Yrd. Doç. Dr. Serdal SEVEN ÇOCUK RUH SAÐLIÐI ISBN

Transkript

1

2 Yrd. Doç. Dr. Serdal SEVEN ÇOCUK RUH SAÐLIÐI ISBN , Pegem Akademi Bu kitabýn basým, yayýn ve satýþ haklarý Pegem Akademi Yay. Eðt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Þti ye aittir. Anýlan kuruluþun izni alýnmadan kitabýn tümü yada bölümleri, kapak tasarýmý, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayýt ya da baþka yöntemlerle çoðaltýlamaz, basýlamaz, daðýtýlamaz. Bu kitap T.C. Kültür bakanlýðý bandrolü ile satýlmaktadýr. Okuyucularýmýzýn bandrolü olmayan kitaplar hakkýnda yayýnevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayýnlarý satýn almamasýný diliyoruz. 1. Baský: Ocak 2008 Yayýn Proje: Tarkan Toka Dizgi-Grafik Tasarým: Gürsel Avcý Kapak Tasarýmý: Zülfikar Sayýn Baský: Öncü Basýmevi (Ankara

3 Yrd. Doç. Dr. Serdal SEVEN 1977 de Muş ta doğdu. İlkokulu Muş Ağaçlık Köyü İlköğretim okulunda; Ortaokulu Muş Lisesi Orta Kısmında; liseyi Van Alparslan Anadolu Öğretmen Lisesi nde bitirdi da Celal Bayar Üniversitesi Demirci Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Bölümü nde Lisans; 2001 Yılında Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlköğretim Ana Bilim Dalı nda Yüksek Lisans; 2006 Yılında da Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Ana Bilim Dalı nda Doktora öğrenimini tamamladı. Konu Alanı Ders Kitabı İncelemesi adlı ortak yazarlı bir kitabı bulunan yazarın çocuk gelişimi ile ilgili makale ve proje çalışmaları bulunmaktadır. Halen Muş Alparslan Üniversitesi Eğitim Fakültesi nde Dekan Yardımcısı görevini yürütmektedir. Okuyucuya Not Bu kitabın temel amaçlarından biri çocuk ruh sağlığı alanı hakkında okuyucuya güvenilir bilgiler vermektir. Bu amaçla kitabın ilk iki bölümünde çocuk ruh sağlığının kavramsal çerçevesi oluşturulmuştur. Bu iki bölümün yapısı gereği okuyucu için yeni sayılabilecek birçok terim tanıtmaktadır. Bu nedenle de alana yabancı okuyucular için başlangıçta anlaşılma güçlüğü olabilir. Alana yabancı okuyucuların önce bölümleri sonra 1 ve 2. bölümleri okumalarını önerilir. Böylece okuyucu önce kitabın kendisiyle ilgili neleri anlattığını sonra da bunun için gerekli kavramsal çerçeveyi tanımış olacaktır. iii

