FRANSIZ DİPLOMAT BOISLECOMTE A GÖRE MEHMED ALİ PAŞA İSYANI DÖNEMİNDE OSMANLI TİCARETİ ( ) Özgür YILMAZ Aslı ŞENOL GHEBANTANİ

Transkript

1 TARİHİN PEŞİNDE ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ Yıl: 2015, Sayı: 14 Sayfa: THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH Year: 2015, Issue: 14 Page: FRANSIZ DİPLOMAT BOISLECOMTE A GÖRE MEHMED ALİ PAŞA İSYANI DÖNEMİNDE OSMANLI TİCARETİ ( ) Özgür YILMAZ Aslı ŞENOL GHEBANTANİ Öz Fransa, Mehmed Ali Paşa nın isyanının yarattığı kargaşa ortamında Babıâli nin Rusya ile ittifak yapmasından oldukça rahatsız olmuştu ve Mısır Meselesi nin kendi çıkarlarına uygun çözümlenmesini arzu ediyordu. Bunun için Fransız hükümeti, Mehmed Ali Paşa ve Babıâli arasında sürüp giden soruna kendi lehine bir çözüm bulma amacıyla, dışişlerindeki kabiliyeti nedeniyle Baron de Boislecomte u Mehmed Ali Paşa nezdinde arabuluculuk yapmak ve dolayısıyla Babıâli üzerindeki Rusya etkisini kaldırmak amacıyla Doğu ya gönderdi. Mehmed Ali Paşa nezdindeki siyasi misyonu dışında Boislecomte, Dışişleri Bakanı Broglie den artık sona yaklaşan Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili çok akıllıca gözlemler yapmak ve bu gözlemlerini raporlar haline getirerek Fransız hariciyesine sunmak talimatı da almıştı. Bu bakımdan Boislecomte imparatorluğu idari, askeri, ekonomik ve ticari açıdan geniş bir incelemeye tabi tuttu. Bu çalışma Boislecomte un Doğu ya gönderilme sürecini inceledikten sonra Baron un Osmanlı ticareti hakkındaki değerlendirmeleri inceleme amacındadır. Çalışmanın kaynağı Fransız Dışişleri Bakanlığı Arşivi nin Paris teki merkezinde yer alan Mémoires et Documents: Turquie kataloğunda yer alan dosyalardır. Anahtar Sözcükler Osmanlı İmparatorluğu, Fransa, Boislecomte, Mısır Meselesi, Osmanlı Ticareti OTTOMAN TRADE DURING THE REVOLT OF MEHMED ALI PASHA ACCORDING TO FRENCH DIPLOMAT BOISLECOMPTE Abstract France had been quite disturbed by the alliance of the Sublime Porte with Russia created by the revolt of Mehmed Ali Pasha, and hoped to resolve the Egyptian Question according to her own Yrd. Doç. Dr., Gümüşhane Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, Gümüşhane/Türkiye. ozguryilmaz@gumushane.edu.tr Doktora Öğrencisi, Institut national des langues et civilisations orientales, INALCO-Paris/Fransa. aslisenol41@gmail.com

2 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 418 interests. For this purpose the French goverment sent Boislecomte who was a talented diplomat in external affairs to the Orient to resolve the question in its favour, to mediate by Mehmed Ali Pasha and to remove Russian influence on the Sublime Porte. Apart from the political mission by Mehmed Ali Pasha, Boislecomte was instructed by French Foreign Minister, Broglie, to make very wise observation on the Ottoman Empire in this crisis period and to prepare detailed reports from these observations and to send them to the French Foreign Ministry. In this regard, Boislecomte examined the empire in detail from administrative, military, economic and commercial point of view. After reviewing the Oriental mission of Boislecomte, this paper aims to examine Boislecomteʹs assessments on the Ottoman trade. The main sources of the study are Boislecomteʹs correspondences located in French Foreign Ministry Archive in Paris under the catalogue of Mémoires et Documents: Turquie. Keywords Ottoman Empire, France, Boislecomte, Egyptian Question, Ottoman Commerce

3 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 419 GİRİŞ Fransa Kralı I. Fransuva nın 1535 te de La Forêt yi Kanuni Sultan Süleyman nezdinde ilk daimi elçi olarak göndermesi ile başlayan Osmanlı Fransız ilişkileri bir yıl sonra Fransa ya verilen imtiyazlar ile daha da sağlamlaştı. 1 İki ülke arasındaki ticari ilişkiler 1569 ve 1740 tarihli imtiyaz anlaşmasıyla daha da genişledi. Böylece Fransa, Osmanlı ülkesindeki ticarette en önemli pay sahibi ülke konumuna geldiği gibi siyasal ve kültürel nüfuzunu arttırarak Yakın Doğu nun (Levant) en etkin gücü olmuştur. 2 Fakat başlangıcından 18. yüzyılın sonlarına kadar iyi düzeyde seyreden Osmanlı Fransız ilişkileri Fransız İhtilali nin ortaya çıkardığı hava nedeniyle bir duraksama dönemine girdi. Bu sırada Babıâli ihtilale bir Avrupa meselesi olarak bakmış ve yeni rejimi kabul etmekten çekinmişti. Nitekim bu çekimser dönem altı yıl boyunca devam etmiş ve Babıâli, Fransa da kurulan yeni rejimi ancak 1795 te Prusya nın tanımasından sonra kabul etmişti. 3 Osmanlı Fransız ilişkileri temkinli olarak devam etse de asıl darbeyi ihtilal sonrasında Fransa nın izlediği saldırgan ve yayılmacı politikadan yedi. Avrupa nın dengesini değiştiren bu politika çok geçmeden Osmanlı topraklarına da sirayet etti. Napolyon hem İngiltere nin Hindistan daki ticari çıkarlarına zarar verebilmek hem de ihtilalden sonra Levant bölgesinde yaşadığı ticari kaybı telafi etmek için Mısır ı işgal etmeye karar verdi. 4 Gerçekten de ihtilal Osmanlı Fransız ticareti için bir darbe olmuş ve 1789 dan itibaren Fransa nın Osmanlı ülkesine yaptığı ihracatın oranı beşte iki oranında azalma göstermişti. 5 Napolyon un Mısır ı işgali ile beraber Fransa ile İngiltere arasındaki üstünlük mücadelesi Akdeniz e de yayılmış oluyordu. 6 Öyle ki 18. yüzyılın sonlarına gelindiğinde, İngilizlerin Akdeniz ve Uzakdoğu da sömürgelerini arttırması ve Süveyş ve Kızıldeniz deki ticaret üzerinde söz sahibi olması Fransa yı oldukça rahatsız etmişti. Avrupa daki en kadim müttefikinden bu şekilde bir darbe alan III. 1 François-Emmanuel Guignard de Saint-Priest, Mémoires sur l ambassade de France en Turquie et sur le commerce des Français dans le Levant, E. Leroux, Paris 1877, s Reşat Kasaba, Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi, (Çeviren: Kudret Emiroğlu), Belge Yayınları, İstanbul 1993, s. 33; Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri II ( ), Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1976, s Oral Sander, Anka nın Yükselişi ve Düşüşü, Osmanlı Diplomasi Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ankara Ün. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1987, s M. Alaaddin Yalçınkaya, III. Selim ve II. Mahmud Dönemleri Osmanlı Dış Politikası, Türkler, (Editör: Kemal Çiçek), Cilt 12, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s ; Ayrıc a bk. Enver Ziya Karal, Fransa - Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu: ( ), İstanbul Ün. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul yıllarında Fransızların Osmanlı ülkesine ihracatı 39,9 ve ithalatı 19,5 milyon frank iken bu rakamlar arasında ise ihracatta 5,2; ithalatta ise 3,8 milyon franka düşmüştür. Bk. Emile Levasseur, Histoire du commerce de la France, A. Rousseau, Paris s. 19; M. A. Ubucini, Lettres sur la Turquie, Librairie Militaire de j. Dumaine, Paris 1853, s ; Michelle Raccagni, The French Economic Interets in the Ottoman Empire, International Journal of Middle East Studies, Cilt 11, Sayı 3, Camridge 1980, s. 342; Edhem Eldem, French Trade in Istanbul in the Eighteenth Century, Brill, Leiden 1999, s Kamil Çolak, Mısır ın Fransızlar Tarafından İşgali ve Tahliyesi, Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, Sayı II, Sakarya 2008, s

