POZANTI-KARSANTI-KARAİSALI (DOĞU TOROS) ARASINDA YER ALAN KARBONAT PLATFORMUNUN STRATİGRAFİSİ VE JEOLOJİK GELİŞİMİ

Transkript

1 MTA Dergisi, 109, 33-44, 1989 POZANTI-KARSANTI-KARAİSALI (DOĞU TOROS) ARASINDA YER ALAN KARBONAT PLATFORMUNUN STRATİGRAFİSİ VE JEOLOJİK GELİŞİMİ Cavit DEMİRKOL* ÖZ.- İnceleme alanında temeli Paleozoyik (Permo-Karbonifer) yaşlı Karahamzauşağı formasyonu oluşturur. Mesozoyik, Jura- Kretase yaşlı, başlıca karbonat yapılışlı Demirkazık formasyonu ile Kampaniyen Mestrihtiyen yaşlı, pelajik foraminiferli Yavça formasyonu ile temsil edilmektedir. Tersiyer, Paleozoyik-Mesozoyik yaşlı kayastratigrafi birimlerinin oluşturduğu düzensiz bir paleotopografya üzerinde gelişmiştir. İstifte kısa mesafede yatay ve düşey geçişler bulunmaktadır. Tersiyer istifinin temelini karasal nitelikli Oligosen-Alt Miyosen yaşlı Gildirli formasyonu oluşturmaktadır. Gölsel Karsantı formasyonu Gildirli formasyonu üzerinde yer almaktadır. Alt Miyosende, güneyden dereceli bir deniz ilerlemesiyle sığ deniz -plaj nitelikli kırıntılılardan oluşma Kaplankaya formasyonu ile resifal karbonatlardan ibaret Karaisalı formasyonu gelmiştir. Karaisalı formasyonunun resif ilerisi fasiyesini şeyl ve marn yapılışlı Güvenç formasyonu oluşturmaktadır. Yüksek oranda sediman girişinin olduğu alanlarda türbiditik Cingöz formasyonu çökelmiştir. Çalışma alanının incelenen zaman dilimindeki evriminde kompresyonel kuvvet dengesi egemen olmuştur. Mestrihtiyene doğru duraylı olan platform üzerine Üst Mestrihtiyende Kızıldağ melanjı ve Faraşa ofiyoliti yerleşmekte ve platformun KKD kesimleri yükselmeye başlamakta ve deniz GGB ya doğru gerilemektedir. Tektonik etkinlik normal blok faylanmanın denetiminde günümüzde de sürmektedir. GİRİŞ Doğu Toroslar'ın bir bölümünü oluşturan çalışma alanı kuzeybatıda Pozantı, kuzeyde Karsantı, güneybatıda Karaisalı ve güneydoğuda îmamoğlu ile sınırlandırılmıştır (Şek. 1). Bölgede paraotokton, neootokton ve allokton kaya toplulukları bulunmaktadır. Mestrihtiyen sonrasında Orta ve Batı Toroslar'da önemli yatay taşınmalar egemenken (Brunn ve diğerleri, 1971; özgül, 1976), inceleme alanında buna benzer olaylar yaratan tektonik bir yapı gelişmemiştir. Buna karşılık Mestrihtiyen sonrasında çalışma alanı ve yakın dolayının yapısal biçimlenmesinde önemli bir yeri olan Ecemiş fayı boyunca tektonik hareketler egemen olmuştur. Ecemiş fayı gerek yapısal.gerekse morfolojik olarak Doğu Toroslar'ı KD-GB yönündeenine kesen önemli bir zon olarak çok eskiden beri yerbilimcilerin dikkatini çekmektedir. Arpat ve Şaroğlu (1975) bu zonun diri bir fay zonu olduğunu be- * Çukurova Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Adana. lirtmişlerdir. Ecemiş fayı, sol yanal yönlü, doğrultu atımlı bir fay olarak tanımlanmaktadır. Çalışma alanında Paleozoyik ve Mesozoyik yaşh birimler temeli oluştururken, Tersiyer yaşlı Adana basenine ait istifler geniş bir yayılım sunarlar. Temeli oluşturan Karbonifer Üst Permiyen zaman aralığını temsil eden istif, fasiyes özelliği ve çökelme ortamı yönünden genellikle tekdüzelik belirtirken, üst Jura- Kretase zaman aralığında çökelen kıta kenarı birimlerinde ise bu yönde belirgin bir farklılaşma göze çarpmaktadır. STRATİGRAFİ İnceleme alanında Paleozoyik, Mesozoyik ve Senozoyik yaşh kayastratigrafi birimleri bulunmaktadır. PALEOZOYİK Karahamzauşağı formasyonu (PKbk) Birimin alt bölümü sarımsı gri, kahverengi gri, koyu gri, ince-orta kalın katmanlı, demirli, killi, bol fosil taneli (brachiopoda, foraminifer, ekinid), yer

