BAKALDIRAN KADININ DRAMI: KURBAN

Transkript

1 BAKALDIRAN KADININ DRAMI: KURBAN Mehmet GÜNE* ÖZET Kadın meselesi Türk tiyatrosunda önemli bir yer tutar. Güngör Dilmen in Kurban adlı oyunu erkek egemen törelere bakaldıran Zehra adlı kadınının dramını konu alır. Zehra nın mücadelesi bireysel olmakla birlikte, toplumsal anlam da taımaktadır. Yazar, Zehra aracılııyla toplumsal eletiri yapmaktadır. Anahtar Kelimeler: Tiyatro, kadın, bakaldırı, gelenek ve töre ABSTRACT The subject "woman" is an important matter in Turkish theater. Güngör Dilmen's play "the sacrifice" is about the drama of the woman called Zehra who rebels against male dominant traditions. However Zehra's fight is personel it also has a social meaning. The author makes social critics through the medium of Zehra. Key Words: theatre, woman, rebellion, traditions and customs. Türk tiyatrosunda de sosyal meseleler önemli bir yer tutar. Türk tiyatrosunun ilk eseri air Evlenmesi nde o devir toplumunun önemli sorunlarından görücü usulü ile evlilik meselesi ilenir. Tanzimat Dönemi nde yazılan dier tiyatro eserlerinde de çounlukla sosyal meselelerin ilendii görülmektedir. II. Merutiyet Dönemi Türk tiyatrosunda birçok sosyal mesele ilenmekle birlikte bu dönem tiyatro eserlerinde en çok ilenen konu kadın meselesi olup, kadın meselesi piyeslerde farklı yönleri ile ilenir. Cumhuriyet Dönemi nde kadın hem medeniyet projesinde, hem milliyetçilik ideolojisinde Kemalist hareketin harcı olur. 1 Mustafa Kemal kadın haklarının iyiletirilmesine özen gösterip; kadınları her alanda erkeklerle eitlemeye çalıır. Medenî Kanun ile evlenecek bireye evlilii hususunda kendi iradesini kullanma hakkı verildii gibi çok ele evlilik uygulamasına da son verilir. Medenî Kanun yurt geneline yayılma imkânı bulamadıı için o devirde Anadolu nun birçok yöresinde erkekler birden çok ele evlilikte sakınca görmezler. Zamanla bilinçlenen bazı Türk kadınları kendisini erkek karısında edilgenletiren törelere karı koyarken, bazı kadınlar da erkein kararına boyun eer. Cumhuriyet devri * Marmara Üniversitesi, Yeni Türk Edebiyatı Bilim Dalı Doktora Örencisi 1 GÖLE, Nilüfer, Modern Mahrem, Metis Yayınları, stanbul 1997, s. 90.