4 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 420 Selim ittifak arayışlarına girişti ve Aralık 1798 de Rusya ve Ocak 1799 da da İngiltere ile ittifak yaptı. Bu sırada sadece Mısır ile yetinmek istemeyen Napolyon Suriye ye doğru ilerlemiş; fakat hem Osmanlı İngiliz ordularının mukavemeti hem de Cezzar Ahmet Paşa nın karşısındaki yenilgi sonrası geri dönmek zorunda kalmıştı. Bunun yanında Avrupa da yaşanan gelişmeler ve koalisyon ordularının Fransızları yenmeleri, Napolyon un Mısır dan kaçmasına neden oldu ve Fransızlar 1801 e kadar Mısır da kalsalar da Mısır ı Osmanlılara terk etmek zorunda kaldılar. 7 Ancak 1800 deki El Ariş Sözleşmesi ile Mısır ın tahliyesini garanti altına alan Babıâli, İngiltere ve Rusya nın Akdeniz de tehlikeli bir karakter alan siyasi ihtiraslarından endişelendiği için her ihtimale karşı Fransa tarafına kaymanın daha faydalı olacağına kanaat getirdi. 8 Mısır ın işgali ile bozulan Osmanlı Fransız ilişkilerinin düzeltilmesi maksadıyla Fransız hükümeti, Paris Sefiri Esseyid Ali Efendi vasıtası ile bazı teşebbüslerde bulunsa da, Ali Efendi her fırsatta Fransızların Mısır ı tahliye etmelerini şart koymuştu. Bu süreçte Talleyrand ile Ali Efendi arasında 9 Ekim 1801 de bir ön barış antlaşması imzalanmıştı. 9 Bu antlaşma ile Fransa Mısır ın tahliyesini taahhüt ederek, işgal öncesindeki dostluk ve ilişkileri yeniden ihya etmeyi istiyordu. Bu maksatla Bonaparte, General Sebastiani yi İstanbul a gönderdi. Sebastiani ye verilen talimatlarda Fransa nın Hindistan yolu üzerindeki nüfuzunu yayarak ticaretini geliştirmesi gerektiği ifade ediliyordu. 10 Bunun yanında Rusya ve İngiltere ye karşı güçlü bir Türkiye nin Fransa nın yararına olacağı ifade edilmekteydi. 11 Hatta Osmanlı Fransız barış antlaşmasını müzakere etmek üzere Fransa ya gönderilen Murahhas Galib Efendi, Bonapart ın, Rusya gibi Fransa nın da Karadeniz de ticaret yapması konusundaki ısrarına tanık olmuş ve Bâbıâli nin onayına sunulması gereken bu talebe Rusya nın muhalefet edeceğini ifade etmişti. Galip Efendi nin Fransa nın taleplerine ilişkin raporları İstanbul a ulaşınca, Fransızların bu talebi incelenmiş ve Fransa yı gücendirmemek ve onunla bir an önce barış antlaşması yapmak 7 Eyyub Şimşek, Osmanlı-Fransız Diplomatik İlişkileri ve Kırım Savaşı ( ), Karadeniz T eknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, Trabzon 2013, s Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Cilt V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007, s Maurice Herbette, Une ambassade turque sous le Directoire, Perrin et cie., Paris 1902, s Sebastiani nin İstanbul daki görevi için bk. Stanford J. Shaw, Eski ve Yeni Arasında Sultan III. Selim, (Çeviren: Hür Güldü), Kapı Yayınları, İstanbul 2008, s ; P. Coquelle, «La Mission de Sébastiani à Constantinople en 1801», Revue d Histoire Diplomatique, Sayı 17, Paris 1903, s ; J.-L. Bacqué-Grammont-S. Kuneralp-F. Hitzel, Representants Permanents de la France en Turquie ( ) et de la Turquie en France ( ), Éditions Isis, İstanbul 1991, s İsmail Soysal, Fransız İhtilâli ve Türk Fransız Diplomasi Münasebetleri ( ), T ürk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, s

5 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 421 için bu ticaret hakkının Fransa ya tanınmasına karar verildi. 12 İstanbul dan gelen bu talimatlar doğrultusunda Galip Efendi ile Talleyrand arasında 25 Haziran 1802 de Türk Fransız Barış Antlaşması imzalandı. 13 Fransızların Mısır macerası her ne kadar Osmanlıların istediği biçimde neticelense de Avrupa nın politik dengeleri açısından önemli bir dönüm noktası olmuştur. Akdeniz bundan sonra büyük güçlerin çatışma alanı haline geldiği gibi, bu işgal ve sonuçları ilk kez 1815 Viyana Kongresi nde dile getirilen Doğu Sorunu nun önemli adımlarından birini teşkil edecektir Yunan İsyanı ise Osmanlı Fransız ilişkilerinde görülen sıkıntıları daha da derinleştirmiştir. Yunan İsyanı nda Fransa, diğer tüm Avrupa Devletleri gibi Yunanlıların yanındaydı. Zira Mora da asilerle Türkler arasında yapılmakta olan savaş, Avrupa kamuoyunda Hıristiyanlığın İslamiyetle çarpışması olarak algılanıyordu. Fakat daha da önemlisi Yunan İsyanı nın ileride Mısır Meselesi olarak tarif edilecek ve 13 sene devam edecek olan meselenin zeminini hazırlaması oldu. Girit ve Mora da ortaya çıkan isyan hareketlerini kendi gücü ile bastıramayan Babıâli, Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa ya başvurmak zorunda kaldı. 15 Bunun üzerine Mehmed Ali Paşa, oğlu İbrahim Paşa kumandasındaki donanmasını Mora ya gönderdi. Mısır kuvvetleri kısa bir zamanda Mora İsyanı nı bastırmayı başardı. Fakat Osmanlıların Yunanistan daki bu gücü büyük güçlerin çıkarlarına uygun değildi. Bunun üzerine İngiltere, Fransa ve Rusya Londra da 6 Temmuz 1827 de bir araya gelerek Yunanistan konusunda bir mutabakata vardı ve Babıâli ye bir ültimatom verdi. Osmanlı hükümeti üçlü ittifakın önerisini reddedince koalisyona ait donanma Navarin deki Osmanlı Mısır birleşik donanmasını yaktı. Donanmasının yakılması haberiyle sarsılan Mehmed Ali Paşa, Sultan II. Mahmud a haber vermeden İngiltere ile anlaşarak donanmasının kalan kısmını Mora dan geri çekti. Ardından devletten, yaptığı fedakârlıklara karşı Suriye valiliğinin de uhdesine verilmesini talep etti. 16 Babıâli nin bu teklifi reddetmesi üzerine Mehmed Ali Paşa, Suriye ye saldırmaya karar verdi. Aslında Mehmed Ali Paşa, uzun yıllar boyunca mücadele ederek 12 Soysal, age, s Anlaşmanın ikinci maddesi ile Karadeniz de serbestçe ticaret hakkı kazanan Fransa üçüncü madde ile de bu ticaretin koruyucu ve uygulayıcıları ticari çıkarları için gerekli gördüğü yerlere görevliler veya ticari kömiserlikler kurma hakkı kazanıyordu Paris Antlaşması için bk. Saint-Priest, Mémoires sur l'ambassade de France en Turquie, s ; Édouard Driault, Napoléon un Şark Siyâseti, Selim- Sâlis, Napoléon, Sébastiani ve Gardane, (Çeviren: Köprülüzade M. Fuad), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013, s Şimşek, agt, s Şinasi Altundağ, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı ve Mısır Meselesi, 1. Kısım ( ), Türk Tarih Kurumu Ya yınları, Ankara 1988, s Alan Palmer, Osmanlı İmparatorluğu Son 300 Yıl Bir Çöküşün Yeni Tarihi, (Çeviren: Belkıs Ç. Dişbudak), Sabah Kitapları, İstanbul 1995, s

6 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 422 kurduğu Mısır daki düzenin yaşamasını ve Mısır ın güvenliğini Suriye yi ele geçirerek temin etmeyi amaçlamaktaydı. 17 Yunan İsyanı, arkasından da Mehmed Ali Paşa nın başkaldırısı Babıâli nin elini konunu bağladı da Yeniçeri Ocağı nın ilga edilmesi arkasından da 1827 de Navarin Baskını ile donanmanın yok edilmesi bir de ülke içinde âyanların neden olduğu çatışmalar askeri olarak devleti çaresiz bir durumda bıraktı. Mehmed Ali Paşa bu durumdan fazlasıyla istifade etmeyi bildi. İbrahim Paşa kumandasındaki Mısır ordusu, yıllarında Yafa, Kudüs, Hayfa ve ardından Suriye yi ele geçirip Anadolu sınırına ulaştı. İbrahim Paşa, sene sonuna doğru, Toros Dağları nı aşarak Konya ya vardı. 21 Aralık 1832 de Konya Savaşı olarak bilinen savaşta Osmanlı ordusunu yendikten sonra Kütahya yı ele geçirdi. İstanbul a sadece 300 kilometrelik bir mesafe kalmıştı. 18 Bunun üzerine II. Mahmud İstanbul a kadar dayanan valisine karşı bir müttefik arayışına girişti. Bu süreçte ülke içinde ve Avrupa daki meseleleri ile ilgilenen İngiltere den istenilen yardım sözü alınamadı. 19 Cezayir i işgal eden Fransa ile olan ilişkiler bir kez daha bozulmuştu ve Fransa, Mısır da Osmanlı idaresinden ziyade kendisiyle gayet iyi ilişkileri bulunan ve İngiliz politikalarına sıcak bakmayan Mehmed Ali Paşa nın hüküm sürmesini tercih etmekteydi. Bu durumda II. Mahmud için Rusya dan başka alternatif yoktu. II. Mahmud un bu yardım çağrısı Rusya nın uzun zamandan beri kolladığı bir fırsattı ve bundan dolayı hemen olumlu bir karşılık buldu. Rus donanması 20 Şubat 1833 te İstanbul a geldi ve kişilik bir Rus birliği de İstanbul a yerleşti. Mehmed Ali Paşa nın oğlu İbrahim Paşa nın kararlığı ile İngiliz ve Fransız elçilerin tavsiyeleri neticesinde Sultan II. Mahmud, Mehmed Ali Paşa nın isteklerini kabul etmek zorunda kaldı ve Mehmed Ali Paşa nın Mısır ve Girid; oğlu İbrahim Paşa nın da Cidde ve Adana valiliklerini tanıdı. Fakat daha da önemlisi Rus donanmasının İstanbul a gelişinin İngiltere ve Fransa da yarattığı endişe ile dâhili bir isyan olan bu meselenin uluslararası bir krize dönüşmesi oldu Butrus Abu-Manneh, Mehmed Ali Paşa and Mahmud II: the genesis of a conflict, Turkish Historical Review, Sayı 1, Utrecht 2010, s Stanford J. Shaw, E. K. Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Cilt II, (Çeviren: M. Harmancı), E Yayınları, İstanbul 1983, s ; Palmer, age, s Matthew Smith Anderson, Doğu Sorunu Uluslararası İlişkiler Üzerine Bir İnceleme, (Çeviren: İdil Eser), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000, s Bu konuda bk. Muhammed H. Kutluoğlu, The Egyptian Question, Eren Yayınları, İstanbul 1988.

