Türkiye'de Sosyal ve Ekonomik Değişmeler

Transkript

1 Türkiye'de Sosyal ve Ekonomik Değişmeler ÜNİTE 9 Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; arası gelişmeleri bilecek, DP döneminde uygulanan politikaları öğrenecek, 1950 sonrası kentleşme ve sosyal değişmeleri öğreneceksiniz. İçindekiler Giriş Tek Parti Döneminden Devralınan Siyasal, Ekonomik ve Toplumsal Miras DP li Yıllar ve Türkiye de Yeni bir Ekonomi Politika Uygulaması: Dönemi İthal İkameci Sanayileşme Dönemi: İhraç İkameci Sanayileşme Dönemi: 1980 Yılı ve Sonrası Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar

2 Çalışma Önerileri 1997 yılında yürürlüğe giren Özel Eğitim Yasası na (KHK/573) bakılması, Bulunduğunuz yerde gecekondular var ise, bu gecekonduların nasıl yapıldığını ve buradaki yaşam koşullarının nasıl olduğunu araştırınız. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

3 TÜRKİ YE'DE SOSYAL VE EKONOMİ K DEĞİŞMELER Giriş 1950 li yıllar bir çok sosyal bilimci tarafından Türkiye de önemli bir toplumsal dönüşüm yaşandığı bir dönem olarak ele alınmaktadır. Siyasal düzeyde tek parti döneminin son bulması, ekonomide tarımsal üretimden sanayi üretime doğru yönelişin hızlanması ve toplumsal açıdan kentlere doğru hızlı bir göçün ortaya çıkması Türkiye nin toplumsal ve ekonomik yapısında önemli değişimleri beraberinde getirmiştir li yıllar ile birlikte Türkiye deki çok partili sistem toplumsal alanda belirli kesimlerin siyasal mücadelelerin ortaya çıkmasına neden olmuş ve bu gelişmeler günümüze kadar olan Türk siyasi hayatını derinden etkilemiştir lilerden günümüze kadar teknolojik gelişmelerin üretim faaliyetlerine yoğun olarak kullanılması ile birlikte gerek tarımda ve gerekse de sanayide önemli ilerlemeler sağlanmış ve buna bağlı olarak da toplumsal yapıda burjuvazi ile işçi sınıfı diğer toplumsal kesimlere göre daha çok güçlenmişlerdir. Genel olarak 1950 li yıllardan ve özellikle de 1960 lı yıllardan sonra sanayileşme ile birlikte kırdan kentte doğru olan göç hızlanmış ve bu çerçevede kentleşme, gecekondulaşma ve kırsal yapının çözülmesi gibi toplumsal gelişmeler, Türkiye nin toplumsal gelişim dinamiğini derinden etkilemiştir. 2. Tek Parti Döneminden Devralınan Siyasal, Ekonomik ve Toplumsal Miras yıllar arasındaki siyasal, ekonomik ve toplumsal gelişmeleri tüm boyutları ile ortaya koymak bu ünitenin kapsamını aşmaktadır. Ancak yinede, 1950 li yıllarda ortaya çıkan gelişmeleri çok iyi anlayabilmek için Tek Parti Dönemi nden devralınan mirasa kısaca değinmek yerinde olacaktır. 17 şubat 1923 de İzmir de toplanan İzmir İktisat Kongresi yeni cumhuriyetin izleyeceği ekonomik siyasetin saptanması için İktisat Vekaleti tarafından düzenlemişti. Kongreye hemen her kesimden insanlar (tüccarlar, sanayiciler, çiftçiler, işçiler, bankacılar ve değişik meslek kuruluşu temsilcileri) çağrılmıştı. Kongre den çıkan en temel sonuç Türkiye nin büyük bir hızla kalkınabilmesi için girişimci bir sınıfın yaratılması gerektiğidir. Bu çerçevede, devletin her türlü teşvik ve özendirmelerin yanı sıra yerli sanayicinin oluşabilmesi için belirli önlemleri alması gerekiyordu. Yerli sanayicinin oluşturulabilmesi için devlet ne tür uygulamalarda bulunmuştur 1924 yılında Türk girişimcilerinin kredi gereksinimlerini karşılamak için İş Bankası kuruldu. Benzer bir amaçla Sanayi ve Madin Bankası adıyla bir banka daha kuruldu. Yurt dışına mal satan Türk girişimcileri desteklemek amacıyla hammadde girişinin kolaylaştırılması ve yurt dışına mal satan özel girişimcilere gümrükte vergi in- AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