4 ÖNSÖZ Anne, baba veya öğretmen olarak çocuk veya çocuklarla ilgilenmek zor ama eğlenceli bir uğraştır. Çocuklar büyüdükçe değişir ve yeni bir hal alırlar. Bu süreçte onlarla ilgilenen herkesin zaman zaman kaygıyla sorma gereği duydukları sorular vardır: Çocuğum normal mi?, Bu davranış acaba ruhsal bir bozukluğa mı işaret ediyor?, Bu çocuk neden böyle yapıyor gibi. Bu soruların cevabı iki temel yaklaşım ile açıklanabilir. Birinci yaklaşım çocuğun gelişim özellikleri; ikincisi ise ruhsal olarak normal kavramıdır. Çocuğun yaşı ilerledikçe normallik kriterleri de değişecektir. Dolaysıyla konunun gelişim ve normallik çerçevesinde ele alınmasına ihtiyaç vardır. Bu kitapta konular bu çerçevede ele alınarak işlenmiştir. Okuyucuya çocuğun belirli gelişim özellikleri tanıtılarak ruh sağlığı dinamikleri açıklanmıştır. Kitabın hazırlanması sürecinde ruh sağlığı ile ilgili mevcut kaynaklardaki bilgilerin güncelliklerini yitirdikleri görülmüş ve Dünya literatüründeki en güncel araştırmalar ve bilgiler derlenmeye çalışılmıştır. Bu doğrultuda çocuk ruh sağlığının kavramsal çerçevesi de bu bilgilere göre kitabın ilk iki bölümünde yeniden şekillendirilmiştir. Ayrıca, kitabın 3-6. bölümlerinde ruh sağlığının gelişimsel temelleri ile çocuğun çevresi, özellikle de ailesi üzerinde durulmuştur bölümlerde çocuklarda görülen ruhsal bozukluklar incelenerek okuyucuyu yönlendirecek bilgiler sunulmuştur. 10. bölümde ise özel durumlardaki çocuklar konu alınmıştır. Kitap, çocukla ilgili herkes tarafından rahatlıkla yararlanılabilecek bir kaynak olarak hazırlanmıştır. YÖK ün Okul Öncesi Öğretmenliği programına uygun hazırlanan bu kitabın birçok lise ve üniversite programında ilgili dersler için önemli bir kaynak olması beklenmektedir. Bu kitabın hazırlanmasında benden desteğini esirgemeyen Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Çocuk Gelişimi ve Eğitimi programı öğretim elemanlarına, kitabın şekillenmesine katkıları olan sayın Prof. Dr. Ayla OKTAY a, anneme, eşime, Pegem Akademi yayın ekibine ve öğrencilerime sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum Yrd. Doç. Dr. Serdal SEVEN iv

5 İÇİNDEKİLER Önsöz...iv İçindekiler...v 1. BÖLÜM RUH SAĞLIĞI KAVRAMI (ss: 1-18) Ruh Sağlığı Nedir?...2 Normal ve Anormal Davranış...3 Ruh Sağlığının Önemi...7 Ruh Sağlığının Tarihçesi...8 Ruh Sağlığı Modelleri Büyüsel Model Medikal Model Psikolojik Model Sosyal Model Politik Model BÖLÜM RUH SAĞLIĞINA KURAMSAL BAKIŞ (ss: 19-35) Psikanaliz Freud Psikanalizi Psikanalizde Ruh Sağlığı ile İlgili Temel Konular İnsancı (Hümanistik) Psikoloji Ruh Sağlığı ve Carl Rogers Abraham Maslow ve Kendini Gerçekleştiren Kişilik Pozitif Ruh Sağlığı BÖLÜM SOSYAL VE DUYGUSAL GELİŞİM VE RUH SAĞLIĞI (ss: 37-54) Duygular Duygusal Gelişim Dönemleri Sosyal Gelişim Erikson ve Psiko-Sosyal Gelişim Dönemleri v

6 İlk sosyal ilişkiler ve Etkileşimsel Gelişim Dönemleri Okul Öncesinde Sosyal Gelişim İlişkiler Sosyal Yeterlilik Sosyal Beceri Eksikliği BÖLÜM BAĞLANMA VE RUH SAĞLIĞI (ss: 55-69) Bağlanma Nedir? Bağlanmanın Kurulması ve Gelişimi İçsel Çalışma Modeli İçsel Çalışma Modelinin Etkileri Duygusal İşaretleri Okuma: Karşılıklı Düzenleme Bağlanmanın Sınıflandırılması Bebeklikten Ergenliğe Bağlanmanın Etkileri Bağlanmada Bireysel Farklılıklara Neden Olan Faktörler Anne Bakımı Mizaç Klinik Durumlar Anne Dışı Bakım BÖLÜM ÇOCUĞUN SOSYALLEŞMESİ VE RUH SAĞLIĞI (ss: 71-84) Sosyalleşme Süreci Sosyalleşme ile İlgili Kavramlar Birey Sosyal Figürler ve Sosyal Rol Sosyal Güçler Bebeklikten Ergenliğe Sosyalleşme Yaş Kendini Tanıma Yaş Sosyal Figür ve Rolleri Tanıma Yaş Sosyal Normları Tanıma Dönemi yaş Sosyal Normları Bütünleştirme vi