7 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 423 I. FRANSA NIN DOĞU POLİTİKASI ÇERÇEVESİNDE BOISLECOMTE UN MİSYONU Osmanlı Rus yakınlaşması ve Rus donanmasının İstanbul boğazlarında demirlemesi en çok Fransa yı rahatsız etti. Bu gelişme, Fransa yı o ana kadar içinde bulunduğu rehavetten çıkardı. Hemen harekete geçen Fransa ve İngiltere, Babıâli ile Mehmed Ali Paşa arasında arabuluculuk yapmak ve esasında kendi çıkarları için tehdit unsuru oluşturan Rus donanmasını boğazlardan çıkarmaya çalışmak için girişimlerde bulunacak olan elçileri İstanbul a gönderdi. Bu doğrultuda Fransa, Babıâli nezdinde enerjik bir elçi olan Amiral Roussin i, İngiltere de Lord Ponsonby yi kendilerine verilen görevleri yerine getirmek üzere İstanbul a gönderdi. 21 Fakat Mehmed Ali Paşa adı geçen devletlerin bu önerilerini kabul etmeyerek, Babıâli ye, Suriye ve Adana nın kendisine bırakılması, aksi takdirde İstanbul a saldıracağı ültimatomunu verdi. İşte tam bu esnada Fransa, bu meseleyi kendi lehine çözüme kavuşturması ve Osmanlı ülkesindeki çıkarlarını tehdit eden Rusya nın boğazları terk etmesi arzusu nedeniyle, Babıâli ile Mehmed Ali Paşa arasındaki uzlaşmayı sağlayabilecek yetenekte olan bir diplomat arayışına girdi. Fransız Elçisi Roussin in teşebbüsleriyle Babıâli ile Mehmed Ali Paşa arasında Suriye nin Mehmed Ali Paşa ya verilmesi doğrultusunda bir antlaşma meydana geldiyse de Mehmed Ali Paşa dan istenilen karşılık alınamadı. 22 Üstelik Mehmed Ali Paşa ya karşı Osmanlı Rus ittifakının daha da güçlendiği ve yeni Rus birliklerinin İstanbul a varmaları haberini alan Fransız hariciyesi daha da telaşlandı. Fransa, Rus donanmasının İstanbul dan hareket etmemesi şöyle dursun, bundan başka hazırlıklar içinde olmasından da endişe etmekteydi. Fransa ya göre, Rusya nın bu hazırlıkları ve İstanbul boğazına yeni kuvvetler göndermesi, Rusya nın İstanbul Boğazı ndaki pozisyonunu kuvvetlendirmekteydi. 23 Fransız elçisi Roussin İstanbul a gelir gelmez arabuluculuk için işe koyulmuştu; zira Fransızların istediği şekilde Rus donanmasının İstanbul dan uzaklaşması padişah ile Mehmed Ali Paşa nın anlaşmasına bağlıydı. Ancak Amiral Roussin in bu zamana kadar gereken uzlaşmayı sağlayamaması Fransızlar için bir başarısızlık olarak algılanmaktaydı. Fransa, Mehmed Ali Paşa yı durdurma adına bir hamle daha yaptı ve Fransız elçisi Roussin, Mehmed Ali Paşa ya Akka, Kudüs, Trablusşam ve Nablus sancaklarını vermeyi taahhüt ederek padişah ile barış yapmasını; aksi takdirde Fransa nın kendisine silahlı bir saldırıda bulunacağını söyledi. 21 Karal, Osmanlı Tarihi, s Emine Eren, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı ve Mısır Meselesi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 2008, s Georges Douin, La mission du Baron de Boislecomte, l Egypte et la Syrie en 1833, L'Institut français d'archéologie orientale du Caire, Caire 1927, s. XXXV.

8 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 424 Mehmed Ali Paşa ise, bu teklifi kabul etmemekle birlikte, bütün Beytüşşam Eyaleti ile Adana nın da kendisine bırakılması için Babıâli ye bir ültimatom verdi. Bu ültimatomun kabul edilmemesi halinde, İbrahim Paşa yı Üsküdar üzerine yürümekle görevlendirdiğini söyledi. Mehmed Ali Paşaʹnın isteklerinin geri çevrilmesi durumunda Anadolu da yeni bir yangının olanca şiddetiyle yeniden alevlenmesi ihtimali söz konusuydu. 24 Bilindiği üzere Fransa, Cezayir i aldıktan sonra bölgede hâkimiyetini sağlamlaştırma arzusu içerisindeydi. Yukarıda da değindiğimiz bu kriz döneminde Fransa Mehmed Ali Paşa nın tarafında yer almış ve Osmanlıların Akdeniz deki varlığına karşı düşmanca tutumunu ortaya koymuştu. Çünkü Fransa nın Mısır üzerinde Napolyon un 1798 seferi ile belirginleşen bir ilgisi vardı. 25 Fransa, Mısır ile çeşitli vesilelerle ilişkilerini devam ettirmekteydi. Mehmed Ali Paşa özellikle Mısır ordusunun kurulup geliştirilmesinde Fransa dan büyük yardım görmüştü. 26 Yani Mısır, Fransızlara yabancı bir memleket değildi. Bununla birlikte Fransa, Doğu Akdeniz de İngilizlere karşı Mehmed Ali Paşa nın desteğini sağlamayı da planlamaktaydı. Mehmed Ali Paşa nın siyaseti, Fransa nın Mısır da manevi varlığını da ifade ediyordu. Fransızlar, Mısır ın padişaha ait olmasından daha çok Mehmed Ali ye ait olmasını her bakımdan kendi çıkarları için daha elverişli görmekteydi. Elçi Roussin in bu beklentilere cevap veremediğini ve Mehmed Ali Paşa ile istenilen antlaşmanın yapılamadığını gören Fransız hariciyesi bu görevi yerine getirecek bir diplomat arayışına girişti. Bu görev için Fransız hükümeti seçimini, parlak zekâsı, dışişlerindeki tecrübesi, üslubunda hem yumuşaklığı hem de sertliği aynı anda barındırması gibi yetenekleriyle Mehmed Ali Paşa yı uzlaşma yoluna çekmekte başarılı olacağına inandığı Baron de Boislecomte dan yana kullandı. 27 Fransız hükümeti Boislecomte a özel bir misyon yükleyerek Mısır Meselesi nin çözümü için Osmanlı ülkesine gönderdi. Boislecomte un diplomatik kariyerine baktığımızda Baron un, Fransa nın beklentilerini yerine getirebilecek bir birikime sahip olduğu görülebilir da doğan Baron 1814 yılında diplomasiye girmişti. Diplomatik kariyerine Haziran 1816 da Viyana ya üçüncü sekreter atanarak başlayan Boislecomte, 28 3 yıl sonra Ekim 1819 da, Saint Petersburg da ikinci 24 Douin, age, s. XXXVI. 25 İsmail Soysal, Fransa, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 13, Ankara 2002, s Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi ( ), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003, s ; Karal, Osmanlı Tarihi, s Douin, age, s Boislecomte un sicil dosyası için bk. AMAE, CADC, Série Personnel 1ère Série. Dossier Individuel : n 476, «Boislecomte Charles, comte de».