2 34 Cavit DEMİRKOL Çiftehan Kamışlı Karsantı Pozontı Egner Kozan Karaisalı İmamoğlu Gülek Ceyhan ADANA Tarsus AK DENİZ BLACK SEA İstanbul ANKARA AK DENİZ Antakya MEDİTERRANEAN SEA Adana 300 Km Şek.l Mevki haritası. yer dolomitleşmiş ve neomorfik vaketaşı istiftaşı türünde kireçtaşından oluşmuştur. Kimi düzeylerde laminalanma, stilolitleşme görülmektedir. Daha sonra yeşilkahverengi gri, ince-orta kalın katmanlı, terrijen taneler kapsayan kireçtaşı gelmektedir. Vaketaşı tanetaşı özellikli olan kireçtaşı ince çamurtaşı marn arakatmanları kapsamaktadır. Bu kesimde alglerin fosil tanelerini onkoidal şekilde sararak oluşan tanetaşıvaketaşı düzeyleri gözlenmektedir. Fusulinlerin çevrelerinde algal kabuklar içinde Girvanella yoğun olarak bulunmaktadır. Üst kesim mavi, yeşil, kahverengi kuvars kumtaşı, kuvarsit ve çamurtaşı marn arakatmanlı, ince-orta kalın katmanlı kireçtaşı ile temsil edilmektedir. Aynı zamanda gri renkli, ince kalın katmanlı kireçtaşı ve marn düzeyleri de gözlenmektedir. Kireçtaşları, ekinid, krinoid, Ostracod, alg, bryozoa, gastropod, brakyopod, mercan ve foraminifer içermektedir. Demirli ve siltli düzeyler bulunmaktadır. Yaygın biyoturbasyon ve stilolitleşme gözlenmektedir. Kuvarsitlerde çapraz katmanlanma, kireçtaşında çört ve

3 DOĞU TOROS KARBONAT PLATFORMUNUN STRATİGRAFİSİ 35 Şek.2 Toros kuşağı otokton platform sedimanlarmın dağılımı ve büyük yapısal çizgileri gösterir harita (Adamia ve diğerleri, 1980 den yalınlaştırılmıştır). l- Çalışma alanı, 2- Toros kuşağı yarı otokton platform sedimanları, 3- Toros kuşağı yaklaşık sının. B- Barladağ, BD- Beydağları. dolomitleşme bulunmaktadır. Karahamzauşağı formasyonu; yeşil, kahverengi, gri renklerin hâkim oluşu, farklı kalınlıkta katmanların yaygınlığı, sıkça terrijen kırıntılara (kuvarsit, kumtaşı, çamurtaşı marn) rastlanması, karbonatların içinde yaygın kuvars ve makrofosil parçalarının gözlenmesi, birimin şelf ortamında çökeldiğini göstermektedir. İstifte tanetaşı arakatmanlı vaketaşı istiftaşı türünde terrijen gereç kapsayan kireçtaşının egemen oluşu, bol miktarda ekinid, gastropod, brakyopod, foraminifer parçaları kapsaması, kimi kesimlerde tanelerin algler tarafından onkoid şeklinde sarılması ve demirli oluşu, istifin açık self şelf lagünü ortam koşullarında çökeldiğini göstermektedir. İnceleme alanında faylarla sınırlandırılmış yüzlekleri bulunan birimin yanal değişimini izlemek mümkün değildir ve taban da gözlenememektedir. Karbonifer-Permiyen yaşlı birimin üzerine daha genç birimler diskordansla gelmektedir. MESOZOYİK Demirkazık formasyonu (JKd) İnceleme alanında başlıca kireçtaşı, dolomitik kireçtaşı, dolomit ve pelajik foraminiferli mikritik kireçtaşı yapılışlı birim Demirkazık formasyonu olarak isimlendirilmiştir (Yetiş, 1978). İstifin taban kesiminde; gri renkli, sert, keskin köşeli kırıklı, yer yer çörtlü, kalsit dolgulu ve limonitleşmeli, kalın-çok kalın katmanlı mikritik kireçtaşı bulunmakta olup, üzerine koyu gri, sarımsı boz renkli, kalın katmanlı, sert, yer yer kalsit dolgulu, seyrek çört bantlı, kıt fosilli kireçtaşı gelmektedir. Neomorfik bozuşma ve dolomitleşme ilksel hamurun ve bazı tanelerin tanınmasını engellemektedir. Pellet taneleri çevresinde neomorfik spar oluşumları gözlenmektedir. İstifin daha üst kesimini oluşturan açık gri-sarımsı renkli, kalın katmanlı dolomit ince-orta kristallidir. Dolomit içinde yer yer sarı kahve renkli çamurtaşı bulunmaktadır. Karahamzauşağı formasyonu üzerinde açısal diskordanslı bulunan birim inceleme alanı kuzeybatısında Köpekdağ (A 5); Cilgurliz dağı (B 4) uzanımında pek çok yerde üst Kretase yaşlı Yavça formasyonu ile uyumludur (Şek. 3). Birim, sınırlı platform fasiyes kuşağı içinde gel-git gölcükleri ve gel-git düzlüğü lagünlerini yansıtmaktadır. Demirkazık formasyonu Jura üst Kretase yaş konağında çökelmiştir (Ünlügenç ve Demirkol, 1987).