7 6. BÖLÜM AİLEDE ÇOCUK (ss: ) Aile ve Yapısı Ailenin Dönemsel Yaşam Süreci Ailesel Faktörler ve Ruh Sağlığı Anne-Babanın Eğitim Düzeyi Sosyo-Ekonomik Düzey Annenin Çalışma Durumu Ailede Roller Annenin Rolü Babanın Rolü Büyük Baba ve Büyük Annenin Rolü Bakıcı Faktörü Anne Baba Tutumları Ebeveynlik Tarzları Aile İçi Çatışma BÖLÜM DUYGUSAL BOZUKLUKLAR (ss: ) Kaygı Korku Uyku Bozuklukları Kekemelik Seçici Mutizm BÖLÜM DAVRANIŞ BOZUKLUKLARI (ss: ) Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Çalma Yalancılık Saldırganlık Kıskançlık İnatçılık vii

8 9. BÖLÜM PSİKO-FİZYOLOJİK BOZUKLUKLAR VE ALIŞKANLIK BOZUKLUKLARI (ss: ) Tik (Seyirce) Yeme Bozuklukları Altını Islatma (Enürezis) Dışkı Kaçırma (Enkoprezis) Parmak Emme Tırnak Yeme BÖLÜM ÖZEL DURUMLARDA ÇOCUK (ss: ) Hastalık ve Çocuk Hasta Çocuk Hasta Ebeveyn Ölüm ve Çocuk Çocukta Ölüm Kavramının Gelişimi Bir Yakınının Ölüm Karşısında Çocuğun Tepkileri Ölüm Durumunun Açıklanması Boşanma ve Çocuk Boşanma Süreçleri Boşanma Kararının Açıklanması Çocukların Boşanma Karşısındaki Tepkileri ve Boşanmanın Sonuçlarına Alışmaları Boşanma Sonrasında Dikkat Edilmesi Gerekenler Üvey Ebeveyn Yeni Aile Kurma Süreci Yapılması Gerekenler Kaynakça viii

9 Ruh Sağlığı Kavramı 1 1. Bölüm Ruh Sağlığı Kavramı Amaçlar Ruh Sağlığı kavramını tanımlayabilme. Sergilenen herhangi bir davranışın normal olup olmadığını değerlendirebilme. Ruh sağlığının önemini kavrayabilme. Ruh sağlığının tarihçesini bilme. Ruhsal sağlığına temel bakış açılarını kavrayabilme. Anahtar Konular Ruh Sağlığı Nedir? Normal ve Anormal Davranış Ruh Sağlığının Önemi Ruh Sağlığının Tarihçesi Ruh Sağlığı Modelleri Büyüsel Model Medikal Model Psikolojik Model Sosyal Model Politik Model