9 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 425 sekreterliğe yükselmiştir. Baron buradaki görevi esnasında Troppau ve Verona da İtalya da mutlakıyetin kurulmasıyla baş gösteren devrimci hareketlerin tehditkâr zararlarına karşı koymak amacıyla düzenlenmiş olan konferanslara katılımcı sekreter olarak iştirak etmiştir yılları arasında Saint Petersburg da maslahatgüzarlık görevine yükselen Baron, ardından yıllarında Madrid de birinci sekreter ve maslahatgüzar olarak görev yapmış; Eylül 1825 ten diplomatik kariyerine Fransa Dışişleri Bakanlığı nın politika departmanında şef yardımcısı olarak devam etmiştir. Boislecomteʹun Londra da Polignac ile taşınması ona yeni fırsatlar doğurmuştur. Bilhassa Polignac ın Dışişleri Bakanlığı na getirilmesi Boislecomte un bakanlık bünyesinde yüksek bir göreve, bakanlığın yönetiminin başına, atanmasında etkili olmuştur. Asıl önemlisi Boislecomte un, Rusların İstanbul u ciddi olarak tehdit ettikleri 1829 güzünde Polignac ın öncülüğünde Osmanlı İmparatorluğu nun paylaşılmasına ve İstanbul un başkent olacağı bir Yunan devletine yönelik planların içinde olmasıdır. 30 Buradaki görevine 1830 Temmuz Devrimi nedeniyle geri çekilene kadar devam eden Boislecomte, 1830 yılında tahta çıkan Louis Philippe nin hükümdarlığının ilk yıllarında, Victor de Broglie nin dışişleri bakanlığına geleceği tarihe kadar dışişlerinden ve görevinden uzak kalmıştır. Victor de Broglie nin dışişleri bakanı olmasının ardından Boislecomte, Türkiye nin paylaşılması ve Avrupa nın yeniden organize edilmesi projesinin yani Doğu Misyonu nun gerçekleştirilmesi ve tamamlanması için yeteneği ve dışişlerindeki hüneri sayesinde yeniden göreve çağrıldı Nisan 1833 tarihli bir görevlendirme yazısını alan Baron vakit kaybetmeden bu ayın ortalarında Fransa dan hareket ederek 29 Nisan da İskenderiye ye ulaştı ve burada Fransa nın İskenderiye genel konsolosu olan Mimaut tarafından karşılandı. 32 Boislecomte un Doğu Misyonunun amacı Broglie tarafından kendisine verilen talimatnamede açıkça belirtilmektedir. Broglie, bu resmi yazıda dönemin siyasi yapısı üzerinde durarak, hâlihazırda Rus filosunun boğaza giriş yaparak demirlediğini, Fransız büyükelçisi Roussin in, Mehmed Ali Paşa ya bir takım barış şartları önererek kendisini barışa çağırdığını; ancak Mehmed Ali Paşa nın barışa yaklaşmadığını belirtmiştir. 29 Mark Jarrett, The Congress of Vienna and Its Legacy: War and Great Power Diplomacy After Napoleon, I.B. T auris, New York 2013, s Jérôme Louis, La question d Orient sous Louis-Philippe, Ecole pratique des hautes études EPHE, Paris 2004, s. 17; Douin, age, s. XXXVII. 31 Douin, age, s. XXXVIII. 32 AMAE, C ADC, MD, Turquie, 72, Boislecomte dan Broglie ye, İskenderiye, 1 Mayıs 1833; Ayrıca bk. Jean Baillou (Editör), Les Affaires étrangères et le corps diplomatique français, De l'ancien Régime au Second Empire, vol. I, Editions du C.N.R.S, Paris 1984, s ; Ayrıca bk. M. Šedivý, The Struggle for 'Diplomatic Glory': Anton Prokesch von Osten and Baron de Boislecomte in Alexandria in May 1833, Egypt's Heritage in Europe. Egypt and Austria V, Univerza na Primorskem, Koper s

10 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 426 Broglie ye göre Suriyeʹnin Mısırlılar tarafından işgal edilmesi bir bakıma bir Avrupa sorunuydu ve Mehmed Ali Paşa ya Suriye yi terk etme gerekliliği anlatılmalıydı. Bu iş için de görevlendirilecek kişinin Baron de Boislecomte olduğunu şu sözlerle belirtmiştir. 33 Krallık hükümeti, İskenderiye ye güvendiği ve bunun yanı sıra paşanın niyetini Mısır ın gerçek menfaati yönünde etkileyerek, değiştirmek ve bu konuda onu yüreklendirecek bir sözcünün gönderilmesi kararını almıştı. Bu kişi de tereddütsüz siz olacaksınız Baron hazretleri. Majestelerinin hükümeti bu konudaki engin bilginizin ve tecrübelerinizin ışığında bu önemli görev için uygun olduğunuz konusunda kararlıdır. Sizi, Mehmed Ali Paşa ya bu tehlikeli ve Avrupa yı tedirgin eden sorunda önderlik edebilecek duyguların sesi ve görüşü olarak takdim edeceğiz. Majestelerinin İstanbul daki büyükelçisinin Babıâli ye sunduğu taahhütler bağlamında onu ikna ederek, uygun açıklamalarda bulunmanız, kendisini bu yöne çevirmeniz, onu Koramiral Roussin e danışmaya mecbur hissetmesini sağlamanız her şeyden önce Avrupa nın barışını ve dengesini tehdit eden sorumlulukları üstlenmekten kaçınmamasına yol açacaktır. Broglie, Baron için belirlenen görevleri sıralamaya devam etmektedir. Buna göre Baron, Mehmed Ali Paşa yı, Fransa nın kendisinin menfaatleri için hareket ettiğine, aralarında süren dostluk adına, sonuçlarının kendisi için felaket olacak olan bu krizin durdurulmasına ikna etmeliydi. Esasen Broglie, Baron un, Suriye nin boşaltılması ve böylece Avrupa nın genel menfaatleriyle ilgili olan bir meseleyi çözmeye çalışmasını istemekteydi. Bununla beraber, Broglie, Fransa nın Mehmed Ali Paşa ya dostça bir yaklaşım içinde olduğunu; buna ilave olarak Baron un bu görev ile Mehmed Ali Paşa yı Fransa nın dostluğuna ve Fransa yı şimdiye kadar nasıl ise bundan sonra da o şekilde iyi niyetle yanında bulacağına inandıracağını belirtmektedir. Broglie, Baron un, Mehmed Ali Paşa yı, Fransa nın iyi niyeti ve barışın Avrupa nın çıkarlarından ziyade, Mehmed Ali Paşa nın çıkarları ile örtüştüğü hususunda ikna etmesi gerektiğini de belirtiyordu. 34 Bu talimatlardan da anlaşılacağı gibi Boislecomte un Doğu ya gönderilmesinin en önemli amacı Mısır Meselesi nin Fransa nın lehinde bir çözüme kavuşturulmasıydı. Fakat sonuçlarına baktığımızda Baron un bu misyonu tam olarak icra ettiğini söylemek zordur. Douin in de ifade ettiği gibi, Baron un misyonunun neticelerini yine onun yapmış olduğu 33 AMAE, CADC, MD, Turquie, 72, Broglie den Boislecomte a, Paris, 8 Nisan 1833; Talimatlar için ayrıca bk. Douin, age,, s. XXXIX-XLIV. 34 AMAE, CADC, MD, Turquie, 72, Broglie den Boislecomte a, Paris, 8 Nisan 1833.

11 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 427 yazışmalar ve bunların sonuçları üzerinden dikkatli bir okuma ile anlamak gerekmektedir. 35 Burada konumuz itibarıyla Boislecomte un Mısır daki misyonu üzerinde daha fazla durmayacağız. Öyle ki Baron İslenderiye de iki aylık bir ikametten ve Mehmed Ali Paşa nezdindeki görevini tamamladıktan sonra Temmuz 1833 ye Suriye ve Lübnan a geçti. Böylece Boislecomte un görevinin ikinci kısmı da başlamış oldu. Aslında Boislecomte un bu görevi de Broglie den almış oldukları talimatlara dayanmaktaydı. Mısır daki misyonunun dışında Boislecomte un Doğu da yapması gereken ilerden biri de çok akıllıca gözlemler yapmak ve bunları Fransız hariciyesine düzenli olarak rapor etmekti. 36 Bu bakımdan aldığı talimatlar Baron un İskenderiye deki görevini bitirir bitirmez İstanbul a dönmesini, burada şartların elvermesi durumunda görevine devam etmesini, aksi takdirde hemen Fransa ya dönmesini öngörmekteydi. 37 Yine de Broglie, İstanbul daki görevi esnasında Boislecomte un imparatorluğun koşullarını iyi bir şekilde incelemeye hizmet edecek bir Doğu Seyahati nin de faydalı olacağına dair işaretler de veriyordu. Douin in de belirttiği gibi, Boislecomte un görev çerçevesi biraz da kendisinin belirleyeceği bir misyondu. Bu görev kapsamının genişliği özellikle vurgulanırken Boislecomte un mükemmel gözlem yeteneği ile Doğu da önemli incelemeler yapması isteniyordu. 38 Daha açık bir ifade ile, Boislecomte un bu misyonu, Osmanlı İmparatorluğu nun olası bir yıkılma durumunda Fransa nın buradaki gelişmelere daha da vakıf olmasının bir aracı olarak görülmekteydi. Baron misyonu çerçevesinde bu incelemelerine Suriyeʹdeyken başlamıştı. İskenderiye den Suriye ye geçen Baron, burada daha uzun bir süre ikamet etmiş ve burada Mehmed Ali Paşa nın Suriye deki hâkimiyeti, Suriye nin ticari önemi hakkında raporlar hazırladı. 39 Fransız arşivinde yer alan yazışmalarından takip ettiğimiz gibi, Baron Eylül e kadar Suriye de kaldı ve buradan İzmir e geçti. Daha sonra İzmit üzerinde Ekim ayında İstanbul a ulaştı. Burada konumuza kaynaklık eden ticari raporlarını da İstanbul daki ikameti sırasında hazırladı. Burada yeri gelmişken kaynaklarımız hakkında kısa bir değerlendirme yapmak yerinde olur. Baron un bu Doğu Misyonu na ilişkin yazışmaları Fransa Dışişleri Bakanlığı Arşivi nin Paris teki merkezinde yer alan 35 Douin, age, s. LXIII. 36 Aslı Şenol, Fransız Diplomat Baron de Bois le Comte un Raporlarına Göre Osmanlı Ekonomisi ( ), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 2012, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 72, Broglie den Boislecomte a, Paris, 8 Nisan Douin, age, s. XXXVIII. 39 Raporlar için bk. AMAE, CADC, MD, Turquie, 73, Correspondance d Orient, Syrie, Asie Mineure- Constantinople