4 158 TÜRKİ YE'DE SOSYAL VE EKONOMİ K DEĞİŞMELER dirimi sağlanması gibi uygulamara gidildi. Yurt dışından gelen mallara kota uygulanmaya başlandı ve gümrük vergileri artırılarak iç piyasadaki özel girişimciler korunmaya çalışıldı. Yerli sanayici yalnızca korunmaya alındı, 1927 yılında çıkartılan Sanayi Teşvik Kanunu ile yeni yatırımlara gidebilmesi için özendirildi yılları arasında ne tür bir politika uygulanmıştır Bu arada yıllar arasında esas olarak özel sektörün gelişimini amaçlayan liberal bir ekonomik politika izlenmesinin yanı sıra yabacı sermayenin ülkeye gelmesine de izin verilmekteydi li yıllarda Cumhuriyet hükümetinin esas politikası Osmanlı döneminde genellikle Rum ve Ermenilerin yerine getirdikleri ekonomik ve ticari faaliyetlerin müslüman Türk girişimci ve tüccarlar tarafından yapılmasını sağlamaktı. Bu bir anlamda, müslüman Türk girişimcilerin ekonomik ve ticari faaliyetlerde Hıristiyan azınlıkların yerini almaları anlamına gelmekteydi yılları arasında uygulanan liberal politikalar neden başarısız olmuştur Devletin müslüman Türk girişimcileri desteklemesi 1930 yılına kadar sürdü. Ancak 1929 dünya ekonomik buhranı, özel sektörün yeteri kadar sermaye birikimine sahip olamaması, yatırımlarda istenilen hedeflere ulaşamaması, yetersiz sanayi alt yapısı, dış ticaret açığının giderek büyümesi, işsizliğin artması ve devletten kredi alan bir çok ticari ve sanayi kurluşunun iflas etmeye başlaması 1930 lı yıllar ile birlikte yeni bir ekonomik politikası arayışını beraberinde getirdi buhranından sonra, dünyada olduğu gibi Türkiye de de ekonomik kalkınma açısından yoğun bir doktrin tartışması başladı yılları arasında ne tür ekonomik politika uygulamaya konulmuştur 1930 yılından itibaren, ülkenin ekonomik kalkınmasında istenilen hedeflere ulaşılması için özel sektörün yanında devletin de ekonomik alanda daha aktif rol oynaması gerektiği düşüncesi kabul görmeye başladı den 1950 li yıllara kadar süren dönemde devletcilik politikası uygulandı. Kongar ın da belirttiği gibi, yeni Cumhuriyet in ekonomik siyaseti başından beri devletçidir yılında başlayan devletçilik politikası ile devlet, özel sektörün üstlenemeyeceği ve yatırım yapmadığı alanlarda sanayi yatırımlarına yönelmiştir. Bu nedenle, devletin buradaki esas amacı özel sektörün önünü kesmek değil tam tersine özel sektör ile yanyana bir arada ülke kalkınması için yatırımlarda bulunmaktır. Gerçekten de bu dönemde devlet özel sektörün çıkarlarına ters düşebilecek yatırımlarda hiç bulunmamıştır. Hatta devletin yaptığı bir çok yatırım ve kurduğu kuruluşlar (örneğin Etibank ve Sümerbank) özel sektörün önemli ölçüde hammadde ve ara malları gibi gereksinimlerini karşılamıştır yılına kadar uygulanan devletçilik politikası ile aslında özel sektörün ekonomik kalkınmada birincil rol oynaması amaçlanmış ve kamu yatırımları bu çerçevede yapılmıştır ile 1950 yılları arasında devletin ekonomik yatırımlarının yanı sıra ticaretin gelişmesi ve yaygınlaşması için alt yapı yatırımlarına da özel bir önem vermiştir. Başta demiryolları olmak üzere limanlar ve karayolları ağının bu dönemde sürekli bir ge- ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

5 TÜRKİ YE'DE SOSYAL VE EKONOMİ K DEĞİŞMELER 159 lişme gösterdiğini görüyoruz. Devletçilik politikası uygulamalarının 1930 lu yılların ilk döneminden başlamak üzere ıı. Dünya Savaşı nın başladığı yıla kadar başarı ile uygulandığını söyleyebiliriz lı yıllardaki devletçilik politikasının başarısızlıklarının nedeni neydi Savaşın başlaması ile birlikte ekonomik kalkınma planının uygulamaya konulamaması, devletin savaş nedeniyle savunmaya büyük bir kaynak aktarmak zorunda olması, kamu yatırımılarında çok büyük ölçüde kısıntıya gidilmesi, dış ticaretin giderek durma noktasına gelmesi, kaynak yaratmak amacıyla yeni vergilerin uygulamaya konulması ve savaş tehlikesi nedeniyle çok sayıda yetişmiş iş gücünün askere alınmasından dolayı tarımsal üretimde meydana gelen düşüşler gibi bir çok etken 1940 lı yıllarda ekonomiyi olumsuz bir şekilde etkilemiştir. Ayrıca savaş yıllarında spekülasyon ve karaborsa gibi yollardan olağanüstü kârlar elde eden bir sermaye kesimi ortaya çıkmıştı. Savaş sonrasındaki gelişmeler ve özellikle 1950 li yıllardan sonraki dönüşümler bugün ki Türkiye nin içinde bulunduğu toplumsal ve ekonomik konumu anlayabilmek için özel bir önem taşımaktadır Dönemi: DP li Yıllar ve Türkiye de Yeni Bir Ekonomi Politika Uygulaması 1946 yılında tek parti döneminin sona ermesi ve 1950 yılında Demokrat Parti nin iktidara gelmesi ile birlikte Türkiye ekonomik ve politik olarak yeni bir gelişme dönemine girmiştir. Savaş sonrasında Türkiye ekonomisi yeniden büyüme sürecine girdiğini söyleyebiliriz. Bunda özellikle yılları arasında sürekli olarak özendirilmeye ve teşvik edilmeye çalışılan özel girişimciler artık belirli bir sermaye birikimine ulaşmış olması önemli bir rol oynamıştır. Ayrıca, İkinci Dünya savaşı sonrasında soğuk savaş döneminin başlaması ile birlikte ABD Avrupa ekonomilerinin hızla gelişmesi için Marshall Planı çerçevesinde mali yardımlarda bulunmuş ve Türkiye de bu yardımlardan belirli bir oranda pay almıştır. Bu yardımlarla Türkiye özellikle tarımsal üretimi artırmaya yönelik tarımsal araç-gereç ithalatında bulunmuş ve bu sayede tarımsal üretim hızla artmaya başlamıştır li yıllarda Türkiye de tarımsal alan ne kadar genişlemiştir Savaş sonrasında tarımsal üretimin artışının yanı sıra ve üretim yapılan tarımsal alan yüzde 60 oranında genişledi ile 1960 yılları arasında tarımda makinalaşma yoğun olarak kullanılmaya başlanmış ve on yıllık süre içerisinde ülkedeki traktör sayısı 3 kat artmıştır lerde gecekodu olgusu nasıl ortaya çıkmıştır AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