10 2 Çocuk Ruh Sağlığı RUH SAĞLIĞI NEDİR? 20. yüzyılın başlarında ortaya çıkan ruh sağlığı kavramı yine aynı yüzyılın ortalarında özellikle de Dünya daki büyük savaşlarla birlikte önem kazanmıştır. İlk bakışta ruh sağlığı ruhsal bozuklukların olmaması durumu olarak düşünülmektedir. Bu betimleme yanlış olmasa da ruh sağlığını açıklamaktan uzaktır. Çünkü ruh sağlığı, ruhsal bozukluğun olmaması durumundan daha fazla anlam taşır. Yörükoğlu na (1996) göre ruh sağlığı, kişinin kendisiyle ve çevresiyle sürekli bir denge ve uyum içinde olması dır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), (2004) ruh sağlığını bireyin potansiyelini başarma ve yaşamda normal sayılan baskı durumları ile başa çıkabilme özellikleri ile bir sosyal ve duygusal iyi olma durumu olarak tanımlamıştır. Buna göre, ruh sağlığı bir birey için yeteneklerini fark etme, hayatın normal stresiyle başa çıkma ve topluma katkı sağlayarak iyi olmaya çalışma gibi becerileri gerektirir. Bu tanımlara göre, ruh sağlığı sadece ruhsal bozukluğu olanları değil bütün bireyleri ilgilendirmektedir. Hiçbir grup ruhsal bozukluklardan bağımsız değildir. Herkes muhtemel ruhsal bozukluk riski altındadır. Ancak, maddi olanakları düşük olanlar, evsizler, işsizler, şiddet kurbanları, göçmenler ve mülteciler, çocuk ve ergenler, ihmale uğrayan kadın ve yaşlılar daha yüksek risk altındadırlar (WHO, 2003) Ruh sağlığının tanımı genellikle çocuklar için de geçerlidir. Ancak, çocukların sürekli ve hızlı bir gelişim sürdürdüğü düşünüldüğünde çocuk ruh sağlığına yönelik ölçütleri yeniden gözden geçirmek gerekir. Çocuk ruh sağlığı, sürekli değişen ve gelişen zihinsel, fiziksel ve sosyal yeterliliklere, kritik dönemlere ve bu kritik dönemlerdeki çevresel faktörlere göre ele alınmalıdır. Ayrıca çocuk davranışlarının aynı yaş grubu içerisinde değerlendirilmesi de büyük önem taşır. Çünkü 2 yaşındaki bir çocuğun yabancılardan korkması normal iken 6 yaş grubu içerisinde aynı çocuğun bu davranışı anormaldir. Çocuklarda ve ergenlerde ruh sağlığı Health Advisory Service tarafından şu niteliklerle tanımlanmıştır (Akt.Dogra, Parkin, Gale, & Frake, 2002): Kişisel ilişkilerini yürütme kapasitesi Psikolojik gelişim sürecinin devamı

11 Ruh Sağlığına Kuramsal Bakış 19 2 Bölüm Ruh Sağlığına Kuramsal Bakış Amaçlar Freud un Psikanaliz kuramının ruh sağlığının kuramsal temelleri açısından önemini anlayabilme. Freud un Psikanaliz kuramının ruh sağlığının kuramsal yapısıyla ilgili görüşlerini bilme. İnsancı Psikolojinin öncülerinin ruh sağlığının kuramsal yapısıyla ilgili görüşlerini bilme. Pozitif Ruh Sağlığı kuramının ruh sağlığı kavramının kuramsal yapısı açısından önemini anlayabilme. Pozitif Ruh Sağlığı kuramının ruh sağlığı kavramının kuramsal yapısına katkılarını bilme. Anahtar Konular Psikanaliz Freud Psikanalizi Psikanalizde Ruh Sağlığı ile İlgili Temel Konular İnsancı (Hümanistik) Psikoloji Ruh Sağlığı ve Carl Rogers Abraham Maslow ve Kendini Gerçekleştiren Kişilik Pozitif Ruh Sağlığı

12 20 Çocuk Ruh Sağlığı Son yüzyılda, ruh sağlığı kavramına bakış açısı oldukça değişmiştir. Bir önceki bölümde bahsedilen modeller bu farklılığı yansıtmaktadır. Yeni bakış açıları bir takım kuramları da beraberinde getirmiştir. Ruh sağlığı konusunda günümüze kadar birçok kuram veya fikir ortaya atılmıştır. Bu kuramlardan bazıları ruh sağlığı konusunda geniş yankı uyandırmıştır. Psikanaliz Kuramı; İnsancı Yaklaşım ve son yarım yüzyılda Marie Jahoda tarafından ortaya atılan Pozitif Ruh Sağlığı Kuramı ruh sağlığı çalışmalarında temel taşlar olarak kabul edilmektedirler (Tengland, 2001). Ruh sağlığı kavramının kuramsal yapısının daha iyi anlaşılması için bu kuramlar aşağıda açıklanmıştır. Freud Psikanalizi PSİKANALİZ Psikanaliz, Sigmund Freud un öncülük ettiği psikolojiye yön veren kuramların başında gelir. Psikanaliz kuramı ile Freud ve arkadaşları ruh sağlığına yeni bir anlayış getirmişlerdir. Freud yaşamı boyunca kuramını sürekli geliştirmiştir. Bir hekim olan Freud, mesleği gereği ağır ruh hastalığı vakalarıyla ilgilenmiştir. Bu vakalarla çalışırken hipnoz, serbest çağrışım, telkin gibi bir takım çözümleme yöntemleri kullanmıştır. Freud, uyguladığı yöntemlerle hastalarının genellikle cinsellik ağırlıklı bir yapıda olduklarını gözlemlemiştir. Ancak, hastalar bu yapıya ait bir takım belirtileri bilinçleri açıkken hatırlamamışlardır. Bundan hareketle Freud, Viyana da bilinçaltı konusunda çalışmalar yapmıştır (Guimón, 2004). Freud a göre, bireyin bir iç dünyası bir de dışsal gerçekliği vardır. Bu iki özellik, birlikte anlam ifade eder ve davranışların yönünü belirler. Birey çocukluğundan itibaren yaşantısı boyunca bir takım deneyimler yaşar. Bu deneyimlerden özellikle ilk çocukluk deneyimleri bireyin yetişkinlik dönemindeki davranışlarını anlamak için temel teşkil eder (Guimón, 2004). İçgüdü, Psikanaliz kuramın temel kavramlarından biridir. İçgüdü, biyolojik bir temele dayanır. Böylece kuramın biyolojik temellerini açıkça ortaya koyar. Freud a göre çocuk Dünya ya haz