12 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 428 Memoires et documents tasnifinde yer almaktadır. 40 Bu tasnif, Fransız merkezi idaresi hakkında belgelerin yanında Fransa nın yurtdışındaki görevlilerinin gönderdikleri özel rapor ve belgeleri ihtiva etmektedir. 41 Baron un yazışmaları Turquie adlı alt tasnifte yer almaktadır. 42 Bu tasnifte yer alan ve numaralı dosyalar Boislecomte un Doğu misyonu sırasında kaleme aldığı yazışmaları içermektedir. Dış tenkid bakımından Baron un raporlarının bazıların mikrofilm olarak muhafaza edildiği; fakat büyük oranda kronolojik biçimde ve konularına göre ciltlenmiş kitaplar halinde araştırmacılara sunulmuş olduğu görülmektedir. Belgelerin ilk sayfalarının sol üst köşesinde belge numaraları, sağ tarafta yazıldığı yer ve tarih yer alırken belgenin sol tarafında yer alan derkenarlar belgelerin içeriği konusunda araştırmacılara büyük bir kolaylık sağlamaktadır. Boislecomte, raporlarını önceleri arasında Dışişleri Bakanı olan Broglie ye ve akabinde Broglie nin yerine göreve gelen Rigny e hitaben kaleme almıştır. 43 Boislecomte un yazışmaları imparatorluğun çok geniş bir bölgesine dair önemli tespitler içermektedir. Bu bakımdan 1834 ün Aralık ına kadar İstanbul da kalan Baron buradan Balkanlara geçerek Mayıs ayı sonuna kadar Eflak Boğdan da kalmıştır. Balkanlardaki ikametini, Arnavutluk, Rumeli, Sırbistan a geçerek sürdüren Baron, 1 Ekim 1834 yılına kadar bölgede kalmıştır. Bu tarihten Kasım ayının sonuna kadar Yunanistan ve İyonya Adalarında incelemeler yapan Baron Bulgaristan, Makedonya, Teselya da da gözlemler yaparak Osmanlı ülkesindeki Doğu Misyonu nu sona erdirmiştir. Bizim için asıl önemlisi ise bu belgelerin iç tenkid olarak taşıdıkları kaynak değeridir. Boislecomte Mısır daki ikameti sırasında tutmaya başladığı raporlarında ilk olarak dönemin siyasi yapısına ve gelişmelerine değinmektedir. Büyük güçlerin Mısır Meselesiʹne bakış açısına, İngiliz ordularının İskenderiye ye gelişine, İngiliz elçisi Campbell ile yazışmalarına, İbrahim Paşa nın Mısır bunalımı esnasındaki faaliyetlerine, Doğu Sorunu çerçevesinde İskenderiye de yaşananlara, Mehmed Ali Paşa ile Babıâli arasında yaşanan gelişmeler ve yapılan müzakerelere, Kahire ye yaptığı seyahatine ve Mısır ın ekonomik yapısına değinmektedir Osmanlı tarihinin kaynakları olarak Fransa Dışişleri Bakanlığı Arşivleri hakkında bk. İsmail Soysal, Fransa Dışişleri Bakanlığı Arşivleri ve Türk-Fransız Diplomasi Münasebetlerine Ait Belgeleri, Belleten, Cilt XV, Sayı 60, Ankara 1951, s ; İbrahim Güler, Türkiye Dışındaki Bazı Arşivlerin Türk Tarih İncelemelerine Kazandırılması (Tunus ve Fransa Arşivleri Örneği), I. Milli Arşiv Şurası (20-21 Nisan 1998, Ankara), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1998, s ve pdf, tarih: 15/03/ Bu tasnifte Osmanlı İmparatorluğu hakkında yer alan dosyaların ayrıntılı incelenmesi için bk. B. G. Spiridonakis, Empire Ottoman Inventaire des Mémoires et Documents aux Archives du Ministère des Affaires Étrangères de France, Institute for Balkan Studies, Selanik Şenol, agt, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 72, Egypte, 8 Avril-3 Juillet 1833.

13 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 429 Mısır dan sonra Suriye üzerinden Anadolu ya geçen Baron bu seyahat esnasında gözlemler yapmaya devam etmiştir. Bu gözlemlerinde Osmanlı ordusunun yapısına ve Sultan Mahmud tarafından uygulanan yeniliklere, Mehmed Ali Paşa nın sahip olduğu orduya, imparatorluğun durumuna, imparatorlukta oluşturulmaya çalışılan yeni orduya ve askeri düzenlemeye, İstanbul da açılan askeri, mühendislik, tıp ve cerrahlık okullarına, Osmanlı ordu ve donanmasının durumuna, imparatorluğun doğal limanlarına, denizcilik okullarına, Kaptan Tahir Paşa nın faaliyetlerine, tersanelerin kaldırılmasına değinmektedir. 45 Baron un bu raporunun ikinci kısmında ise Suriye ve Anadolu da tuttuğu notlar yer almaktadır. Burada kutsal yerler meselesine, kutsal yerlerin korunmasına, bölgede bulunan Marunîler ve Dürzîlerin durumuna, Mısır ın askeri yapısına, Suriye de yer alan dinlere ve kültlere, Hıristiyanlığın Doğu daki durumuna, Suriye deki etnik ve dini yapıya, Suriye nin ekonomik ve ticari yapısına, Mehmed Ali Paşa nın Suriye de otoritesini sağlamak için yaptığı girişimlere, Hindistan ve Avrupa arasındaki iletişimi sağlayan Fırat yolunun yeniden açılması projesine, Anadolu nun mevcut politik yapısına, Osmanlı İmparatorluğu sınırlarındaki adalara ve bu adaların genel idari ve mali yapılarına değinmektedir. Baron bu raporunun sonlarında ise Suriye den İstanbul a varışını ve 21 Şubat 1833 de Mısır da çıkan isyan üzerine Rus ordularının Osmanlı ya yardıma gelmesi hadisesini ve genel durumu anlatmaktadır. 46 Konumuz açısında en zengin bilgileri ihtiva eden dosya ise Baron un İstanbul a gelişinin ardından yaptığı gözlemler ve tuttuğu raporları içeren 74 numaralı dosyadır. 47 Baron bu dosyada yer alan ve 16 Ocak 1833 tarihli olan uzun raporlarında imparatorluğun idari yapısına, II. Mahmud un 45 AMAE, CADC, MD, Turquie, 73, Correspondance d Orient, Syrie, Asie Mineure- Constantinople, 21 Juillet-4 Décembre Baron İstanbul dan sonra Balkanlara geçerek burada da incelemeler yapmıştır. Bu raporlarında, Rumeli, Trakya, Bulgaristan ın ticari yapısına, bölgedeki savunma sistemlerine ve nüfus yoğunluğuna değinmektedir. Raporunun diğer kısımlarında Tuna Eyaletlerinin, diğer Avrupa Devletleri ile olan ilişkilerine, Eflâk ın sahip olduğu zenginliklerin miktarına ve değerlerine, idari yapısına, askeri gücüne ve vergi toplama sistemlerine, halkın çeşitli sınıflara ayrılmasına, Tuna nın ticaret ve denizciliğine, Eflak ve Boğdan ın politik yapısı hakkında birkaç detaylı bilgiye ve bölgede ikametine ve dair birkaç detaylı bilgiye yer vermektedir. Baron raporlarına Bosna, Sırbistan, Makedonya ve Arnavutluk hakkında gözlemler ile devam etmiştir. Fakat özellikle Girit ve Yunanistan hakkındaki değerlendirmeleri kayda değerdir. Yunanistan hakkındaki değerlendirmelerinde Yunanistan ın bağımsızlığından sonra bölgede yaşanan siyasi değişimleri, bölgedeki İngiliz, Fransız ve Rus partilerinin varlığını, mevc ut hükümetini ve idari yapısını, askeri gücünü, bölgenin ulusal finans yapısını, ticaret ve denizciliği, ülkenin demografik yapısı ve aristokrasisini, gazeteler ile genel kültürel yapıyı ele almaktadır. İyonya Adaları na da geniş yer veren Baron Fransa ya dönüşü sonrasında hazırladığı raporlarında ise Doğu nun topraklarının verimliliğine ve Doğu da bulunan verimli bölgelere, Doğu da ailelerin yaptığı yıllık harcamalara, un ve hububatın genel fiyatlarına, Doğu daki üretim endüstrisine, Doğu daki ulaşım ve iletişim yollarına, Doğu da ticarete, Türk tarifelerinin kullanılmasına, Doğu da nüfusun genel yapısı ve yoğunluğuna, Doğuluların özel hayatlarına ve kamu yaşamlarına, Araplara, Türklere ve Ermenilere, İslav kökenli halklara, Yunanlara ve faaliyetlerine, Sultan II. Mahmud tarafından iç ve dış siyasette izlenen politikalara, Sultan II. Mahmud ve Mehmet Ali Paşa arasında kaynakların yıllık şekilde karşılaştırılmasına, İslam dinini mevcut durumuna, yayılmasına ve gerilemesine ve son olarak Rusya nın Osmanlı siyasetine değinmektedir. Bk. Şenol, agt, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Constantinople, suite, 8 Décembre Février 1834.