6 160 TÜRKİ YE'DE SOSYAL VE EKONOMİ K DEĞİŞMELER Tarımda makinalaşma önemli toplumsal değişimleri beraberinde getirmiştir. Bunlardan birincisi kırsal kesimde tarımsal üretimdeki verimliliğin artışında ortaya çıkmıştır. İkinci olarak ise tarımda makinalaşma kırsal kesimde iş gücü fazlalığını ortaya çıkarmıştır. İnsan emeğine olan gereksinim giderek azalması kırsal kesimden kentlere doğru ilk büyük göç dalgasını başlatmıştır. Örneğin 1951 ve 1953 yılları arasında inşaat sektörü yılda yüzde 23 oranında büyümüştür li yıllar ile birlikte Türkiye de kentlerin nüfusu hızla artmaya başlamış ve gecekondulaşma, işsizlik ve kentsel alt yapı eksikliği ülkenin en önemli sorunları haline gelmiştir. Türkiye deki kentleşme süreci kentin çekiciliğinden daha çok kırsal kesimin iticiliğinden kaynaklanmıştır. Oysa Batı Avrupa da kentleşme süreci kırsal kesimin iticiliği ile kentin çekiciliği eş zamanlı olarak yaşanmıştır. Dolayısıyla Avrupa da kente göç eden insanları istihdam edebilecek kentsel iş olanakları bulunmaktaydı. Oysa Türkiye sanayileşmede yeterli bir gelişme düzeyine ulaşamadığı için kentte göç eden insanların çok büyük bir çoğunluğu iş bulamadı. Kırsal kesimden göç edenler ekonomik olarak varlıklarını devam ettirebilmek için işportacılık ve geçici işçilik gibi iş güvencesi olmayan ve gelir düzeyi son derece düşük alanlarda çalışarak kentte tutunmaya çalıştılar. Özellikle 1950 lerden itibaren, insanların kentte karşı karşıya kaldığı ekonomik güçlüklere yetersiz planlama da eklenince gecekondu olgusu büyük kentlerin varoşlarında mantar gibi büyümeye başladı lerde başlayan gecekondulaşma olgusu kamu arazisi üzerine yasal olmayan yollardan kaçak olarak gecekondu inşa edilmesi suretiyle başladı. Bu konu ile ilgili kamu kurum ve kuruluşları kırdan kentte göç eden insanların barınma işlevini yerine getirdiği için gecekondulaşmayı ya yok saymış ya da yasal olarak denetim altına almak istememiştir. Oysa ilerki yıllarda gecekondulaşma olgusu Türkiye nin kolay kolay çözemeyeceği çok önemli bir sorunu haline gelecektir. Devletin tarımsal üretimi artırabilmek için gerekli olan yol yapımı, sulama kanalları ve traktör ithalatı da yurt dışından sağlanan Marshall yardımı ile tamamlanmaya çalışıldı. Özellikle 1950 li yılların ilk yarısında tarımsal üretim çok büyük artışlar gösterdi. Buna paralel olarak da tarımsal ihracatta önemli ölçüde artmaya başladı yıllarında Kore Savaşı nın etkisiyle dünya piyasasında buğday fiyatları yükselmiş ve dünyanın en büyük buğday üreticisi konumunda olan ABD nin savaş nedeniyle buğdayı dünya piyasasına satmak yerine stoklamaya başlaması Türk buğdayının dünya piyasasında yüksek fiyatla satılmasına neden olmuştur. Tarımdaki bu önemli gelişmelerin etkisi ile 1950 ile 1953 yılları arasında Türkiye de kişi başına gelir yüzde 28 civarında yükselmiştir yılından itibaren Demokrat Parti (DP) liberal bir ekonomik politika izlemek üzere iktidara gelmişti. Bunun için ekonominin önünde tek parti döneminde uygulanmakta olan her türlü planlama, sınırlama ve kısıtlamalar kaldırılmıştı li yıllar liberal politikalar gereği özel sektörün geliştirilmesi amaçlanmış olmasına karşın kamu yatırımlarının yapıldığı ve hatta devletin ekonomideki ağırlığının giderek arttığı bir dönem olmuştur. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

7 TÜRKİ YE'DE SOSYAL VE EKONOMİ K DEĞİŞMELER li yıllarda ekonominin kötüye gidişinin deneleri nelerdir 1950 li yılların ilk yarısı gerek yatırımlar ve gereksede ekonomik olarak üretim faaliyetleri açısından bolluk yılları olmuştur. Ancak 1950 li yılların ortasına doğru gelindiğinde ekonomik gelişmenin giderek yavaşladığını görmekteyiz. Özellikle Kore Savaşı sonrası tarımsal fiyatların dünya piyasasından düşmeye başlaması, ABD nin tekrar buğday ihraç etmeye başlaması Türkiyenin tarımsal üretimden elde ettiği döviz girdilerinde önemli düşüşleri beraberinde getirmiştir. DP hükümetinin tarımı desteklemeye yönelik kalkınma stratejisinin ülkenin kalkınmasında yeterli olmadığı görülmeye başlandı. Türkiye nin dış ödemeler dengesinin sürekli açık vermesi devleti büyük bir döviz sıkıntısı ile karşı karşıya bırakmıştır. Ancak DP hükümeti politik olarak varlığını devam ettirebilmesi için, tarımsal kesimi desteklemeye devam etmesi kentlerde çalışanları zor duruma düşürmüş, enflasyon yükselmiş, yatırımılar azalmış ve bir çok mal karaborsaya çıkmış ve böylece 1950 li yılların ikinci yarısı ekonomik ve toplumsal anlamda tam bir duraklama dönemi olmuştur yılından itibaren ülkenin daha fazla döviz sıkıntısı çekmemesi için belirli önlemlerin alınmasını zorunlu kılıyordu. İthalatın kısıtlanması, yerli sanayinin dış rekabetten korunması ve iç talebin yerli sanayiciler tarafından karşılanması gerektiği politikası giderek ağır basmaya başladı. Bunun için yerli sanayicilerin dış rekabetten korunmaları için gümrük vergilerinin artırılması ve ithal mallara kota uygulanması gerekmekteydi. Bu koruma politikalarının yanı sıra yerli sanayicinin devlet tarafından desteklenmesi ve yatırım yapmaya özendirilmesi yoluyla güçlü bir yerli sanayinin kurulacağı düşüncesi ön plana çıkmaya başladı. Ancak DP hükümeti siyasal desteğini tarımsal kesimden aldığı için çiftçiyi destekleyici politikalardan kolay kolay vazgeçemiyordu. Oysa hem kırsal kesimde ve hem de kentsel kesimde ekonomik kalkınmanın dengeli ve istikrarlı bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için devlet tarafından genel bir planlamanın yapılması gerekiyordu. Türkiye de aydınların, bürokratların, orta ve büyük boy sanayicilerin ve de dış dünyanın planlı ekonomik kalkınma yı model olarak benimsemesi ülkenin, yeni bir ekonomik ve politik dönemece girmesi gerektiğini ortaya koyuyordu. Ekonomik güçlüklerin yanı sıra ülkede siyasal ve toplumsal gerginliğin artması sonucunda 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesi olmuştur. 4. İthal İkameci Sanayileşme Dönemi: li yıllarda uygulanan ekonomik politika daha çok plansız ve proğramsız bir gelişmeye dayalı olduğu için 1950 li yılların ikinci yarısında büyük bir kargaşaya ve başı bozukluğa neden olmuştu. Yine 1950 li yıllarda planlama olmadığı için tarımsal kesimden sanayiye bir kaynak aktarımı olamamış ve köy ekonomilerinin pazar ekonomileri ile yeterli bir bütünleşmesi sağlanamamıştı. Tüm bu gelişmelerin yanı sıra özellikle sanayi mallarının ithalatının giderek hızlanması ülkede ekonomik kal- AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