13 Sosyal ve Duygusal Gelişim ve Ruh Sağlığı Bölüm Sosyal ve Duygusal Gelişim ve Ruh Sağlığı Amaçlar Sosyal ve duygusal gelişimin ruh sağlığı ile ilişkisini kavrayabilme. Duyguların ruh sağlığı ile ilişkisini kavrayabilme. Duygusal gelişim dönemlerini bilme. Duyguların sosyal ortamda nasıl şekillendiğini kavrayabilme. Sosyal gelişimin ruh sağlığı ile ilişkisini kavrayabilme. Erikson un Psikososyal gelişim dönemlerini bilme. Sosyal ilişki gelişimini ruhsal etkileri yönüyle değerlendirebilme. Anahtar Konular Duygular Duygusal gelişim dönemleri Duyguların sosyalizasyonu Sosyal Gelişim Erikson ve psiko-sosyal Gelişim İlk Sosyal İlişkiler Etkileşimsel Gelişim Dönemleri Okul Öncesinde Sosyal Gelişim

14 38 Çocuk Ruh Sağlığı İlk bölümde ruh sağlığının tanımı içerisinde sosyal ve duygusal iyi olma durumundan bahsedilmişti. Buna göre, sosyal duygusal iyi olma durumu ruh sağlığının önemli bir göstergesi olarak görülebilir. Duygusal tepkilerin niteliği ruhsal bozukluklar için önemlidir. Duygunun ortaya çıkış biçimi, şiddeti ve süresi ruhsal bozukluklar için önemli belirtilerdir. Örneğin kaygı her insanın sahip olduğu bir duygudur. Fakat sürekli kaygı ruhsal bir bozukluk belirtisidir. Duygular ve sosyal ilişkiler birbirlerini karşılıklı olarak etkilerler. Duygular belirli nesne ve olayların etkisiyle orta çıkar. Sosyal etkenler duygusal tepkiler için en önemli uyarıcılardır. Duygular ve duygusal gelişim öncelikle sosyal faktörlerle ilgili görülür. Sosyal ortamla olan ilişkinin kalitesi duyguların niteliklerini önemli ölçüde belirler. Örneğin, bir annenin çocuğuna karşı sürekli olumsuz tavırlar göstermesi çocuğun korku, endişe, üzüntü gibi pek çok duygusal tepkiyi yoğun bir şekilde yaşamasına neden olabilir. Diğer taraftan oluşmuş duyguların niteliği de sosyal ilişkilerin kurulması, devam ettirilmesi ve kalitesi için önemlidir. Örneğin öfke, kızgınlık gibi duyguların yoğun olarak yaşanması diğer çocuklarla iletişimi aksatan bir takım problemlere yol açabilir. Görüldüğü gibi sosyal ve duygusal özellikler birbirleriyle ilişkilidir. Sosyal ve duygusal konuların yakın ilişkileri psiko-sosyal yaklaşım olarak adlandırılan bir bakış açısıyla kuramsallaştırılmıştır. Erik Erikson psikolojik gelişmenin temelinde biyolojik faktörlerden çok sosyal çevreyle etkileşimin olduğunu öne sürdüğü psiko-sosyal gelişim dönemleri kuramıyla ilk olarak psiko-sosyal bir bakış açısı oluşturmuştur. Sonraki dönemlerde sosyal ve duygusal nitelikler yapılan araştırmalarla kavramsal temele oturtulmaya çalışılmıştır. Çocuğun her an gelişim halinde olması ruhsal olarak sağlıklı kararını vermede bir takım güçlükler doğurmaktadır. Bebeklikten itibaren duyguların ve ilişkilerin ortaya çıkması ve şekillenmesi bir süreç halinde gerçekleşmektedir. Bu süreç dâhilinde çocuklar arasında çok kısa sürelerde bile önemli değişiklikler gözlenebilmektedir. Yine belirli dönemlerde yabancı kaygısı gibi bazı duygusal özelliklerin yoğunluk kazandığı görülmüştür. Bu da çocukların ruh sağlığı açısından duygusal ve sosyal iyilik hallerinin belirlenmesinin gelişimlerine bağlı olduğunu göstermektedir.