4 36 Cavit DEMİRKOL S Köpekdağ Cilgurlizdağ N Demirkazık formasyonu (Demirkazık formation ) Şek.3 Köpekdağ Cilgurliz dağı alanının taslak enine kesiti ve Demirkazık formasyonu, Yavça formasyonu ile Kızıldağ melanjının dokanak ilişkileri. Yavça formasyonu (Ky) Tabanda pembe renkli, pelajik foraminiferli mikritik kireçtaşı ile başlayıp, üzerine bol ofiyolit ve kireçtaşından türeme ögeli türbiditik çökellerden oluşan birim Yavça formasyonu olarak ayırtlanmıştır (ilker, 1975; Monod ve Erdoğan, 1981). İstifin tabanındaki kireçtaşı kırmızımsı pembe renkli, ince-orta kalın katmanlı ve bol pelajik foraminiferli biyomikritik kireçtaşından oluşmakta, üzerine açık koyu yeşil, sarı-kahverengi kırıntılılar gelmektedir. Bunlar başlıca; köşeli taneli kireçtaşı, radyolarit, çört, bazalt, kuvarsit ve serpantinden türeme ögeli, ince-orta kalın katmanlı, kötü boylanmalı, seyrek çakıllı kumtaşıçamurtaşı ve yeşilimsi gri, siyah renkli, ince katmanlı, yer yer laminalı şeyl ardalanmasından oluşmaktadır. Demirkazık formasyonu üzerine uyumlu olarak gelen birim ani yanal ve düşey fasiyes değişimleri sunmaktadır. Üzerine Kızıldağ melanjı ve kireçtaşı üyesi tektonik bir dokanakla gelmektedir. Birimin Kampaniyen-Üst Mestrihtiyen evresinde çökeldiği söylenebilir (Ünlügenç ve Demirkol, 1987). İnceleme alanı kuzeyinde Mesozoyik istifin üzerinde yer alan, genel görünümü yumuşak bir morfoloji içinde gelişigüzel saçılmış değişik boyutlarda masif ve iri kaya bloklarından oluşan birim Kızıldağ melanjı olarak adlandırılmıştır (Ünlügenç ve Demirkol, 1987). Spilitik lavlar egemen olup fliş, Volkano-tortul, volkanik gereç, radyolarit, kırıntılı kütle akmaları yaygındır. İçinde değişik boyut ve konumda serpantinit mercekleri, değişik granodiyorit, gabro blokları, ofiyolitik kayaç ve çeşitli çökel kayaçlara rastlanmaktadır. Radyolarit blokları; kırmızı-kahverengi, 3 20 cm kalınlığında kil arakatkılı olup sık kıvrımcıklıdır. Serpantinit bloklu bir yapıya sahiptir. Birim içinde farklı kaya parçalarının uzun eksenlerinin yönlenmesi yapısal bir denetimin varlığını göstermektedir. Aynca, her kaya parçası da kendine özgü bir iç deformasyon yapısı taşımaktadır. Kızıldağ melanjı Üst Mestrihtiyen ve Öncesi litostratigrafi birimleri üzerine bindirmeli olarak, üzerine ise Tersiyer istifinin yüzeylenmediği kesimlerde Faraşa ofiyoliti tektonik dokanakla gelmektedir (Şek. 4). Kızıldağ melanjı (Kk) Kızıldağ melanjı içerisinde değişik büyüklükte yüzleklere sahip kireçtaşından oluşan bloklar ayrı ola-

5 DOĞU TOROS KARBONAT PLATFORMUNUN STRATİGRAFİSİ 37 Köpek Dağı S N Demirkazık formasyonu (Demirkazık formation) Şek.4 - Köpekdağ kuzeyinde Yavça formasyonu ile Kızıldağ melanjı ve Faraşa Ofiyolitinin dokanak ilişkilerini gösterir taslak kesit. rak haritalanmıştır (Ünlügenç ve Demirkol, 1987). Bunlar metre ölçeğinden kilometrelerce uzunluğa erişen büyüklüktedir. Morfolojik çıkıntılar oluşturan blok görünümlü, masif, çörtlü kireçtaşı, masif kireçtaşı, radyolarit, volkanik breş, gabro, diyabaz, granodiyorit bulunmaktadır. Bütün kaya blokian birbiriyle kaotik ilişkiye sahiptirler ve uzun eksenleri genelde D-B ya yakın bir uzanım sunmaktadır. Böylece bunlann uzun eksenlerinin yönlenmesi açısından yapısal bir kontrolün varlığına işaret etmektedir. Ayrıca bloklar kendilerine özgü iç deformasyon da sunmaktadır. Kireçtaşı blokian Mesozoyik karbonatları ile eşitli bulunmaktadır. Başlıca kireçtaşı yapılışlı bloklar yer yer dolomitik kireçtaşı ve dolomit görünümü sunmaktadır. Kızıldağ melanjı, inceleme alanı sınırları içerisinde Jura Üst Kretase yaşlı Demirkazık formasyonu ile Üst Kretase (Kampaniyen-Üst Mestrihtiyen) yaşlı Yavça formasyonu üzerine bindirmelidir. Bölgesel ölçekte ise üzerine Üst Mestrihtiyen yaşlı birimler gelmektedir (Çalapkulu, 1976; Yılmaz, 1984). Böylece Kızıldağ melanjı üst Mestrihtiyen sırası ve sonrasında bölgeye yerleşmiş olmalıdır (Ünlügenç ve Demirkol, 1987). Faraşa ofiyoliti (Kf) Birim, inceleme alanı kuzey kuzeybatısında iki ayrı yüzleğe sahip bulunmaktadır. Serpantinleşmiş ultramafik ve mafik bileşimli bir kayaç topluluğundan oluşmaktadır. Yaygın kaya türlerini; harzburjit, dünit, piroksenit, gabro ve diyabaz dayk kümeleri oluşturmaktadır. Harzburjitler genelde iyi gelişmiş foliasyon ve lineasyön sınırlan içerisinde yer yer dünit arakatmanları ile İzoklinal kıvrımlanma gözlenmektedir. Çalışma alanı kuzeyinde birimin içinde çok az oranda diyorit ve granit bulunduğu bildirilmektedir (Çakır, 1972; Juteau, 1979). Birim, inceleme alanı sınırlan içerisinde Kızıldağ melanjı üzerinde bindirmeli olup üzerine Adana baseni Tersiyer istifinin gölsel nitelikli kırıntılı karbonatlardan oluşan Karsantı formasyonu heterolitik diskordanslı olarak gelmektedir. Tekeli ve diğerlerinin (1981) Aladağlarda ayırtladığı Aladağ ofiyolit karmaşığı ile Anıl ve diğerlerinin (1986) Gerdibi Pozantı alanında isim vermeden ayırtladıkları plutonik birlik ile dolerit diyabaz daykları ve volkanik kayaçlar Faraşa ofiyoliti ile eşitli bulunmaktadır. İnceleme alanı sınırları içerisinde Kazıldağ melanjı en genç olarak Üst Kretase yaşh Demirkazık formasyonu ve Yavça formasyonu üzerine bindirmelidir.