14 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 430 yaptığı reformları, finans sistemi ve ticarete değinmektedir. Baron, Osmanlı İmparatorluğu nun ticari yapısına dair bir değerlendirme yaptıktan sonra imparatorluğu 12 ticaret bölgesine ayırmakta ve buralardaki ticaret hakkında değerlendirmeler yapmaktadır. Bu çalışma, Boislecomte un bu raporlarından hareketle bahsedilen bu ticaret bölgeleri, imparatorluğun en önemli ticaret merkezlerinden olan İstanbul ve İzmir deki ticaret, Osmanlı Fransız ticareti ve bu dönemde yükselişe geçen Osmanlı İran ticareti başlıkları altında değerlendirmeler yapmayı amaçlamaktadır. Bu şekilde kriz döneminde imparatorluğun siyasi ve ticari yapısına dair vermiş olduğu zengin bilgilere rağmen ülkemizde çok az çalışmaya konu olan 48 bir Fransız diplomatın gözünden Osmanlı ticaretini ele alarak, döneme farklı bir bakış açısı ile yaklaşmayı hedeflemektedir. II. OSMANLI AVRUPA TİCARETİ VE BAŞLICA TİCARET BÖLGELERİ 18. yüzyılın büyük bir kısmında Akdeniz de tam bir Fransız ticari egemenliğinden bahsetmek mümkündür. Akdeniz deki deniz ticaretin hemen hemen yarısı Fransız tüccarlar tarafından kontrol ediliyordu ve Fransız tüccarlar özellikle Suriye ve diğer bölgelerden önemli ticarethanelere sahiplerdi. Bu hâkimiyette, Fransız tekstil ürünlerinin İngiltere de üretilen tekstil ürünlerinden daha hafif, ince ve yumuşak olması rol oynuyor; böylece Fransız ürünleri Levant bölgesinde önemli bir pazar payına sahip oluyordu. Fakat Fransa nın lehine olan bu durum çok geçmeden değişecektir. 49 Osmanlı ekonomisi arasında senelik %1,5 lik bir büyüme gösterse de dış ticaret tam bir kriz dönemindeydi. Fransız İhtilali, Napolyon un Avrupa daki işgalleri ve Mısır ı işgal etmesi, Osmanlı Rus Savaşı, Yunanistan ın bağımsızlık savaşı, Mehmed Ali Paşa nın isyan etmesi ve Suriye ve Anadolu daki işgalleri etkilerini imparatorluğun ticari yaşamında da gösterdi ve ticaret durma noktasına geldi. 50 Bu hadiselerden en çok etkilenen bölgeler Doğu Akdeniz limanları oldu. Elbette bu gelişmeden en çok etkilenen ülke ise Fransa oldu ve Akdenizʹdeki Fransız ticareti büyük bir gerileme gösterdi. Mısırʹın işgali doğuya yerleşik Fransız tüccarlarının işlerini de etkiledi. Bu ortamda sadece 48 Ayşe Kayapınar, Fransız Arşiv Belgelerine Göre XIX. Yüzyılda Aşağı Güney Tuna Havzasında Osmanlı Savunma Sistemi, XV. Türk Tarih Kongresi, Ankara Eylül 2006, Kongreye Sunulan bildiriler, Cilt IV, Kısım 3, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2010, s ; Turgut Subaşı-Aslı Şenol, Baron de Bois le Comte'un Raporlarına Göre II Mahmud Döneminde Osmanlı'da Kadın, International Journal of Human Sciences, Uluslararası Hakemli Digital Dergi, Sayı 9, Sakarya 2012, s Roger Owen, The Middle East in the World Economy, , I.B. Tauris, London 2005, s Donalt Quataert, 19. Yüzyıla Genel Bir Bakış, Islahatlar Devri , Osmanlı İmparatorluğu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi , Cilt II, (Çeviren: Süphan Andıç), (Editör: H. İnalcık, D.Quataert), Eren Yayınları, İstanbul 2004, s. 946.

15 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 431 Fransız tüccarlarına değil Fransaʹnın müttefiklerine de ticaretin yasaklanması İngiltereʹnin Akdeniz ticaretine hâkim olması için büyük bir fırsat verdi. 51 Her ne kadar Osmanlı Fransız ilişkileri 1802 Paris Antlaşması ile düzelse de Fransa ticari olarak eski konumuna bir daha ulaşamadı. Bu bağlamda özellikle Karadeniz de geniş bir konsolosluk ağının tesis edilmesi ve yüksek ticaret beklentileri olsa da Fransızlar istedikleri ticaret ortamına erişemediler. 52 Bu bakımdan 18. yüzyılda imparatorluğun en önemli ticari ortağı olan Fransa nın bir görevlisi olarak Doğu da incelemeler yapan Boislecomte un mutlaka bahsetmesi gereken konulardan biri de imparatorluğun ticareti ve bu ticarette Fransa nın durumuydu. Boislecomte a göre Fransız ticaretinin gerilemesinin nedeni ihtilâl döneminde İngiltere ve Avusturya nın endüstri devrimini hızlı bir şekilde gerçekleştirmeleri ve Osmanlı pazarına hâkim olmak için doğuluların ihtiyaçları doğrultusunda, ihtişam ve ucuzluk gibi kriterleri göz önüne alarak üretimlerini bu şekilde yapmalarıydı. 53 Gerçekten de İngiltere, 19. yüzyılın başlarında sanayi devrimini tamamlamış ve neredeyse Avrupa da rakipsiz bir halde gelmişti. İngiltere gerçekleştirdiği bu sanayi devrimi ile seri şekilde ve bol miktarda ürettiği ürünler için kendisine yeni pazarlar aramaya başlamış ve Avrupa dengelerini alt üst etmişti. Zira sanayileşme sürecinde olan diğer Avrupa ülkeleri aldıkları bir takım tedbirlerle kendi sanayilerini koruma yoluna gitmişlerdi. 54 Bu durum, İngiltere yi Osmanlı topraklarına yöneltmiş; Osmanlı toprakları adeta İngiltere nin aradığı yeni pazar haline gelmiştir ların sonlarına kadar Avrupalı Devletler, Osmanlı İmparatorluğu nda yıllardır süregelen kapitülasyonlara sahip olsalar da, ekonomik ve ticari yapı çoğunlukla yed i vahid sistemi ile yani devlet kontrolü altında ilerliyordu. Osmanlı dış ticaret politikası ise, geleneksel olarak ülke içinde mal bolluğunu arttırarak ekonomik kârlılığı, özellikle de fiyat kârlılığını amaçlayan ithalatı teşvik edici, ihracatı kısıtlayıcı bir uygulamaya dayanmaktaydı. Uygulanan bu politikaları desteklemek amacıyla ihracat yüksek oranlarda vergilendirilirken bazı mallara da ihracat yasağı konmaktaydı. 55 Elbette buradan, imparatorluğun dış ticarete kapalı olduğu kanısına varılmamalıdır; İngiltere, Fransa, Amerika, İtalya, 51 Owen, age, s Bu konuda bk. Faruk Bilici,, La France et la mer Noire sous le Consulat et l Empire : «la porte du harem ouverte», Méditerranée, Moyen-Orient: deux siècles de relations internationales, recherches en hommages à Jacques Thobie (Directeurs : W. Arbid, S. Kançal, J.-D Mizrahi, S. Saul), L Harmattan, Paris 2003, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, Pera, 16 Ocak 1834, s İbrahim Durhan, 1838 Tarihli Osmanlı-İngiliz Ticaret Sözleşmesi ve Sonuç ları, Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt VI, Sayı 1-2, Erzincan 2002, s Burcu Kılınç ve diğr., Osmanlı nın Son Döneminden Günümüze Türkiye de Dış Ticaretin Gelişimi, Girişimcilik ve Kalkınma Dergisi, Cilt VIII, Sayı 1, Çanakkale 2013, s. 57.