15 Bağlanma ve Ruh Sağlığı Bölüm Bağlanma ve Ruh Sağlığı Amaçlar Bağlanmanın ruh sağlığı açısından önemini anlayabilme. Bağlanma kavramının anlamını bilme. Bağlanmanın nasıl kurulduğunu anlayabilme. Bağlanma sınıflandırmalarını tanıyabilme. Bağlanmanın bebeklikten ergenlik dönemine kadar ruhsal etkilerinin neler olabileceğinin farkına varabilme. Bağlanma durumuna bireysel olarak etki eden faktörlerin farkına varabilme. Anahtar Konular Bağlanma nedir? Bağlanmanın Kurulması ve Gelişimi İçsel Çalışma Modeli İçsel Çalışma Modelinin Etkileri Duygusal İşaretleri Okuma Bağlanmanın Sınıflandırılması Bebeklikten Ergenliğe Bağlanmanın Etkileri Bağlanmada Bireysel Farklılıklara Neden Olan Faktörler Anne Bakımı Mizaç Klinik Durumlar Anne Dışı Bakım

16 56 Çocuk Ruh Sağlığı Bir önceki bölümde çocukların sosyal ve duygusal gelişim özellikleri ruh sağlığı ile ilişkili olarak sunuldu. Sosyal ve duygusal gelişim içerisinde yer alan bağlanma teorisi son yıllarda ruh sağlığına yeni bir bakış açısı kazandırmıştır. Bu kapsamda yapılan araştırmalar bağlanma kalitesinin yaşam boyu ruh sağlığının sürdürülmesine yardımcı olduğunu göstermiştir. Bağlanmanın sosyal yönü aile ile özellikle de anne ile ilişkiye dayanır. Bu sosyal ilişkideki tutumlar çocuklukta ve yetişkinlikte ruh sağlığının yönü için temel taşlardan birini oluşturmaktadır. Bu bölümde sunulacak bilgilerin anne-baba ve eğitimciler tarafından anlaşılması ve pozitif yönde uygulanması çocuklarımızın ömür boyu olumlu etkileneceği bir potansiyel kazanmalarına vesile olacaktır. Bu bölümde, bağlanma teorisinin iyi anlaşılması için bağlanma kavramı, nasıl kurulduğu, nasıl sınıflandırıldığı, hangi faktörlerin bu gelişime etki ettiği ve bu ilişkinin sonraki psikolojik, sosyal fonksiyonlara ve ruh sağlığına etkisinin nasıl devam edeceği ile ilgili bilgiler sunulmuştur. BAĞLANMA NEDİR? Bağlanma ile ilgili araştırmalar 1940 lı yıllardan önce başlamıştır. Bağlanma teorisinin kökeni gelişimsel psikoloji alanında çalışan John Bowlby ve onun öğrencisi Mary Ainsworth un çalışmalarına dayanır. Bowlby, bağlanma teorisinin merkezi yapısının gelişimi, Ainsworth ise kuramsal iskeleti için gerekli metodolojik araçların geliştirilmesi konularında bağlanma teorisinin temellerini atmışlardır (Wilcox, 2003). Bağlanma, Bowlby (2003. s.122) tarafından belirli bir figüre karşı özellikle stresli durumlarda yakınlık arama ve sürdürme eğilimi tarafından oluşturulmuş sürekli duygusal bağ olarak tanımlanmıştır. Ainsworth ve başkaları (1978. s.17), bağlanmayı çocuk ve annesi arasındaki sürekli bir bağ, bağlanma davranışını ise sonraki ilişki yaşantılarına arabuluculuk edecek biçimlenmiş bir bağ olarak nitelendirmişlerdir. Bağlanma ilk sosyal ilişkidir ve bu ilk sosyal bağ genellikle anne ile kurulur. Anne ile bebek arasında bağın oluşmasında kritik bir dönemin varlığı ileri sürülmekte ve bağlanma için en uygun