6 38 Cavit DEMİRKOL Bunun üzerine ise ikinci bir bindirme ile Faraşa ofiyoliti gelmektedir (Şek- 4). Ofiyolit napı üzerinde Tersiyer çökellerinden Oligosen-Alt Miyosen ve Miyosen yaşlı kayalar diskordanslıdır. Faraşa ofiyoliti; inceleme alanı sınırları içerisinde Kampaniyen-Üst Mestrihtiyen yaşlı Yavça formasyonu üzerinde tektonik dokanaklı olması ve inceleme alanı sınırları dışında ise ofiyolit naplarının yerleşmesi sonrasında çökelen birimler üst Mestrihtiyen ve daha genç yaşta olduğundan (Yılmaz, 1984) bölgeye üst Mestrihtiyen sırasında ve sonrasında yerleşmiş olmalıdır. SENOZOYİK Gildirli formasyonu (Tgi) İlk olarak Schmidt (1961) tarafından isimlendirilen birim, inceleme alanı güneybatısında mostra vermektedir. Gildirli formasyonu, pembe kırmızı renkli çakıltaşı, çakıllı kumtaşı, silttaşı ve çamurtaşından meydana gelen dönemler halindeki akarsu çökellerinden oluşmaktadır. Genellikle taban çakıltaşı niteliğindeki birim düzensiz bir paleotopografyaya bağımlı olarak çukurluklarda gelişmiştir. Birimi oluşturan çakıltaşı taban kesiminde olup başlıca, ofiyolit, radyolarit, metamorfitlerden türeme, az yuvarlak, uzun taneli, kötü boylanmalı tanelerden oluşmaktadır. Üzerine gelen çakıllı kumtaşı ve kumtaşı başlıca, kireçtaşı, ofiyolit, çört ve kuvarsitten türeme, köşeli küt köşeli, az yuvarlak, kötü boylanmalı olup üst kesimlerde ince kumtaşı-silttaşı ardalanımı ile çamurtaşı gözlenmektedir. Çamurtaşı düzeyleri gevşek tutturulmuş, dağılgan, yer yer laminalı olup cm kalınlığa sahiptir. Gildirli formasyonu daha yaşlı birimler üzerinde diskordanslı bulunmaktadır. Bazı kesimlerde üzerine geçişli olarak Kaplankaya formasyonu, bazı kesimlerde de direkt olarak Karaisalı formasyonu gelmektedir. İnceleme alanı sınırlan içerisinde birime yaş verebilecek herhangi bir fosile rastlanılmamıştır. Birimin altında bulunan en genç kaya birimi Jura üst Kretase yaşlı Demirkazık formasyonudur. Üzerine ise Burdigaliyen Langhiyen yaşlı Kaplankaya ve Karaisalı formasyonları gelmektedir. Bölgesel ölçekte ise çalışma alanı dolayında Eosen yaşlı birimler bulunmaktadır (Schmidt, 1961; Abdüsselamoğlu, 1962; İlker, 1975; Yetiş, 1978; Yetiş ve Demirkol, 1984). Bu nedenle birim Oligosen-Alt Miyosen yaşlı olmalıdır. Karsantı formasyonu (Tk) İnceleme alanı kuzeyinde yüzeyleyen açık gri, çok ince-orta kalın katmanlı, bitki döküntüleri ile kömür kapsayan kiltaşına Karsantı formasyonu adı uygulanmıştır (Schmidt, 1961). Karsantı formasyonu bölgede başlıca marn, çamurtaşı ile daha kıt olarak çakıllı kumtaşı yapılışlıdır. İstif, taban kesiminde seyrek ince katmanlı çamurtaşı arakatmanlı çakıllı kumtaşı kumtaşından oluşmaktadır. Daha üst seviyelerde çamurtaşı ile marn hâkimdir. Yer yer kumtaşı düzeyleri olağan olup içerisinde kömür bantlarıyla yer yer de bol miktarda bitkisel döküntü bulunmaktadır. Birimin değişik tane boyundaki litolojilerini Faraşa ofiyoliti ile Kızıldağ melanjından türeme malzeme oluşturmaktadır. İnceleme alanı kuzeyinde oldukça büyük bir kalınlığa erişen birim, inceleme alanı sınırları içinde ise havza kenarına rastlandığından kalınlığı azalmaktadır (Schmidt, 1961; Abacı, 1986; Yurtmen, 1986). Karsantı formasyonu; Kızıldağ melanjı ve Faraşa ofiyoliti üzerinde diskordansla yer almakta, üzerine Kaplankaya ve Karaisalı formasyonları uyumlu olarak gelmektedir. Birimin Oligosen üst Miyosen zaman aralığında çökeldiği kabul edilmiştir (Yetiş ve Demirkol, 1986). Kaplankaya formasyonu (Tkp) Çalışma alanında çakıllı kumtaşı, kumtaşı, Çakıllı-kumlu kireçtaşı, silttaşı, vb yapilışlı birime Kaplankaya formasyonu adı verilmiştir (Yetiş ve Demirkol, 1986). İnceleme alanındaki Paleozoyik ve Mesozoyik yaşlı birimlerin güneyinde az çok paralel dağınık yüzlekleri bulunmaktadır. Birim, altta Mesozoyik yaşlı birimlerin üzerinde diskordan, Gildirli formasyonu üzerinde uyumlu, üstte ise Karaisalı formasyonu ile geçişlidir. Kaplankaya formasyonunun kalınlığı orta-