2 Bir Bakaldıran Kadının Dramı: Kurban 248 piyeslerinde kadının örf ve âdetler karısındaki tavrı ikiye ayrılır. Bir kısım kadınlar töre karısında boyun eerler. Boyun emeyenler ise büyük bedel ödemeye mahkûmdurlar. 2 Güngör Dilmen in Kurban (1967) adlı oyunu erkek egemen töreye bakaldıran Zehra nın dramını konu alır. Yaadıı dram Zehra ve iki çocuunun trajik bir ekilde ölümüne neden olur. Kurban Klasik tiyatronun Medea hikâyesinin Anadolu kadınına uyarlanmasıdır. 3 Oyundaki hadisenin arka_planı 4, karakterin mücadeleci ve tutkulu kiilii, hadisenin trajik sonucu Euripides in Medea adlı oyununu hatırlatmakla birlikte; yazar, oyunda mitolojik unsurları yerli ve geleneksel motifler içinde eriterek; köy kadının geleneksel aile düzeni içindeki dramını toplumsal açıdan ele alıp, drama evrensel bir anlam kazandırır. Sosyal adalet ve eitlik ilkesinden uzak olan geleneksel toplum yasaları, bireyler tarafından da sorgulanamamaktadır. Erkek egemen olan bu toplum yasalarında kadın, erkek karısında edilgen bir konumdadır. Toplumsal yasalarını sorgulayacak cesareti kendisinde bulamayan kadın, geleneklerin kendisine biçtii hayat tarzına itaat eder. Anadolu nun birçok yöresinde kadınlar, elerinin üstlerine kuma getirme kararına çounlukla boyun eerler. Zehra nın ei Mahmut da dier erkekler gibi, kuma getirme kararına Zehra nın itaat edeceini sanır. Zehra, Mahmut un Çerkez kızı Gülsüm ü üstüne kuma getirme kararına boyun emez, einin kararına tepki gösterir. Zamanla bu tepki eyleme/bakaldıra dönüür. Zehra gösterdii eylemle sadece kendisini kurtarmayı hedeflemektedir. Zehra nın yöre halkını bilinçlendirmek, onları da kendisi gibi düünmeye zorlamak gibi bir gayesi yoktur. Mücadelesi kendisi içindir. Onun tek istedii einin sadece kendisine ve çocuklarına ait olmasıdır; o, ei Mahmut u ve çocuklarını hiç kimse ile paylamayı düünemez. Zehra nın verdii karar, o yörede o zamana kadar görülmemi bir karardır. Karacaören de üstüne ilk kuma getirilen 2 TÖRE, Enver, Hayattan Sahneye Kadınlar, Duyap Yayınları, stanbul 2006, s ENGNÜN nci, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, Dergah Yay., stanbul 2002, s Medea adlı oyunda Medea altın postu arayan ason a altın postu bulması için yardımcı olur. Daha sonra onunla evlenir, zaman içinde iki çocuk sahibi olurlar. Fakat ason (Jazon) daha sonra Kreon un kızı ile evlenmeye karar verip, Medea ya ihanet eder. Oyun Medea nın ason dan alacaı intikam üzerine kurgulanmıtır. Medea büyü sayesinde ason dan intikamını alıyor. Fakat sonunda kendisi de çocukları da felakete sürükleniyor. Bk. Euripides, Medea, M.E.B. Yay.; Edith Hamilton, Mitologya, Çev. Ülkü Tamer, Varlık Yay., stanbul 2004, s Burada iki oyun arasındaki bir farklılıı belirtmek gerekir. ason un, Kreon un kızı ile evlenmek istemesi soyluluk gayesi iledir, fakat Zehra nın ei Mahmut un, Gülsüm ile evlenmesinde böyle bir gaye yoktur.

3 249 Mehmet Güne Zehra deildir; fakat törelerin erkee tanıdıı bu karara ilk karı koyan odur. Bütün olumsuz durum ve artlara ramen, Zehra kendisinin ve çocuklarının baındaki musibetten kurtulmak için, önce eini vazgeçirmeyi dener. Bunu baaramayınca çevresinden yardım almaya çalıır. Rüyasında çevresinde güvendii insanların da kocasının tarafında olduunu görünce, mücadelesinde tamamen yalnız olduunun farkına varır. Aslında Karacaören deki kadınların çou, geleneklerin erkeklere tanıı ayrıcalıklardan rahatsızdır; ama eleri tarafından sindirilen bu kadınlar, Zehra nın kararını desteklemeye cesaret edemezler. Zehra yı eyleminde yalnız bıraktıkları gibi, bu eylemin faciaya yol açacaını sezince onu vazgeçirmeye çalıırlar. Zehra ya söylenen hiçbir söz ya da yapılan telkininin onu eyleminden döndürmesi mümkün deildir. Kendisine Binlerce Karacaören de/ Binlerce kadının yazgısı bu,/ sen mi deitireceksin? 5 diye söyleyen kadına Zehra: Nice çoaltsanız örnei, bo./ Bana aykırı. Binler bin, ben birim./ Aımı ocaımı paylaırım herkesle,/ Paylaamam erkeimi 6 karılıını verir. Yapılan hiçbir telkininin Zehra üzerinde tesirli olması mümkün deildir. lkeli bir kadın olan Zehra, ilkelerinden hiçbir ekilde taviz vermez; kendi doruları ile hareket etmekte kararlıdır. Din ekseninde ekillenen geleneksel toplumlarda din, kontrol mekanizması olduu kadar bir takım istismarlara da alet edilir. Zehra yı ikna etmekte çaresiz kalan köy muhtarı, Hz. Muhammet in de Hz. Hatice nin üstüne kuma getirdiini söyleyerek; Zehra yı yatıtırmaya çalıır. Muhtarın bu sözünün samimiyetten uzak olduunun bilincinde olan Zehra, Peygamberin bütün dediklerini tutunuz da/ bir karı üstüne karı almak kalmıtı 7 karılıını verir. Binlerce yıldır Anadolu kadının sustuu çılıın Zehra nın yüreinden fıkıracaını fark eden Halime kadın ona yöredeki Gelin Taı efsanesini hatırlatır: Bir zamanlar yörede üstüne kuma getirilen kadın evini, ocaını, çocuklarını düünüp eine karı herhangi bir müdahalede bulunamaz. Sadece gelin alayını uzaktan görünce yüreinden kopan ah sonucu düüncüler anında ta kesilir. 8 Efsanedeki kadın da erkek merkezli gelenee tepkilidir, ama âciz ve cesaretsiz olan bu kadın teslimiyetçi davranır. Zehra efsanedeki kadın gibi teslimiyetçi davranmaz; asırlardır kadınları 5 KALYONCU Güngör Dilmen, Kurban, Mitos-Boyut Yay., stanbul 2000, s Kurban, s Kurban, s Kurban, s. 59.