17 Çocuğun Sosyalleşmesi ve Ruh Sağlığı Bölüm Çocuğun Sosyalleşmesi ve Ruh Sağlığı Amaçlar Sosyalleşmenin ruhsal bozukluklarla ilişkisini anlayabilme. Sosyalleşme ile ilgili temel kavramları bilme. Sosyal güçlerin sosyalleşmeye etkilerini kavrayabilme. Bebeklikten ergenliğe kadar sosyalleşmenin nasıl bir gelişim seyri izlediğini bilme. Anahtar Konular Sosyalleşme Süreci Sosyalleşme ile İlgili Kavramlar Birey Sosyal Figür ve Sosyal Rol Sosyal Güçler Aile Akran Okul Medya Bebeklikten Ergenliğe Sosyalleşme Gelişimi

18 72 Çocuk Ruh Sağlığı Ruh sağlığı konusunda çalışan pek çok bilim insanı ruh sağlığı ile sosyal normlara uyum arasında önemli bir ilişki olduğundan bahsederler (Sabshin, 1967 Jahoda, 1980; Thompson, Mathias, & Lyttle, 2000; Tengland, 2001; Guimon, 2004). Buna göre toplumsal normlardan sapma ruhsal bozukluğun bir göstergesi olarak kabul edilir. Bireyin toplumsal normlara uyumu ise sosyalleşme adı verilen bir süreç içerisinde gerçekleşir. Sosyalleşme, başlangıçta aciz olan bebeğin kademeli olarak kendini fark etmesi, diğerlerini tanıması ve doğduğu kültüre yönelik beceri kazanmasını içeren bir süreçtir (Giddens, 2006). Bu yönüyle bireyin ruh sağlığı açısından olumlu bir sosyalleşme süreci geçirmesi gerekir. Her toplum varlığını sürdürme eğilimindedir. Toplum yeni gelen üyelerine bir takım hazır davranış kalıpları sunarak onları kestirilebilir ve uyumlu bireyler olarak yetiştirmek ister. Böylece bireyin davranışları toplumsal birimler tarafından anlam ifade edecek ve bireyin uyumuyla da toplumsal kurallar varlığını sürdürme imkânına sahip olacaktır. Topluma yeni gelen bireylerin uyum sağlayabilmeleri için de bir takım dinamikler bulunmaktadır. Bu dinamikler otoritelerin yeni bireylere model olması veya yeni bireylere eğitim verilmesi şeklindedir. Sosyalleşmenin bir süreç olduğunu düşünecek olursak bu süreçte toplumsal dinamiklerin yanında bireyin gelişimsel ve psikolojik özelliklerinin de önemli olduğunu görürüz. Sonuçta hedef bireyin sosyalleşmesidir. Burada beklediğimiz bireyin kendi ben i ile toplumun ben i arasındaki uyumu yine bireyin kendisinin kurmasıdır. Aile, akran gibi sosyal güçler bu uyumun sağlanmasında rol alan önemli dış güçlerdir. Bunun yanında bireyin kalıtsal, gelişimsel özelliklerine ve geçirdiği yaşantılara göre de şekillendirdiği içsel bir yapı da vardır. Bu yapı ve bahsedilen sosyal güçler bireyin sosyalleşme sürecinin niteliğini belirler. Bahsedildiği gibi, sosyalleşme belli bir süreç içerisinde gerçekleşir. Bu sürecin aşamalarının ve bu süreçte etkili olan sosyal güçlerin etkisinin bilinmesi uyumlu insanlar yetiştirme için önemlidir. Uyumlu insan ise başlangıçta bahsedildiği gibi bir bakıma ruh sağlığı yerinde bireyler anlamına gelmektedir.