7 DOĞU TOROS KARBONAT PLATFORMUNUN STRATİGRAFİSİ 39 mın paleotopografik konumuyla bağımlı olarak değişmektedir. Kaplankaya formasyonu, Karaisalı formasyonunun çökelimi için uygun olmayan koşullarda üstte Güvenç formasyonunun ince kırıntılılarına geçmektedir (Şek. 5). İnceleme alanı doğusunda ise birim üzerine uyumlu olarak Cingöz formasyonu gelmektedir. Birim Miyosen denizi transgresyonu tabanındaki sığ denizel nitelikli ilk birimdir. İnceleme alanında tanıtımları yapılan fosil topluluğuna göre birim Burdigaliyen-Langhiyen zaman aralığında çökelmiş olmalıdır (Yetiş ve Demirkol, 1986). Cingöz formasyonu (Tc) Birim, inceleme alanı doğu-güney doğusunda Kaplankaya ve Karaisalı formasyonları üzerinde gözlenmektedir. Cingöz formasyonu, taban kesiminde N s Kebanbaşı Karaisalı formasyonu (Karaisalı (formation) Demirkazık (Demirkazık formasyonu formayonu) Şek.5 Mustafaağalar güneybatısında Kaplankaya formasyonunun Karaisalı ve Güvenç formasyonları ile fasiyes ilişkilerini gösterir taslak kesit. Birimden derlenen fosillerle Kaplankaya formasyonu Burdigaliyen-Langhiyen (Alt-Orta Miyosen) yaşını karakterize etmektedir (Ünlügenç ve Demirkol, 1987). Karaisalı formasyonu (Tka) Birim resifal nitelikli, genellikle beyaz, açık gribej renkli, orta-kalın katmanlı, bazen som, sert, yer yer algli, mercanlı, gastropod, lamellibranş ve ekinidli, killi biyokiastik kireçtaşı ile dolomili kireçtaşından oluşmaktadır. Karaisab formasyonu topografik yükseklerde oluştuğu yönle bölgenin topografik düzensizlikleri, deniz seviyesindeki alçalıp yükselmeler ve havzaya taşınan çökel malzeme oranındaki değişimlere bağlı olarak altında ve üstünde bulunan birimlerle hızlı yanal ve düşey fasiyes değişimleri göstermektedir (Şek. 6). yeşilimsi gri renkli iri çakıl ile yer yer blok boyutuna erişen başlıca; kireçtaşı, ofiyolit, çört, vb nden türeme, oldukça yuvarlak ögeli, orta-kalın katmanlı çakıltaşı, çakıllı kumtaşı ve kumtaşı yapılışlıdır. Güneye doğru birimde çakıltaşı azalmakta, çakıllı kumtaşı ve kumtaşına geçiş gözlenmektedir. Çakıllı kumtaşı-kumtaşı başlıca; kuvars, feldispat, kireçtaşı ve ofiyolitten türeme as yuvarlak tanelerden oluşmakta ve türbiditik karakter göstermektedir. Birim, tabanındaki birimler ve üzerinde yer alan Güvenç formasyonu ile geçişlidir (Şek. 6). Cingöz formasyonu, tanıtımları yapılan fosillere göre Burdigaliyen-Langhiyen yaş konağında çökelmiş olmalıdır (Yetiş ve Demirkol, 1986). Güvenç formasyonu (Tgü) İnceleme alanı güneybatısında yüzeylemekte olan

8 40 Cavit DEMİRKOL Taşboyun T. s Kösüretik T. N Tci Dündar Kızıldağ Melanjı (Kızıldağ Melange) Şek.G Dündar dolayının Kızıldağ melanjı üzerine gelen denizel Miyosen birimlerinin yanal ve düşey fasiyes ilişkilerini gösterir taslak kesit. birim koyu gri, yeşilimsi gri renkli, pelajik foraminiferli yeşil ile kıt kumtaşı-silttaşı-killi kireçtaşından oluşmaktadır. Kumtaşı ve silttaşında kuvars ve feldispat üstün durumdadır. Güvenç formasyonu; altta Kaplankaya ve Karaisalı formasyonlarıyla düşey, üstte Cingöz formasyonu ile yanal geçişlidir. Birim içinden derlenen örneklerle birimin Burdigaliyen- Serravaliyen (Alt-Orta Miyosen) evresinde çökeldiği saptanmıştır (Yetiş ve Demirkol, 1986). KUVATERNER Taraça (Qt) Korkun, Eğlence suyu ve Seyhan nehri yatağı yakınında ve az çok paralel, değişik genişlikte bulunmaktadır. Nehir boyunca gelişen taraçalar; tane boyu değişken, başlıca ofiyolit, radyolarit, kuvarsit, kireçtaşı ve çörtten oluşmaktadır. Alüvyon (Qal) Dere boylarında gelişmiş, kötü boylanmalı, tutturulmuş çakıl, kum ve milli malzemeden meydana gelmekte, taneler temel litolojisine bağlı olarak ofiyolit, kireçtaşı, radyolarit, çört ve kuvarsitten türemektedir. KARBONAT PLATFORMUNUN GELİŞİMİ İnceleme alanı ve dolayında temeli oluşturan Karbonifer-üst Permiyen zaman aralığına intrakratonik havza koşullarını kapsayan istif, fasiyes özellikleri ve çökelme ortamı yönünden genellikle tekdüzelik belirtirken, Jura Üst Kretase zaman aralığını kapsayan resifal ve resif gerisi karakterli kıta kenarı