8 162 TÜRKİ YE'DE SOSYAL VE EKONOMİ K DEĞİŞMELER kınmanın planlı ve proğramlı bir şekilde yapılmasını gerekli kılmıştır yılları arasında uygulanan planlı ekonomik kalkınma modeli 1950 li yıllarda DP hükümeti döneminde uygulanan plansız ve proğramsız liberal ekonomik politikalara karşı bir tepki olarak uygulamaya konmuştur yılında Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı ( ) hazırlanmıştır. Bu dönemde, ülkenin ekonomik kalkınması için özel sektörün bütün yatırımları tek başına yürütemeyeceği ve bu nedenle devletin ekonomik alanda daha etkin bir rol oynaması gerektiği düşüncesi kabul görmekteydi. Ancak, devlet bunu özel sektörü engellemeyecek şekilde belirli alanlarda yatırım yaparak gerçekleştirmeliydi. İşte bütün bunların gerçekleştirilmesi ancak planlı bir eknomik politika ile mümkün olacaktı. Birinci Beş yıllık kalkınma planına göre özel sektör ucuz kredi, yatırım teşvikleri ve dış rekabetten korunma gibi politikalarla desteklenecek, kamu yatırımları da ülkenin ekonomik kalkınma hedeflerine ulaştırılması doğrultusunda belirli bir plan ve proğram dahilinde yapılacaktı. Bu çerçevede, 1950 li yıllarda yurt dışından ithal edilen tüketim malları, 1960 lı ve 1970 li yıllarda desteklenmeye çalışılan özel sektör sayesinde yerli sanayiciler tarafından üretilmeye çalışılacak ve bu yolla aşırı ithalattan kaynaklanan döviz darboğazı aşılmaya çalışılacaktır. Bu bir anlamda yerli sanayicinin korunmasına ve iç pazarın genişletilmesine dayalı ithal ikameci sanayileşme politikasının uygulanması anlamına gelmekteydi. Diğer bir ifade ile, yılları arasında uygulanan ithal ikameci sanayileşme ile daha önce ithal edilen tüketim mallarını yurt içinde imal edilmesi amaçlanmıştır lı ve 1970 li yıllarda kamu yatırımları daha çok hangi alanlarda yapılmıştır 1960 lı ve 1970 li yıllarda yapılan kamu yatrımıları daha çok özel sektörün ara malları gereksinimini gidermeye yönelik alanlarda (demir-çelik, çimento, kağıt, kimya, alüminyum, petrol rafineri, madencilik, vb.) yoğunlaştığını görmekteyiz. Ayrıca bu dönemde, sanayinin gelişmesi için ulaşım, limanlar, iletişim ve enerji gibi önemli alt yapı yatırımlar, devlet tarafından yürütülmüştür. Diğer taraftan, tüketim mallarının iç piyasada yerli sanayici tarafından üretilebilmesi için gerekli olan teknoloji ve bazı hammaddelerin yurt dışından ithal edilmesi gerekmektedir. İç piyasanın korunması için ithalatta kısıtılayıcı bir politika uygulayan hükümetler yerli sanayicilerin yatırım için gerekli olan teknoloji transferlerini gerçekleştirebilmek için gümrükte kolaylıklar ve ithalatta özel vergi indirimi gibi teşviklerde bulunmaktaydı. İthal ikameci sanayileşme modelinde her ne kadar tüketim mallarının ithalatı kısıtlansa da bu ithalat hacminin kısıtlanması anlamına gelmemelidir. Bu bir taraftan tüketim mallarının ithalatının azalması anlamına gelirken bir taraftan da teknoloji transferleri yolu ile yatırım malları ithalatının artması anlamına gelmektedir. İlk zamanlarda küçük ölçekli olarak devam eden yatırım mallarının ithalatı 1970 li yıllara gelindiğinde büyük ölçekli olmuş ve iç piyasanın büyümesine paralel olarak ileri üretim tekniklerini gerektiren türden gelişmiş teknolojilerin transferleri önemli bir ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