4 Bir Bakaldıran Kadının Dramı: Kurban 250 tahakkümü altında ezen törelere bizzat kendisi bakaldırır. Mücadelesini de sonuna kadar sürdürür. Zehra, kuma getirtmemekte ne kadar ısrarlı ise; Mahmut da getirmekte o kadar ısrarlıdır. Zehra nın gösterdii tepkiler, onu Gülsüm e olan tutkusundan vazgeçiremez. Zehra nın yapabilecei tek ey, evinin kapısını kumasına kapatmak olur. Zehra, mücadelesinde malup olduunu fark eder; ama teslim olmamakta uzun süre direnir. Sonunda yine teslim olmaz, çareyi çirkefli bulduu hayata önce çocukları Murat ile Zeynep i, sonra da kendisini veda ettirmekte bulur. Çocuklarını kurban edi sebebini; Erkeklik öyle aaılandı ki Karacaören de,/ öyle örneksiz kaldı ki/ Zeynebim kadın olmamalı./ Muradım,/ kurbanlık koça acıyan Muradım/ erkek olmamalı./ Gelimemi iki yıldız gibi kalmalı onlar/ Tanrının mavi baında 9 sözleri ile açıklar. Zehra nın verdii mücadele tamamen bireysel bir mücadeledir. Ama yazarın oyunda iledii sorun; toplumsal bir sorun, oyundaki Zehra tipi da toplumsal anlamı olan bir kiiliktir. Zehra temsil ettii toplum sorununa, insanî bir anlam katar; bu sûretle kiisel ızdırabının toplumsal açıklamasını da yapar. Zehra dı görünüü ile tipik bir köylü kadınıdır; çalıkandır, çocuklarına dükün, evine ocaına balıdır. 10 Karacaören yöresindeki çou kadın gibi, Zehra da ba ve bahçe ilerinde çalıarak yoksul günlerinde eine destek olan dayanıklı köylü kadınıdır. Yoksul günlerinde kocasına destek olan Zehra, bu özellikleri ile öteki köylü kadınlarına benzer. Onun ayrıcalıı, töre ile eilimleri karıt dütüü zaman töreye karı direnebilmesinden ileri gelmektedir. 11 lkelerine aykırı bir durum ortaya çıkıp, kocası üstüne kuma getirmeye çalıınca; eine sadık, itaatkâr Anadolu kadını içerisinde barındırdıı gizli potansiyeli/mücadeleci ve bakaldırıcı gücü ortaya çıkarır. Yazar, oyunda iledii sorunu onun ruhsal gerçeklii ve iççatımaları ile yansıtmaya çalımaktadır. Töreler üstüne kuma getirilen Zehra ya söz hakkı tanımadıı gibi; Gülsüm e de kendi evlilii üzerine görü belirtme hakkı tanımaz. Mahmut un, Gülsüm ün kendisinde gönlü olup olmadıı sorusuna, Gülsüm ün aabeyi Mirza; On be yaındaki kızın gönlü ne olacak? 12 karılıını verir. Toplumsal yasaların kadını ikinci plana itip, onu her durum ve artta itaate zorlayan kararlarına bakaldıran bir Anadolu 9 Kurban, s ENER Sevda, Çada Türk Tiyatrosunda nsan , Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Corafya Fakültesi Basımevi, Ankara 1972, s ENER Sevda, a.g.e, s Kurban, s. 14.

5 251 Mehmet Güne kadınının/zehra nın bütün mücadelesine ramen, yaadıı acıları konu alan bu oyun; Türk toplumundaki önemli sorunsalı ele almaktadır. Zehra, gösterdii tepki ile Anadolu kadınının yıllardır dillendiremedii isyan duygularını dillendirir. Anadolu daki çou kadın birer kurbandır, ama Zehra nın mücadelesi ne kendisini ne de onları kurban olmaktan kurtaramaz.