istifinde bu yönden belirgin bir farklılaşma göze çarpmaktadır. Çalışma alanında üst Paleozoyik çökelleri genellikle terrijen klastiklerle arakatmanlı kireçtaşından yapılmıştır. Terrijen klastikler yaygınlık sırasına göre; kuvarsit, kuvars kumtaşı, çamurtaşı-marn ve şeyidir. Bu dönemde, inceleme alanı batısında Belemedik istifinde üst Karbonifer ve Alt Permiyende stratigrafik boşluk bulunmaktadır (Tekeli ve diğerleri, 1981, 1984). İnceleme alanında yer alan Karbonifer-Üst Permiyen yaşlı Karahamzauşağı formasyonu dönemsel nitelikli şelf karbonatlarına benzerlik göstermektedir. Dönemsel çökelmenin nedeni sürekli ve düzenli çökelme ile birlikte yinelenen östatik deniz değişimleri olmalıdır. Bu olay ise tektonik veya glasiyal nedenlere bağlanabilir (Wilson, 1975). Birimin sığ kraton içi havzalarda yeralan açık dolaşımlı şelf ve platformlarda geliştiği söylenebilir. Permiyen sonunda blok faylanmalar başlamıştır (Şek. 7a). Litoloji özellikleri ve kronostratigrafik açıdan Karahamzauşağı ile eşdeğerli üst Paleozoyik yaşlı Belemedik istifi (Üst Devoniyen Permiyen) sığ kraton içi havzalarda çökelmiş olup düzenli çökelme ile yinelenen östatik deniz seviyesi değişimlerini yansıtmaktadır (Tekeli ve diğerleri, 1984). Jura Üst Kretase aralığında kireçtaşı ve dolomili

9 DOĞU TOROS KARBONAT PLATFORMUNUN STRATİGRAFİSİ 41 GB (SW) Adana baseni (Adana basin) Korsantı baseni (Korsantı basin ) KD (NE) f -Alt Miyosen ( Burdigaliyen ) Orta Miyosen ( Serravaliyen) Lower Miocene (Burdigalian ) Middle Miocene ( Serravalian) Poleozoyik + Mesozoyik (Poleozoyik+ Mesozoic ) Adana baseni (Adana basin) KD (NE) Oligosen Alt Miyosen (Burdigaliyen ) Oligocene - Lawer Miocene (Burdigalian) d - Üst Mestrihtiyen Upper Maestrichtian GB (SW) KD (NE) Campanian- Maestrichtian GB (SW) KD (NE) b - Üst Jura Kretase upper Jurossic - Cretaceous GB (SW) KO (NE) a - Karbonifer - Permiyen Campanian- Permian Şek.7 Adana baseni kuzey kenarının jeoloji evrimini gösterir ardaşık taslaklar. PKbk- Karahamzauşağı formasyonu; JKd- Demirkazık formasyonu; Ky- Yavça formasyonu; Kk- Kızıldağ melanjı; Kf- Faraşa ofiyoliti; Tgi- Gildirli formasyonu; Tkp- Kaplankaya formasyonu; Tk- Karsantı formasyonu; Tka- Karaisalı formasyonu; Tc- Cingöz formasyonu; Tgü- Güvenç formasyonu; S- Alçalma; P- Sıkıştırma gerilimi; U- Yükselme.

10 42 Cavit DEMİRKOL kireçtaşından oluşan Demirkazık formasyonu, Üst Paleozoyik yaşlı birimler üzerinde diskordanslı olarak gözlenmektedir. Çoğun algae olmak üzere miliolidae vb gibi fosiller kapsamaktadır. Platform/bank ortamlarıyla platform kenarı organik yığışım alanlarını yansıtan ve büyük kalınlığa erişen birim sınırlı dolaşımlı platform üzerindeki lagünlerde ve gelgit düzlüklerinde gelişmiş olup, gelgit altı ve gelgit arası koşullarda gelişmiş olmalıdır. Bu da bize Mesozoyikte kıta kenarı üzerinde şelfe ait havza koşullarının geliştiğini belirtmektedir (Şek. 7b). Demirkazık formasyonu üste doğru Kampaniyen-Alt Mestrihtiyen evresinde pelajik foraminiferli mikritik kireçtaşı ile başlayıp, üzerinde bol ofiyolit ve kireçtaşından türeme ögeli türbiditik çökellerden oluşan Yavça formasyonuna geçmektedir (Şek. lc). Bölgenin denge konumu Üst Kretaseye (Kampaniyen-Mestrihtiyen) kadar devam etmiştir. Bu denge durumunun belirtileri karbonatların üste doğru giderek derinleşip pelajik kireçtaşına geçmesi ile gözlenmektedir. İnceleme alanı kuzeyinde yer alan Aladağlar'ın evrimini farklı dönemlerde yorumlayan Tekeli ve diğerlerine (1981) göre Üst Triyas-Kretase istifi duraylı kıta kenarı üzerindeki ortam koşullarında çökelmiştir. Burada Tetisin Doğu Akdeniz bölümünde, üst Triyas- Kretase aralığında Tetis Okyanusu ile Arap-Afrika kıtası arasında duraylı koşullarını yansıtan ilişkilerin bulunduğu düşünülmektedir. Bölgede denge konumunun bozulması üst Mestrihtiyen sırası ve sonrasında Laramiyen orojenik faziyle başlamıştır. Sıkışma tektoniğinin sürekliliğinde ilk kez Kızıldağ melanjı kıta platformu üzerine üzerlemiş, daha sonra