9 TÜRKİ YE'DE SOSYAL VE EKONOMİ K DEĞİŞMELER 163 döviz kaybına neden olmaya başlamıştır. Bu nedenle, yılları arasında uygulanan ekonomik politikalara kolay ithal ikameci yılları arasındaki ekonomi politikalara da ileri ithal ikameci politikalar adı verilir. Türkiye de ileri ithal ikameci politikaların uygulandığı 1970 li yıllarda buzdolabı, televizyon ve çamaşır makinesi gibi dayanıklı tüketim mallarının yanı sıra artık otomobilde üretilebiliyordu. Bu arada devlet yerli sanayinin gereksinimi olan ara malları üretimini karşılayarak ülkede ağır sanayi hamlesini desteklediğini ve buna ek olarak da önemli ölçüde büyüyen ve genişleyen küçük ve orta boy işletmelerden oluşan yan sanayinin ortaya çıktığını görüyoruz yılları arasında hükümetler çalışan tüm kesimlerin gelirlerini artırıcı politikalar uygulamış ve bu yolla işçi, köylü, memur ve çiftçi gibi kesimlerin tüketim potansiyelini artırarak yerli sanayicinin her türlü malı satabileceği geniş bir iç pazar oluşturulmaya çalışılmıştır. Ayrıca devletin çeşitli tarım ürünlerine uyguladığı taban fiyat politkalarıyla kırsal kesimin gelir düzeyi korunmuş ve bu yolla yerli sanayicinin pazar problemi çekmemesine çalışılmıştır. Bu arada sanayi üretiminin milli gelir içersindeki payı sürekli olarak artmaya başlamış ve büyük kentlerde yüksek teknoloji uygulayan ağır sanayi kuruluşları birer birer ortaya çıkmıştır yılları Türkiye de önemli toplumsal ve ekonomik değişimleri beraberinde getirmiştir. Kırdan kente doğru olan göçün artarak devam etmesi, gecekondulaşma ve sanayideki gelişmelere paralel olarak işçi sınıfının önemli bir toplumsal kesim olarak ortaya çıkması bu değişimlere örnek olarak verilebilir. Gerçekten de, 1960 yılından sonra işçi sınıfı güçlü ve örgütlü bir toplumsal kesim olarak Türkiye nin toplumsal değişim dinamiklerini etkileyen en önemli toplumsal kesimlerden biri haline gelmiştir. Kırdan kentte doğru olan göçün artarak devam etmesi kentlerde yaşayan nüfusun sürekli artmasına neden olmuştur. Örneğin 1950 yılında toplam nüfusunu yalnızca % 18 i kentlerde yaşarken bu oran 1980 yılında % 44 de çıkmıştır. Ancak 1950 li yıllarda olduğu gibi, 1960 lı ve 1970 li yıllarda da gecekondulaşma olgusu yasal olmayan yollardan kamu arazisi üzerine gecekondu inşa etme şeklinde devam etmiştir. Kamu arazisi üzerine kaçak olarak yapılan gecekondular kırdan kente göç eden insanların ilk durağı ve barınma merkezi haline gelmiştir. Birinci beş yıllık kalkınma planlanın ( ) ardından ikinci ( ) ve üçüncü ( ) planlarda uygulamaya konmuştur. Bu dönemde kişi başına düşen gelir yıllık bazda ortalama yüzde 3 ile 5 civarında yükselmiş, sanayi üretimi artmış ve devlet önemli sanayi alt yapı yatırımlarında bulunmaya devam etmiştir. İthal ikameci sanayileşmenin tıkanmaya başlamasının nedenleri nelerdir Yerli sanayicinin kullandığı teknolojiyi sürekli olarak yurt dışından ithal etmek zorunda olması, ülke açısından önemli bir döviz kaybına neden olmaktaydı yılları arasında devlet daha çok yerli sanayicinin büyümesi ve iç pazarın genişlemesi için ithal ikameci sanayileşme politikalarını uygulamış ancak ihracatı artırmak için önemli bir girişimde bulunmamıştı. Bu ülkenin döviz gelirlerinin artmamasına neden olmuştur. Giderek büyüyen yerli sanayici iç piyasayı küçük görmeye AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

10 164 TÜRKİ YE'DE SOSYAL VE EKONOMİ K DEĞİŞMELER başlamış ve artık dış pazarlara açılmak istemiştir. Bunun içinde dış ticaret ile ilgili yeni düzenlemeler gerekmekte ve ülke ekonomisinin dışa açılması bir zorunluluk haline gelmektedir. Ülkenin ekonomik darboğaza girmesine bağlı olarak ülke içinde siyasal ve toplumsal huzursuzluklar ortaya çıkmaya başlamış, artan grev ve lokavtlardan dolayı çalışma barışı bozulmuş, iç pazarın sınırılılığına ulaşılmasından dolayı sanayideki üretim, verimlilik ve kârlılık düşmeye başlamıştır. Bütün bunlara ek olarak, meclisin tüm bu sorunları çözemez hale gelmesi ülkeyi bir krizin eşiğine getirmiştir. Her yıl artan oranlarda dış ödemeler dengesinin açık vermesi, duraklamaya başlayan ihracatın ve yurt dışından gönderilen işçi dövizlerinin bu açığı kapatmada giderek yetersiz kalması, önemli bir döviz sıkıntısını beraberinde getirdi. Döviz sıkıntısı demek yerli sanayicisinin artık yurt dışından teknoloji transfer edemememesi anlamına geliyordu. Bu da üretimin artırılamaması demekti. Dolayısıyla, yerli sanayicinin kârlarının artan oranlarda düşmeye başlaması sendikaların yüksek ücret taleplerinin karşılanmasında önemli sorunlar doğuruyordu. Sendikalar 1961 anayasasının sağlamış olduğu demokratik haklarından dolayı işverene karşı oldukça güçlü bir şekilde örgütlenmişti askeri müdahelesi demokratik ve siyasal hakların sınırlandırılması yolu ile yükselen toplumsal muhalefeti frenlemeye çalışmış ancak bunda başarılı olamamıştı li yılların başında ortaya çıkan petrol krizi ve 1974 de Kıbrıs askeri müdahelesi ve ardından Türkiye ye uygulanan ambargo ülkenin hesapta olmayan önemli bir döviz kaybına neden olmuştu. Özellikle 1970 li yılların sonuna doğru, özel sektör yatırımlarının yanı sıra kamu yatırımılarını da neredeyse durma noktasına getirmişti. Bu bir anlamda ithal ikameci sanayileşme modelinin terk edilmesi gerektiğini ortaya koyuyordu yılında 24 Ocak kararları çerçevesinde ülke ekonomisinin dışa açılması, döviz darboğazının giderilmesi ve ihracatın teşvik edilmesi gibi bir dizi kararlar alındı. Ancak ülkenin içinde bulunduğu siyasal ve toplumsal kriz bu politikaların uygulanmasını mümkün kılmıyordu. İşte 12 Eylül 1980 askeri müdahelesi ülke içerisindeki siyasal ve toplumsal krizi durdurmanın yanı sıra 24 Ocak karalarının uygulanmasına uygun bir ortam oluşturmak için yapıldı Yılı ve Sonrası: İhraç İkameci Sanayileşme 1980 yılı Türkiye için bir kriz yılıdır yılından beri uygulanan ithal ikameci sanayileşme modelinin tıkanmaya başlaması, planlı ve müdahaleci ekonomik politikaların terk edilmesini zorunlu kılmaktaydı. 24 Ocak 1980 kararları 12 Eylül askeri müdahalesinden sonra uygulama olanağı bulmuştu müdahelesi devletin her düzeyde kökten yeniden yapılanmalara gitmesi gerek olduğu yolunda yaygın bir inanç varken yapıldı. Bu çerçevede istenen restorasyon değil radikal yeniliklerdi. Askeri müdahele ile birlikte ekonomide şok kararlar alındı ve hemen uygulamaya konuldu. Türk parasının değeri düşürüldü, KİT ürünlerine çok büyük oranlarda zam yapıldı, sendikal faaliyetler askıya alındı, grev yasağı geldi, memur maaşlarında reel düşüşler oldu ve tarıma yönelik genel destekleme politikaları terk edilmeye başlandı. Tüm bunlar 12 Eylül askeri müdahalesinin iş gücü piyasasını ve ekonomiyi katı bir disiplin altına almasıyla mümkün olabildi. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