16 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 432 Hollanda, Rusya gibi devletlerle ithalat ve ihracat yapılmaktaydı; ancak devlet birçok ürünün satışı üzerinde tekelini korumaktaydı. 56 Bu yönüyle, imparatorluğun sınırları dâhilinde ticaret yapan gayrimüslimler için gümrük vergisi oranları oldukça düşük de olsa (%3), dönem itibariyle, Osmanlı ticareti için henüz serbest bir ticaretten bahsetmek mümkün değildi. Bu sebeple, başta kendisine yeni pazarlar arayan İngiltere ile İngiltere nin sanayi devrimi ile başa çıkmaya çalışan ve İngilizler ile ciddi bir rekabet içinde olan Fransa, Osmanlıları ticaretteki engelleri kaldırması için ikna etmeye çalışmaktaydı. İngiltere, Osmanlı hükümetine serbest ticareti kabul ettirmek ve bölge ticaretinde en çok imtiyazı olan ülke konumuna gelmek için uygun koşulları beklemekteydi. 57 Nitekim Osmanlı ticari sistemi hakkında bilgi veren Boislecomte un üzerinde en çok durduğu konu da Osmanlıların gümrük politikalarıydı. Boislecomte özellikle serbest ticaretin faydaları üzerinde durmakta ve bu konuda bazı örnekler vermektedir. Bu bakımdan Baron, Osmanlıların kendi çıkarları için tıpkı İngilizlerin arzu ettiği gibi, yed i vahid usulünü kaldırarak en kısa sürede serbest ticaret sistemine geçmesini tavsiye etmekteydi. 58 Boislecomte bu kanısını güçlendirmek için çok yakından bir örnek vermektedir. Örnek verdiği yer ise Trabzon üzerinden yapılan İran transit ticaretidir. Serbest ticaret politikalarının önemini vurgulamak için Baron, Rusların İran transit ticareti için Tiflis i önemli bir merkez yapmak için koymuş oldukları gümrük muafiyetlerini 1832 yılının başlarında kaldırmasının ticaretin Trabzon yoluna kaymasına neden olduğunu belirtiyordu. 59 Boislecomte a göre, Babıâli dönem itibariyle içinde bulunduğu mali sıkıntıdan kurtulmak istiyorsa, Fransa gibi liberal bir ticarete geçiş yapmalı ve Fransa ile ticaret hacmini arttırmalıydı. Bu hususta Osmanlıları ikna etmek içinse, yumuşak bir dil kullanılmalıydı. Barona göre, Babıâli nin ikna edilmesi için, en çok üzerinde durulması gereken konu, Fransız ticaretinin avantajları ve bu ticaretteki güvenlik sisteminin mükemmelliğiydi. 60 Boislecomte un değerlendirmelerine göre imparatorluk çağdaşlarına kıyasla gerilemekte olan bir ticari sistemin içindeydi. Aslında Baron un bu öngörüleri sadece Fransa tarafında değil diğer Avrupalı devletler tarafından 56 Avrupa Devletleri ile yapılan ticaret hakkında detaylı bilgi ve rakamsal değerler için bk. Şenol, agt, s Durhan, agm, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, Pera, 16 Ocak 1834, s den itibaren Kafkasların güneyindeki Rus eyaletlerine uygulanan bazı vergi muafiyetleri ve yabancı mallar üzerindeki gümrük vergilerinin düşürülmesi Avrupa ile İran arasındaki ticarette Sohumkale yi daha avantajlı bir hale getirmişti. Bu güzergâh daha iyi koşullarına sahipti; fakat 1832 yılında Rusların Kafkas ötesindeki yerli tüccarları teşvik etmek ve İngiliz ve Fransız mallarının bu bölgeye ithalini sınırlamak amacıyla getirdiği yeni uygulamalar ticaretin Trabzon-Tebriz yoluna kaymasına neden oldu. Charles Issawi, The Tabriz-Trabzon Trade, : The Rise and Decline of A Route, International Journal of Middle East Studies, Sayı I, Cambridge 1970, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, Pera, 16 Ocak 1834, s. 86.

17 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 433 paylaşılan kanaatlerdi. Bu bakımdan imparatorluğun en önemli ticari ortağı İngiltere nin talepleriyle 1838 yılında Balta Limanı Ticaret Antlaşması nın imzalanması bir tesadüf değildir. Antlaşma iç ticaretteki ve ihracattaki tüm sınırlamaları kaldırıyor, yabancı tüccarlardan tıpkı yerli tüccarlar gibi, hiçbir iç gümrük vergisi alınmamasına karar veriyor ve ithal edilen ürünlerin tüm Osmanlı topraklarında sorunsuzca dolaşımını serbest bırakıyordu. Nitekim çok geçmeden benzer ticaret antlaşmaları Fransa ve diğer Avrupalı devletler ile de yapıldı. Bu bakımdan Fransız ticaretinin geliştirilmesi ve Avrupa ticari yayılımı için Boislecomte un öngörülerinin de gerçekleştiğini söyleyebiliriz. Fakat Baron sadece bu tespitleri yapmakla kalmamış ve imparatorluğun önemli ticari bölgelerinin sunmuş olduğu rezervleri tanımak için ülkeyi önemli ticari bölgelere ayırarak geniş raporlar halinde incelemişti. Boislecomte, Osmanlı eyaletlerinin Avrupa ile yapmış oldukları ticaret açısından bunları 12 ticaret bölgesi olarak incelemeyi tercih etmektedir. Baron bu bölgeleri Mısır, Arabistan, Kızıldeniz, Hint Okyanusu, Suriye ve Kıbrıs, Trabzon ve Tarsus ile birlikte İzmir, İstanbul, Edirne ve Meriç, Tuna Eyaletleri, Adriyatik eyaletleri, Selanik ve Makedonya, Volo ve Teselya, Girit Adası olarak belirlemiştir. Bunun yanında Baron, önemleri dolayısıyla İstanbul ve İzmir in ticaretini, Osmanlı Fransız ticaretini ve 1830 lu yıllarda yükselişe geçen Osmanlı İran ticaretini ayrı başlıklar halinde incelemiştir. Burada Baron un bu sınıflandırmasına sadık kalarak bu ticaret bölgeleri hakkındaki tespitlerini inceleyeceğiz. 1) Mısır Bilindiği üzere Mısır Eyaleti, batı ve doğu arasındaki ticaret yolu üzerinde stratejik bir mevkideydi ve devlet merkezi ile güney ve doğu eyaletlerini birleştirmesi bakımından ekonomik önemi oldukça büyüktü. Aynı zamanda Mısır, Hindistan ve Uzak Doğu ya giden yolların en kısası idi. Bu yönüyle Mısır toprakları hem stratejik öneme sahip hem de son derece verimli topraklardır. Baron da Mısır ın bu önemine vurgu yapmaktadır ve Mısır ın hem üretim, hem tüketim hem de Avrupa ürünlerinin Afrika ve Arabistan ürünleri ile buluşmasına ve takasına imkân sağlayan çok önemli bir pazar olduğunu vurgulamaktadır. Mısır ın ticari hareketliliğinde, bölgenin coğrafi konumu en önemli nedendir. Mısır ın hac yolu üzerinde bulunması nedeniyle Berberiler ve Fas, Tunus, Cezayir, Circe ve Marakeş ten gelen hac kervanları Mısır a birbirinden farklı ticari ürünler getirmektedirler. Mısırʹda duraklayan bu kervanlar burada ticari faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Baron, Mısır daki Arap gemilerinin Süveyş e kahve, zamk, güzel kokular ve parfümler taşırken, diğer

