz, Kefal, Yayın ve Siraz balığı izlemektedir. Diğer tüm tatlı su ürünlerinin toplam içindeki payı %17,9' dur. 3.2.Deniz Balıkları Üretimi Deniz balıklarının türlere göre dağılımı incelendiğinde, hamsi balığı ,4 tonla en yüksek avlanan balık olarak görülmektedir. Bu üretim, ülkemizdeki avlanan deniz balıklarının % 52,9'nu kapsamaktadır. Hamsi balığından sonra, en yüksek avlanan deniz balıkları % 20,2 ile Çaça balığı, % 8 ile Sardalya ve daha sonra İstavrit (Kraça), Palamut-Torik, Mezgit ve İstavrittir (Karagöz). Diğer tüm deniz balıklarının toplam içindeki payı ise, sadece % 8,7'ni oluşturmaktadır. Grafik 2: Deniz Balıklarının Türlerine göre Dağılımı Kaynak: TÜİK, 2013

8 3.3.Diğer Deniz Ürünleri Üretimi Diğer deniz ürünlerinin türlere göre dağılımı incelendiğinde, en yüksek avlanan diğer deniz ürünleri olarak % 66,4 ile Beyaz Kum midyesidir. Bundan sonra, sırasıyla % 14,4 ile Deniz Salyangozu, % 4 ile Kırmızı Karides, % 3,3 ile Pembe Karides (Çimçim), % 3,2 ile Kara Midye, % 2,6 ile Mürekkep Balığı, % 1,4 ile Karabiga Karides izlemektedir. Geri kalan kısmın toplam deniz ürünleri içerisindeki payı ise % 4,7'dir. Diğer deniz ürünleri içerisinde Karadeniz ağırlıklı olarak avlanan deniz salyangozu ile kum midyesi önem taşımaktadır. 3.4.Balık Unu Ve Yağı Üretimi Türkiye'de Balık Unu ve Yağı üretimi irdelendiğinde, üretimin Karadeniz Bölgesi'ne odaklandığı görülmektedir. Bunun nedeni ham maddeyi oluşturan hamsinin bu bölgede avlanmasıdır. Türkiye'de Balık Unu Yağı üretiminde Hamsiden başka Çaça da kullanılmaktadır. Türkiye de su ürünleri sektörünün yem gereksinimi, çoğunluğu diğer hayvancılık sektörüne hizmet veren yem fabrikaları aracılığıyla sağlanmaktadır. (Emir,2012) 4.SEKTÖRÜN DIŞ TİCARETİ Su ürünleri sektöründe dış ticaret miktarı yıllar itibarıyla artış göstermekte olup son yıllarda 130 bin ton civarında ürün dış ticarete konu olmuştur. 4.1.Su ürünleri ve Balıkçılık İhracatı Ülkemizdeki toplam su ürünleri ve balıkçılık ihracatı 2013 yılı TÜİK verilerine göre 2012 yılında ton ile $ olarak gerçekleşmiştir. Su ürünleri ihracatımızın ana ürünleri Levrek, Çipura, Alabalık ve Orkinostur. Türkiye su ürünleri ihracatının büyük bir bölümünü taze-soğutulmuş balıklar oluşturmaktadır. Bunun dışında çeşitli balıklar, yumuşakçalar ve işlenmiş deniz ürünleri ihracatı da yapılmaktadır. Grafik 3: Yılları Su Ürünleri İhracatı (Milyon dolar) Kaynak: TÜİK, Su ürünleri ve Balıkçılık İthalatı Ülkemizdeki toplam su ürünleri ve balıkçılık ithalatı 2012 yılı TÜİK verilerine ton ile $, olarak gerçekleşmiştir. Türkiye su ürünleri ithalatının büyük bir bölümünü dondurulmuş balıklar almış ve bunu yumuşakçalar ve balık filetoları oluşturmaktadır. Su ürünleri ve balıkçılık ithal edilen ülkelerin başında 88 milyon dolar ile Norveç gelmektedir. Norveç'i 11 milyon dolar ile Çin, 10 milyon dolar ile İzlanda, 9 milyon dolar ile Fransa, 7 milyon dolar ile Moritanya ve daha sonra Vietnam, Hindistan, İspanya takip etmektedir.

9 5.SONUÇ Türkiye de su ürünleri yetiştiriciliği, hızla gelişen bir sektördür. Ülkemizde su ürünleri yetiştiriciliği konusunun hızla gelişmesi temelde eğitimli insan kaynağının yanında bilimsel araştırmalardan çok fazla beslendiğinden ve uluslararası gelişmeleri yakından takip etmesinden kaynaklanmaktadır. Doğal canlı stoklarının giderek tükendiği günümüzde mevcut olanı korumak ve yeni ürünleri biyoteknoloji yöntemleri kullanarak insanlığın ve gelecek nesillerin hizmetine sunmak ancak gelişmeleri takip etmek ile mümkün olacaktır. İnsan beslenmesi için vazgeçilmez besin kaynaklarından birini oluşturan su ürünleri üretiminin artırılması ve halkımızın bundan faydalandırılması için; Yetiştiricilik üretiminin artırılması gerektiği için yetiştiricilikte potansiyeli olan yeni türlerle ilgili çalışmalara ağırlık verilmelidir. Ülkemiz kıyılarının büyük bir kısmı, özellikle yüksek üretim potansiyeline sahip Güney Ege ve Batı Akdeniz kıyılarımız Özel Çevre Koruma Bölgesi içindedir. Bu kıyılarda yapılaşmanın ve yerleşimin olmadığı çok miktarda yetiştiriciliğe uygun alan bulunmaktadır. Atıl durumdaki bu yerlerin yetiştiricilikte kullanılması ve milli ekonomiye katkının artırılması sağlanmalıdır. Yetiştiricilikte kaliteli yem kullanımının ve mekanizasyonun yaygınlaştırılması için Su Ürünleri Yem ve Ekipman Sanayi teşvik edilmelidir. Yetiştirilen balıkların pazarlanmasında yaşanan sorunun giderilmesinde özellikle iç piyasada tanıtıcı ve tüketimi özendirici faaliyetlerde bulunan pazar genişletilmelidir. Sektörün sorunlarının çözümü için üniversitelerle teknik ve bilimsel işbirliğinin geliştirilmesi gereklidir. Balık hastalıklarını teşhis ve tedavisi ile ilgili bir merkez laboratuvarı kurulmalı ve buna bağlı olarak, yetiştiriciliğin yaygın olduğu bölgelerde bölge laboratuvarları kurulmalıdır. Belirtilen hedef ve politikaların gerçekleşmesi, su ürünleri sektörünü daha sağlıklı bir yapıya kavuşturacaktır. 6. KAYNAK AB ve İş Dünyası: Balıkçılık Sektörü, Yeliz ŞAHİN, İKV, Eylül 2011 T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2013, 10.Kalkınma Planı ( ) DPT, T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı 9.Kalkınma Planı. Anonim, 2011a. AYDIN F.,vd. Su Ürünleri Yetiştiriciliği ve Politikalar. Emir, M. (2012) Türkiye'de Balık Unu Ve Yağı Üretimi Ve Ticareti: Mevcut Durum, Sorunlar Ve Çözüm Önerileri Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı TÜİK & BSGM Su Ürünleri İstatistikleri. Gaziosmanpaşa Bilimsel Araştırma Dergisi 2 (2013). Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü, Türkiye ve Samsun İlinde Su Ürünleri Sektörünün Mevcut Durumu Sorunları ve Çözümü. İnan G. A., Pınarkara M., Ulusal Kop Bölgesel Kalkınma Sempozyumu URL-1, URL-2,