11 TÜRKİ YE'DE SOSYAL VE EKONOMİ K DEĞİŞMELER 165 İhraç ikameci sanayileşme modeli nedir 1980 yılından günümüze kadar ihraç ikameci sanayileşme politikaları uygulanmaktadır. İhraç ikameci sanayileşme modeline göre bir ülkenin sanayi mallarının ihracatının artması için dışa dönük sanayileşme politikalarının uygulamaya koyması gerekir. Bunun gerçekleşebilmesi için, devletin ihracat ağırlıklı çalışan sanayi kollarını desteklemeli, bu kollarda faaliyette bulunan işletmelere ihracatı cazip hale getirmeli ve bu çerçevede devletin ihracat ile ilgili bütün dolaylı vergilerin iadesini ihracatçılara geri ödemesi gerekmektedir. Bu da göstermektedir ki, ihraç ikameci sanayileşme modeli sanayi malı ihracatının geleneksel hammadde ihracatının yerine geçmesi ve bu çerçevede ihracat içerisinde sanayi mallarının payının artırılmasına yönelik politikalara dayalıdır. Diğer bir ifade ile ihracatın artırılmasında sanayi mallarının öncülük ettiği dışa açık sanayileşmeye ihraç ikameci sanayileşme modeli denmektedir. Bunun için iç pazarın daraltılması, devletin sosyal harcamalarının kısıtlanması, tarıma yapılan desteğin azaltılması ve ücretlerin azaltılması yolu ile dış pazarlara açılmak isteyen firmaların kâr oranlarının artırılması amaçlanmıştır. Türkiye de ekonominin dışarıya açılabilmesi için devlet yerli sanayicinin dış pazarlarda rekabet gücünü artırıcı önlemleri almakta fazla gecikmemiştir. Bunun ilk ayağı olarak 12 Eylül 1980 askeri müdahalesinden sonra çalışanların ücretlerini reel olarak geriletmiş ve iş gücü maliyetinde yerli sanayici lehine önemli bir düşüş sağlandı. Örneğin, ücret ve maaşların milli gelir içerisindeki payı arasında yüzde 35 civarındayken, arasında yüzde 20 civarına düşmüştür. Ayrıca yurt dışına mal satmak isteyen yerli sanayiciye her türlü teşvik verilmeye başlanmış ve bunun sounucu olarak da 1980 li yıllar ile birlikte ihracatta çok önemli bir patlama yaşanmıştır. Özellikle 1984 yılından itibaren Turgut Özal ın liderliğindeki ANAVATAN Partisi, ihracatı artırmaya yönelik politikaları büyük bir kararlılıkla uygulamaya koymuş ve sanayi sektörü önemli bir ölçüde dışarıya açılmayı başarmıştır. Anavatan Partisi zaman zaman Türkiye nin enerji, ulaşım ve iletişim gibi alt yapı eksikliklerinin giderilmesi için kamu yatırımlarını artırıcı devletci politikaları uygulamaya koymuş olsa da genel olarak liberal politika izlemiş ve bu çerçevede devletin ekonomideki ağırlığının azaltılmaya, serbest piyasa ekonomisini kurmaya ve devleti küçültmeye çalışmıştır yılından itibaren uygulamaya konulan özelleştirme politikaları sendikaların muhalefetine karşın sürdürülmüş ve 1997 yılnın sonuna kadar (başta kâr eden elektrik, çimento ve bankalar gibi KİT lerin satışı olmak üzere) 3.5 milyar doları aşan özelleştirme gerçekleştirilmiştir. Ancak devlet yukarıda belirtilen özelleştirmelerin gerçekleştirilmesi için 4 milyar doları aşkın bir harcama yapmak zorunda kalmıştır li yıllarda daha çok sanayi sermayesinin büyümesini gözeten politikalar başta işçi sınıfı olmak üzere çalışan kesimi zor durumda bırakmış ve buna bağlı olarak sendikal hareketlerde bir canlanma ve işçi eylemlerinde (SEKA ve Zonguldak grevleri) bir artış gözlenmiştir. Bunu takiben iki referandum yenilgisi ve 1988 yılında ye- AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