da Faraşa ofiyolit dilimi kıta kabuğu üzerine bindirmiştir (Şek. 7d}. Bölgedeki birimler üst Kretase sonunda Laramiyen orojenik faziyle kıvrımlanıp su yüzeyine çıkmış ve aşınma dönemine girmiştir. Eosende bölgeyi sığ bir deniz kaplamıştır. Çalışma alanı içinde gözlenemeyen, tabanda kırıntılı, üst kesimlerde ise kireçtaşından oluşan birimler çökelmiştir (İlker, 1975; Yetiş, 1978). İnceleme alanı dışında, kuzey kesimlerde bulunan Lütesiyen yaşlı kayaçlar, Eosen denizinin sonuna kadar devam ettiğini göstermektedir (İlker, 1975; Yetiş, 1978; Gedik ve diğerleri, 1979). Lütesiyen sonunda Pireniyen orojenik faziyle oluşan regresyon bölgede tekrar karasal ortam şartlarını hâkim kılmıştır. İnceleme alanı güneyinde Mesozoyik ve daha yaşlı çökelleri uyumsuzlukla üstleyen Gildirli formasyonu Oligosen-Alt Miyosen (Burdigaliyen) aralığında düzensiz bir topografyaya bağlı olarak değişik fasiyeslerde olabilecek şekilde çökelmiştir (Yetiş ve Demirkol, 1984). Birimin üzerine havzanın birçok kesiminde sığ deniz-plaj ortamı niteliklerini yansıtan Kaplankaya formasyonu ile resifal nitelikli Karaisalı formasyonu, kuzeyde Karsantı havzasında ise Karsantı formasyonu gelmektedir (Şek. le). Gildirli formasyonu, karasal nitelikli, dönemli ardalanımlı kırıntılılardan oluşmaktadır. Başlıca, çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı ve çamurtaşı yapılışlıdır. Birim aşınmalı bir yüzey üzerinde keskin taban ile kanal dolgusu çamurtaşı ile başlamakta, yukarıya doğru tane boyu incelerek kümtaşı-silttaşı-çamurtaşı ardalanımına geçmektedir. Karsantı havzasında tabanda yer yer Gildirli formasyonu ve Kızıldağ melanjı ile Faraşa ofiyoliti, üzerinde kumtaşı, kiltaşı ve şeylden oluşan sığ deniz-gölsel fasiyesli Karsantı formasyonu bulunmakta ve birimin alt-orta düzeyleri kömür bantları içermektedir. Miyosen başında (Burdigaliyen) bölgeye güneygüneydoğudan erişen deniz transgresyonu ile karadan beslenmenin etkin olduğu alanlarda plaj-sığ denizel nitelikli kırıntılı çökeller (Kaplankaya formasyonu) durulurken, bunun dışında kalan topografik yükseklerde ise resifal karbonat nitelikli birim olan Karaisalı

11 DOĞU TOROS KARBONAT PLATFORMUNUN STRATİGRAFİSİ 43 formasyonu gelişmiştir. Kaplankaya formasyonu, karasal nitelikli Gildirli formasyonu üzerine gelmekte ve üst dokanağı resifal nitelikli Karaisalı formasyonuna geçmektedir. Ortam şartlarının Karaisalı formasyonunun çökelimine elvermediği bazı yerlerde ise Cingöz ve Güvenç formasyonları tarafından üzerlenmektedir. Karaisalı formasyonu güneye doğru resif ilerisi fasiyesine ait gri renkli, yer yer ince kumtaşı arakatmanlı, derin denizel marn ve şeylden oluşan Güvenç formasyonuna geçmektedir (Şek. 7f). Alt Miyosende bölgeye erişen deniz transgresyonunun Tortoniyene dek kuzeye ilerlemeye devam etmesi nedeniyle kıyı çizgisi Karaisalı formasyonu ve bunun resif ilerisi fasiyesi de kuzeye doğru ilerlemiştir. Yani Burdigaliyenden Langhiyen sonu?-serravaliyen başına kadar bütün birimler kuzeye doğru zaman zaman transgresif olarak birbirlerini aşmaktadırlar. Güvenç formasyonu çökelimi sırasında havzaya kuzeydeki bazı paleotopografik çukurluklar yolu ile kırıntılı malzeme taşınmış ve bu durum yakınsakıraksak türbiditik nitelikli Cingöz formasyonunun oluşumuna neden olmuştur. Cingöz formasyonu güneybatıya doğru Güvenç formasyonu ile geçişlidir ve Güvenç formasyonuna ait şeyller Cingöz formasyonu üzerine gelmektedir. SONUÇLAR 1. üst Paleozoyikte intrakratonik havzada epirik deniz ürünü siklik sedimanlar çökelmiştir. Bunlar genellikle terrijen kırıntılılarla ara katmanlı sığ deniz, duraylı platform karbonatlarından oluşmuştur. 2. İnceleme alanında Üst Mestrihtiyen sırası ve sonrasında sıkışma tektoniğinin sürekliliğinde Laramiyen orojenik faziyle ilk kez Kızıldağ melanjı kıta platformu üzerine üzerlenmiş, daha sonra Faraşa ofiyolit dilimi kıta kabuğu üzerine bindirmiştir. 