18 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 434 kervanların ticari ürünlerini Al Qusayr kentine taşıdıklarını bildirmektedir. 61 Baron, Mısır ın başlıca tarım ürünlerinin pirinç, buğday, şeker kamışı, mercimek, nohut gibi ürünler oldugunu ve Mısır da bu ürünlere bağlı olarak gelişen şeker, pekmez, kumaş, sabun ve yağ sanayilerinin olduğunu belirtir. Mısır ın ithalatına dair ise, Darfur ve Sennar dan Arap zamkı, devekuşu tüyü, fildişi, altın tozu gibi ticari emtialar ithal edildiği ve bu ürünlerin daha sonra Avrupa ya taşınması için Kahire den Nil ve Mahmudiye limanlarını kullanılarak İskenderiye ye geçerken az bir vergiye tabi olduğu bilgilerini vermektedir. Mısır ın en önemli gelir kaynağı olan hububatın ise başlıca ihracat maddesi olduğunu belirtmektedir. Mısır ın hayat kaynağı Nil Nehri nin en önemli kollarından olan Dimyat ile Resid kollarına da değinen Baron, Avrupalıların bu iki liman kentine henüz yabancı olduğunu ve özellikle Dimyat ın pirinç üretimi sayesinde İstanbul ve diğer birçok Osmanlı şehri ile ticaret hacmini arttırdığını belirtmektedir. 62 2) Arabistan, Kızıldeniz, Hint Okyanusu Bilindiği üzere, Kızıldeniz in tarihinden bugüne önemi, hac yolları ve Avrupa Hindistan Uzak Doğu ticaret yolu üzerinde olmasından kaynaklanmaktadır. Konumu itibariyle, Hint Okyanusu, Akdeniz ve diğer birçok bölgeden gelen gemiler Kızıldeniz e gelmekte ve mallarını Hindistan a, Arap Yarımadası na, Akdeniz ve akabinde Avrupa ya transfer etmekteydiler yüzyıl başlarında Akdeniz ticaretinde hareketlenmeler yaşandığını ve Babıâli nin de Arabistan ticaretine yeniden yakınlaştığını belirten Baron, Avrupalıların bölgede ticaret yapmak için kullandığı dört anayoldan bahsetmektedir. Baron un verdiği bilgilere göre bölgede ticaret, Suriye den Şam kervanları ile gelenler; Kızıldeniz in kuzeyinden gelenler; Mısır dan Kahire kervanları ile gelenler ve Kızıldeniz ile Umman limanlarının açılmasıyla birlikte İran Körfezi nden gelenler ile yapılmaktaydı. Yüzyılın başı itibariyle bu ticaretten elde edilen ithalat geliri 50 milyon frank; ihracat ise 35 milyonu kahveden, 4 milyonu inciden olmak üzere toplamda 40 milyon frank idi. 64 Bunun yanı sıra Baron, Kızıldeniz bölgesinde yerel ticaretin çoğunlukla Arap Yarımadası ndaki yerleşiklerin elinde olduğunu belirtmektedir. Hicaz eyaletlerinin ticaret hacmi hakkında, 1808 yılında bölgede bulunan Arap ticaret filosunun 870 gemi ve gemiciden oluştuğu bilgisini vermektedir AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, Pera, 16 Ocak 1834, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, Pera, 16 Ocak 1834, s Mustafa L. Bilge, Kızıldeniz, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXV, Ankara 2004, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, Pera, 16 Ocak 1834, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.92.

19 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 435 Baron, Amerikalılar, Hintliler ve İngilizlerin de bölge ticaretinde oldukça aktif olduklarını ve her milletin kendi ürünlerini İran Körfezi üzerinden Hicaz eyaletlerine; Hint Okyanusu üzerinden Umman ın Maskat kentine; Kızıldeniz üzerinden Hicaz ve Yemen e direkt olarak ulaştırdıklarını belirtmektedir. Bunun yanında bölgeden yapılan ihracata da değinen Baron, kıymetli taşların, incinin, kahvenin, kuru hurmanın, at derisinin, çividin, Hint Okyanusu nda bulunan Sokotra Adası nın aloe vera (sarısabır) bitkisinin, Yemen deki Hadramut kentinin tütsü ve buhurlarının, çeşitli zamkların ve Afrika nın içlerinden gelen parfümlerin en önemli ihracat ürünleri olduğu bilgisini vermektedir. 66 3) Fırat Eyaletleri ve İran Körfezi Ortaçağ dan itibaren Irak için olduğu kadar Suriye için de önemli bir yol olan Fırat Nehri Osmanlı döneminde de önemini korumuştu. 67 Bilindiği gibi Fırat Havzası, Türkiye, Suriye, Ürdün, Arabistan, Kuveyt ve Irak ı içinde barındırmakta ve bu yönüyle etrafında bulunan şehirlere de zenginlik ve refah sağlamaktaydı. 19. yüzyılın başları itibariyle Fırat ın özellikle de bu nehre komşu olan Osmanlı ve İran ın eyaletlerinin ihtiyaçlarını sağladığına değinen Baron, bu bölgelerde yerli ürünlerinin Hindistan, Suriye ve İstanbul dan gelen ticari emtialar satışı veya takasının yapıldığını belirtmektedir. Bölge ticaretinin en önemli kolunu, Fırat ve Dicle nin bitimindeki konumu ile Basra oluşturmaktaydı. Bilindiği gibi Basra nın, adını verdiği körfez ve Şattülarap yoluyla Akdeniz limanlarına ulaşan yolun üzerinde bulunması önemini daha da arttırmaktaydı. Bununla birlikte bölgenin Baharat Yolu üzerinde bulunması da ticaretteki önemini arttıran önemli bir diğer unsurdu. 68 Baron bu sebeple Basra yı bölgenin en önemli ambarı olarak adlandırmaktadır. 69 Baron un verdiği bilgilere göre, Basra Limanı dönem itibariyle varillik gemileri alma kapasitesine sahipti. Bunun yanında, Baron, İngiliz Hintlilerinin (Les Anglo Hindous) Surat, Bombay, Bangladeş ve Madras tan Basra Limanı na şallar, muslin kumaşlar, çivit, Hint baharatları, Avrupa ticari ürünleri, Arap zamkı, parfüm, kahve, Arabistan atları ve Bahreyn incileri getirdiklerini belirtmektedir. Bağdat tan Basra ve Hindistan a ihraç edilen ürünler ise doğrudan Kızıldeniz, Suriye, İstanbul ve İran ın içlerinden kervanların getirdiği tütün, safran, kükürt, demir, bakır, şal gibi ürünler ve değerli halılardı AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, Pera, 16 Ocak 1834, s Metin Tuncel, Fırat, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.XIII, Ankara 2004, s Yusuf Halaçoğlu, Basra, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt V, Ankara 2004, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, Pera, 16 Ocak 1834, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, Pera, 16 Ocak 1834, s.92.

20 7/14 ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE 436 4) Suriye ve Kıbrıs Baron Suriye nin Avrupa için hammadde açısından çok zayıf bir pazar olduğu ve Suriye nin sürekli artan kendi ihtiyaçlarına dahi yetemediği bilgisini vermektedir. Bundan dolayı Avrupa ürünleri Suriye de gün geçtikçe nüfuz etmekte ve Suriye de Avrupa mallarına karşı beğeniyi arttırmaktadır. Zira Baron, Avrupa ürünlerinin Suriye nin ithalatında önemli bir payı bulunduğunu ve Suriye nin ithal ettiği ürünler arasında pamuklu bez, saf pamuk, yünlü kumaş, ipekli ürünler, hırdavat, çiniler, demir çelik, deri, kâğıt, kahve, şeker, çeşitli ecza ürünleri, baharat, kırmız böceği, çivit, pirinç, baklagiller, arpa buğday, gümüş ve altın eşyalar gibi ürünler bulunduğunu belirtmektedir. 71 Baron a göre Suriye nin temel ticareti Fırat bölgesi, Arabistan ve İran ın belirli yerlerinden gelen kervanlar aracılığıyla yapılmaktaydı. 72 Suriye den ihraç edilen ürünler ise, balmumu, safran, galbanum (kasnı otu sakızı), meyve kurusu, inci, bakır ve çinko alaşımı (tombak), çivit, sünger, sabun, tütün, ipekli kumaş, altın ve gümüş eşyalar gibi ürünlerdi. 73 Suriye ticareti ile ilgili olarak Şam üzerinde ayrıca duran Baron, 1825 yılına ait gümrük kayıtlarından hareketle birkaç rakama yer vermektedir. Buna göre Şam 1825 yılında neredeyse Asya nın tüm ticari ürünlerinden almıştır ve bu ürünlerin toplam değeri franktır. Baron un yaptığı hesaba göre bu rakam, bütün Suriye nin aldığı ve Avrupa dan gelen ticari ürünlerinin değerinin iki katıdır. 74 Buradan da anlaşılacağı üzere Şam Suriye nin ticaretinde önemli bir konumdaydı. Suriye nin ardından Kıbrıs Adası na da değinen Baron, Kıbrıs ın, Suriye nin Akdeniz ticareti için bir depo veya ambar vazifesini gördüğü kanısındadır. Kıbrıs Adası sahip olduğu coğrafi konum ve doğal limanlar sayesinde Doğu Akdeniz ticaretinde önemli bir yere sahiptir. Baron un verdiği bilgilere göre adada, pamuk, ipek, yün, kökboyası, acı hıyar, yağ, buğday, arpa, değişik kalitede şaraplar, tuz, keçiboynuzu, sünger, keçi ve sığır derisi, pamuklu boyalı Hint bezi gibi ürünler üretilmekteydi. Baron un raporlarına göre, Kıbrıs Adası nın ithal ettiği ürünler sabun, yağ, pamuklu kumaş, şarap, deri, kahve, kuru sebze ve meyveler, zücaciye, demir, şeker, çivit, kâğıt, pamuk, fayans, parfüm, hırdavat, likör, çelik, kırmız böceği gibi ürünlerdi. Adanın ihraç ettiği ürünler ise, ham pamuk, buğday ve arpa, ipek, şarap ve brendi, yün, sünger, kökboyası, keçiboynuzu, ayakkabı, tuz, sığır derisi, zift, keçi derisi, sarı balmumu, bakır, acı hıyar, meşeden elde 71 AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, İzmir, 1 Eylül 1833, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, Pera, 16 Ocak 1834, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, İzmir, 1 Eylül 1833, s AMAE, CADC, MD, Turquie, 74, Boislecomte dan Broglie ye, İzmir, 1 Eylül 1833, s.101.