12 166 TÜRKİ YE'DE SOSYAL VE EKONOMİ K DEĞİŞMELER rel seçimlerde çok başarısız sonuçların alınması ANAP ı popülist politikaları uygulamaya zorlamış ve çalışanların ücretlerinde % 142 ye varan artışlar yapılmıştır sonrası kentleşmenin genel özellikleri nelerdir 1980 sonrasında kentleşme hızlı bir şekilde devam etmiştir. Ancak, kentleşme sürecinde 1980 öncesine göre önemli gelişmeler ortaya çıkmaya başlamıştır. Örneğin Türkiye nin kitlesel göç olgusuyla tanışmaya başladığı 1950 li yılların başından 1980 li yıllara kadar gecekondulaşma kendiliğinden gelişen bir süreç olarak olarak görülmüş ve kente göç eden insanlar barınma sorunlarını yasal olmayan yollardan gecekondu kurarak çözmeye çalışmıştır. Yine 1980 öncesinde, gecekondulaşma resmi kurum ve kuruluşlar tarafından yok sayılmasına karşın toplum katında meşruiyet kazanmıştır sonrası gecekondulaşmanın özellikleri nelerdir 1980 sonrasında, hükümetler özellikle seçim öncesi belirli siyasi yatırımlar çerçevesinde gecekondulara (af yasalarıyla) yasal bir meşruiyet kazandırmışlar ve bu yolla gecekondulaşma yasal ve formel bir statüye kavuşmuştur. Bunun için bir çok yasalar çıkartılmış ve gecekondu sorunu yasal olan yollardan çözümlenmeye çalışılmıştır. Bu arada yasal bir statüye kavuşan gecekonulaşma 1980 sonrasında kentte yeni bir rant olgusunu ortaya çıkarmış ve imar izni yoluyla belirli gecekonu bölgeleri başta müteahitler ve arazi mafyaları olmak üzere belirli kesimler tarafından büyük bir hızla yağmalanmaya başlanmıştır. Ayrıca 1980 sonrasında yasal olmayan yollardan yapılan gecekonduların bir kısmı barınma amacıyla değil kentin rantından pay alma çabası çerçevesinde ortaya çıkmıştır. Artık gecekonduların bir kısmı kullanım değeri için değil değişim değeri için yani bir meta gibi alınıp satılmak için yapılmaktadır. Yapılan araştırmalar göstermektedir ki, 1980 sonrasında gecekondu sahibikullanıcısı özdeşliği giderek ortadan kalkmış ve bir kişinin birden fazla gecekonduya sahip olması yaygınlaşmıştır sonrasında gecekondu bölgelerinde kiracılık belirgin bir biçimde artmaya başlamıştır sonrasında gecekondulaşma önceki dönemlerden farklı olarak artık herkesin rahatlıkla giriş çıkış yapabileceği ve bir gecekondu inşa edebileceği süreç olmaktan çıkıp artık kendi içerisinde piyasası, işleyiş kuralları ve hatta mafyası (arazi mafyası gibi) olan bir olgu haline gelmiştir. Gerçektende 1980 sonrasında kentlerdeki gecekondu bölgelerinin bir kısmı spekülasyon aracına dönüşmüş ve gecekondulaşmanın dinamiği gecekondunun üzerinde kurulu olduğu arsanın rantına el koyabilmek olmuştur. Özellikle kent merkezine yakın yerlerdeki tek katlı gecekondular yıkılmaya başlanmış ve yerine çok katlı binalar hızla yükselmiştir sonrası kentleşme olgusu kendi içinde nasıl çeşitlenmeye ve farklılaşmaya başlamıştır 1980 sonrasında Türkiye de kentleşme olgusu kendi içinde çeşitlenmeye ve farklılaşmaya da başlamıştır. Bu çerçevede, kooperatifleşme yolu bir çok dar ve orta gelir- ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

13 TÜRKİ YE'DE SOSYAL VE EKONOMİ K DEĞİŞMELER 167 li aileler kentlerde ucuz konut sahibi olabilmişlerdir. Yine uydu kentler ve banliyoleşme 1980 sonrasındaki kentleşmenin önemli itici güçlerinden biri olmuştur lı yıllar ile birlikte özellikle İsatnbul, Ankara ve İzmir gibi büyük kentlerde zengin semt kavramının giderek değiştiğini görmekteyiz lı yıllarda ekonomik açıdan üst gelir grubuna dahil olan kesimler artık iyice zenginleşmiş olmalarının bir sonucu olarak yaşadıkları mekanlarda kentin diğer kesimleri ile (daha çok yoksullarla) karşılaşmak istemedikleri için İstanbul Bahçeşehir ve Kemer Country örneğinde olduğu gibi şehrin dışında, yanlızca seçkin insanların oturduğu ve koruma altındaki yapay cennetlerde yaşamaya başlamışlardır. Yine 1990 lar Türkiyesi, ekonominin dışa açılması ve yeni tüketim kalıplarının ortaya çıkmasına paralel olarak Capitol, Galleria, Migros ve Tatilya örneğinde olduğu gibi dev alış-veriş ve eğlence merkezleri ve hipermarket ler ile tanışmaya başlamıştır. Her ne kadar bu tür mekanlar belirli bir üst gelir grubu için tasarlanmış olmakla beraber, alt gelir grubundan olan insanların da rağbet ettiği ve zaman geçirdiği yerler haline gelmiştir yılı kültürel açıdan önemli bir dönüm noktasıdır. Özellikle 1980 yılından itibaren izlenen liberal politikalar meyvelerini vermeye başlamış ve bu çerçevede aşırı tüketim, bireycilik, gösterişçilik, özenti, iş bitiricilik ve köşeyi dönme gibi eğilimler güçlenmeye başlamıştır yılında yayına başlayan özel televizyon kanalların etkisi ile yazılı ve görsel basın tüm toplumu etkisi altına almıştır. Türkiye de pop müzik bir patlama yapmış stadlarda büyük konserler verilmeye başlanmıştır. Yine bu arada, büyük ticari kuruluşlar ve holdingler büyük bir reklam potansiyeli nedeniyle görsel eğlence etkinliklerine çok büyük önem vermeye başlamıştır. 6. Özet Günümüz Türkiye sinin toplumsal ve ekonomik yapısını anlayabilmek için 1923 lerden günümüze kadar uygulanmakta olan ekonomi politikalarını ve bunun toplumsal yaşama yansımalarını çok iyi bilmek gerekmektedir yılları arasındaki tek pari dönemi üniter bir devlet yapısının inşası ve ulusal bir girişimci sınıfın yaratılması sürecini ifade etmektedir li yıllar ile birlikte Türkiye önemli bir dönemece girmiştir. Bir taraftan çok partili hayatın getirdiği çeşitlilik, diğer taraftan uygulanmaya çalışılan liberal ekonomik politikalar ve batı dünyası ile bütünleşme çabaları Türkiye nin günümüze kadar ki gelişim dinamiklerini derinden etkilemiştir. Yine 1950 li yıllar tarımda makinalaşmanın ve tarımsal üretimin büyük bir gelişme gösterdiği yıllar olmuştur. Kırdan kente göç ve gecekondulaşma olgusu Türkiye nin 1950 li yıllar ile tanışmaya başladığı önemli toplumsal gelişmelerdir lı ve 1970 li yıllar Türkiye nin ağır sanayi hamlesini gerçekleştirebilmesi için ithal ikameci sanayileşme politikalarını uygulamaya koyduğu yıllar olmuştur. Bu yıllarda yerli sanayi dış rekabetten önemli ölçüde korunmuş, daha önce yurt dışından ithal edilen tüketim malları yerli sanayiciler tarafından üretilmeye başlanmış, devlet planlı ekonomik kalkınma modelini benimsemiş ve sanayi sektörünün ekonomideki payı giderek artmaya başlamıştır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ

14 168 TÜRKİ YE'DE SOSYAL VE EKONOMİ K DEĞİŞMELER Yine bu dönem işçi sınıfının önemli bir toplumsal kesim olarak ortaya çıktığı yıllar olmuştur lerden başlayan kırdan kente doğru göç dalgası li yıllarda hızını kesmemiş ve gecekondular kente göç eden nüfusun barındığı mekanlar haline gelmiştir yılı ve sonrasındaki gelişmeler 1923 den günümüze kadar yaşanan dönüşümlerin (1950 yılındaki dönüşümde olduğu gibi) en kapsamlı olanlarından biridir. Bu dönemde Türkiye ekonomisi dış pazara açılmaya başlanmış, ihracat teşvik edilmiş, sendikaların gücü zayıflatılmış ve çalışan kesimin milli gelirden aldığı pay düşmeye başlamıştır li ve 1990 lı yıllar ile birlikte liberal ekonomik politikalar uygulanmış ve bu çerçevede özelleştirme tüm hükümetlerin en önemli hedeflerinden biri haline gelmiştir. Bu dönemde tüketim hem hızla artmış ve hemde çeşitlenmeye başlamıştır sonrasında kırdan kentte doğru olan göç devam etmiş ancak gecekondulaşma sürecinde bir formalleşme ve yasallaşma yaşanmaya başlanmıştır. Değerlendirme Soruları yılları arasında daha çok ne tür bir ekonomik politikalar uygulanmıştır A. Planlı ekonomik politika B. Liberal ekonomik politika C. Sosyal eknomik politika D. Devletçilik E. Karma ekonomik politika 2. Aşağıdaki etkenlerden hangisi 1930 lu yıllarda ekonomide devletçiliğe geçilmesinde etkili olmamıştır A. Yetersiz sermaye birikimi B dünya ekonomik bunalımı C. Ekonomide alt yapı eksikliği D. İhracatın giderek düşmeye başlaması E. Yerli sanayicinin yeterli bir birikime sahip olması 3. Dışarıdan ithal edilen bir malın iç piyasada yerli sanayici tarafından üretilmesi gerektiği hangi sanayileşme politikasının amaçlarındandır A. İthal ikameci politika B. İhraç ikameci politika C. Liberal ekonomik politika D. Ekonomik kalkınmacı politika E. Kalkınmacı politika ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ

15 TÜRKİ YE'DE SOSYAL VE EKONOMİ K DEĞİŞMELER sonrasında sanayileşmede hangi ekonomik politika izlenmiştir A. Devletçilik B. İthal ikameci C. İhraç ikameci D. Planlama E. Karma ekonomi 5. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır A. Kırdan kente ilk büyük göç dalgası 1950 li yıllardan ititbaren başlamıştır. B yılları arasında planlı ekonomik kalkınma modeli izlenmiştir. C yılları arasındaki gecekondulaşma olgusu yasal olmayan yollardan kamu arazisi üzerine kaçak yapıların inşaa edilmesi süretiyle ortaya çıkmış ve yasal bir meşruiyet kazanamamıştır. D yılları arasında Türkiye de ithal ikameci sanayileşme modeli uygulanmıştır. E. İhraç ikameci sanayileşme dışa açık ekonomi modeline dayalıdır. Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar BORATAV, K. Türkiye İktisat Tarihi : , Gerçek Yayınevi, İstanbul, BORATAV, K. İktisat Politikaları: , Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, cilt no. 13, İletişim Yayınları, İstanbul, ESER, U. Türkiye de Sanayileşme, İmge Kitabevi, Ankara. GÜLALP, H. Gelişme Stratejileri ve Gelişme İdeolojileri, Yurt Yayınları, Ankara, IŞIK, O Sonrası Türkiye de Kent ve Kentleşme, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, cilt no. 14, İletişim Yayınları, İstanbul, KEYDER, Ç. Türkiye de Devlet ve Sınıflar, İletişim Yayınları, İstanbul, KONGAR, E. İmparatorluktan Günümüze Türkiye nin Toplumsal Yapısı, Remzi Kitabevi, İstanbul, KONGAR, E. 21. Yüzyılda Türkiye, Remzi Kitabevi, İstanbul, MARDİN,X. Türk Modernleşmesi, İletişim Yayınları, İstanbul, MARDİN,X. Türkiye de Toplum ve Siyaset, İletişim Yayınlar, İstanbul, PAMUK, X ve TOPRAK, Z. Türkiye de Tarımsal Yapılar: , Yurt Yayınları, Ankara, AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