3. Toros karbonat platformu çökelleri özellikle Mesozoyik ve Senozoyik sırasında, Afrika-Arap platformu çökelleriyle birkaç özellik dışında önemli benzerlik göstermektedir. Bu da Mesozoyik sırasında Anadolu levhacığı ile Afrika-Arap levhası arasında bir kenar denizinin gelişmiş olabileceğini düşündürebilmektedir. KATKI BELİRTME Bu araştırma MTA Genel Müdürlüğü Jeoloji Dairesi Başkanlığı ve Doğu Akdeniz Bölge Müdürlüğü ile Çukurova üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü arasında yürütülen "Adana Baseni Batı Kesiminin Detay Jeolojik Etüdü" adlı projenin bir bölümünü oluşturmaktadır. Yazar, ilgili kuruluşlara sağladıkları olanaklar için ve Araştırma Görevlileri Jeo. Yük. Müh. Hasan Lagap ve Jeo. Yük. Müh. Ulvican Ünlügenç'e yardımlarından dolayı teşekkürü bir borç bilir. DEĞİNİLEN BELGELER Yayına venldiği tarih, 4 Ocak 1988 Abacı, Ş., 1986, Çukurova baseni Karsantı yöresi genç Tersiyer istifinin kil mineralojisi: Ç.Ü. Fen Bilimleri Enst., 94, 59., Adana. Abdüsselamoğlu, M.Ş., 1962, Kayseri Adana arasındaki Doğu Toroslar Bölgesinin jeolojisi hakkında rapor: MTA Rap,, 3262, 33, (yayımlanmamış). And, M.; Özüş, S. ve Billor, Z., 1986, Gerdibi-Gertepe-Çataltepe Çeştepe (Pozantı Karsantı Adana) kromit yataklarının jeolojik, metalojenik ve ekonomik incelenmesi : TÜBİTAK, Matematik, Fizik ve Biyolojik Bilimler Araştırma Grubu, Proje no: TBAG-66 7, 131. Arpat, E. ve Şaroğlu, F-, 1975, Türkiye'deki bazı önemli genç tektonik olaylar: TJK Bült., 18, Blumenthal, M.M., 1952, Toroslar'da yüksek Aladağ silsilesinin coğrafyası, stratigrafisi ve tektoniği hakkında yeni etütler: MTA Yayınl, seri: D, 6, 136. Brunn, J.H.; Dumont, J.H.; Graciansky, P.C.II: Gutnic, M.; Juteau, T.; Marcoux, J.; Monod, O. ve Poisson, A., 1971, Outline of the geology of the Western Taurids; Campbell, A.S., Ed., Geology and history of Turkey: Pet. Expl. Soc. Libya Tripoli, Çakır, Ü., 1978, Petrologie du massif de Pozantı Karsantı (Taurus Cilicien, Turquie): Etude de la partie centrals, These 3 eme cyl, 251. Strasbourg. Gedik, A.; Birgili, Ş.; Yılmaz, H. ve Yoldaş, R., 1979: Mut- Ermenek-Silifke yöresinin jeolojisi ve petrol olanakları: TJK Bült., 22, l, 7-27.

12 44 Cavit DEMİRKOL İlker, S., 1975, Adana baseni kuzeybatısının jeolojisi ve petrol olanakları: TPAO Arama Arşiv Rap., 973, 63 (yayımlanmamış). Juteau, T., 1979, Ophiolites des Taurides: Essai sur leurhistorie oceanique, Revue de Geologie Dynamique de Geographic Physiquc, 21, 3, , Paris. Monod, O. ve Erdoğan, T., 1981, Namrun Yöresinin yapısı üzerine ön rapor: TPAO Arama Arşiv Rap., 1662 (yayımlanmamış). Özgül, N., 1976, Toroslar'ın bazı temel jeoloji özellikleri: TJK Bült., 19, Ricou, L.E., 1980, Toroslar'ın Helenidler ve Zagridler arasındaki yapısal rolü: TJK Bült.,23,2, Tekeli, O.; Aksay, A.; Ertan, İ.E.; Işık, A. ve örgün, B.M., 1981, Toros Ofiyolit Projeleri, Aladağ Projesi: MTA Rap., 6976, 133, (yayımlanmamış). Ankara. ; --; Örgün, B.M. ve Işık, A., 1984, Geology of the Aladağ Mountains : Geology of the Taurus Belt, Tekeli, O. and Göncüoğlu, C.M., Ed., , Ankara. Ünlügenç, U.C. ve Demirkol, C., 1987, Kızıldağ Yayla (Adana) dolayının Stratigrafisi: TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Yayını (baskıda). Wilson, J.L., 1975, Carbonate Facies in Geologie History: Springer Verlag, Berlin Heidelberg, 471 p. Yetiş, C., 1978, Çamardı (Niğde ili) yakın ve uzak dolayının jeoloji incelemesi ve Ecemiş Yardım Kuşağı'nın Maden Boğazı Kamışlı arasındaki özellikleri: İst. Üniv. Doktora Tezi, 164, (yayımlanmamış). ve Demirkol, C., 1984, Adana baseni kuzey-kuzeybatı kesiminin temel stratigrafisine ilişkin bazı gözlemler : TJK 38. Bilimsel ve Teknik Kurultayı Bildiri özetleri, ve, 1986, Adana baseni batı kesiminin detay jeoloji etüdü : MTA Rap., 8037, 187 (yayımlanmamış), Ankara. Yılmaz, Y., 1984, Amanos Dağları'nın Jeolojisi: TPAO Arama Arşiv Rap., 1920, 531 (yayımlanmamış). Yurtmen, S., 1986, Çukurova baseni Karsantı yöresi kırıntılı kayaçlarının petrografik ve petrolojik özellikleri: ÇÜ, Fen Bilimleri Enst., 95, 80., Adana.

13