19 Ailede Çocuk Bölüm Ailede Çocuk Amaçlar Ailenin çocuk ruh sağlığı üzerindeki etkilerinin farkına varabilme. Ailenin yapısal özelliklerini bilme. Ailenin dönemsel yaşam sürecinin çocuk ruh sağlığı üzerindeki etkilerini kavrayabilme. Ailesel faktörlerin ruh sağlığına etkilerini bilme. Ailedeki rolleri tanıyabilme. Ailedeki rollerin çocuğun ruh sağlığı açısından önemini kavrayabilme. Ebeveyn tutumlarının çocuk ruh sağlığı üzerine etkilerini anlayabilme. Aile içi çatışmaların ruhsal problemlerle ilişkisinin farkına varabilme. Anahtar Konular Aile ve Yapısı Ailenin Dönemsel Yaşam Süreci Ailesel Faktörler ve Ruh Sağlığı Anne-babanın Eğitim Düzeyi Sosyo-Ekonomik Düzey Annenin Çalışma Durumu Ailede Roller Annenin Rolü Babanın Rolü Büyük Baba ve Büyük Annenin Rolü Bakıcı Faktörü Anne Baba Tutumları Ebeveynlik Tarzları Aile İçi Çatışma

20 86 Çocuk Ruh Sağlığı Dünyaya gelen çocuk kendini belli karakter ve yapıya sahip bir ailenin içinde bulur. İçine girdiği bu sosyal birim onu bedensel, sosyal, bilişsel ve ruhsal olarak şekillendirecek birincil bir örgüttür. Bebeklikten itibaren çocuk ihtiyaçlarının karşılanması için öncelikle aileyi görür. Beklentileri, amaçları ve kişiliği bir bakıma ailesi tarafından şekillendirilir. Aile dışındaki bütün gruplar ikincil grup olarak kabul edilir. Çünkü bunların çocuk üzerindeki etkisi ailenin çocuk üzerindeki etkisine göre daha azdır. Ruh sağlığının çevre ile olan ilişkisi göz önüne alındığında ailenin belirleyici rol oynadığını görürüz. Ailenin yapısı, sosyoekonomik durumu, eğitim düzeyi, çocuk yetiştirme tutumu, aile içi iletişim, anne-baba uyumu gibi ailesel faktörlerin niteliği ruh sağlığı açısından önemlidir. Aile doğumundan itibaren çocukla en çok etkileşim içerisinde olan sosyal birimdir. Dolaysıyla sayılan faktörlere bağlı olan etkileşimlerinin kalitesi ruh sağlığı için belirleyici olan duygusal ve sosyal uyumu etkilemektedir. Hiç şüphe yok ki, bütün ailelerin her yönüyle çocuklarının ihtiyaçlarını karşılayabilecek imkanlara sahip olmasını bekleyemeyiz. Aileler genellikle bir takım farklı problemlerle başa çıkmaya çalışırlar. Bunlar çok ciddi hastalıklar, fiziksel sorunlar veya maddi sıkıntılar olabilir. Bu nedenle her aileden dört dörtlük bir uyum ve çocuğa karşı yeterli yetiştirme şartları sağlamalarını beklemek doğru olmaz. Fakat her ailenin çocuğu için yapabileceği daha iyi bir davranış olabilir. Bunların bilinmesi birçok aday problemin ortaya çıkmadan çözülmesi anlamına gelebilir. Bu amaçla bu bölümde çocuk ruh sağlığı çerçevesinde aile kavramı, ailenin yapısı ve demografik özellikleri, ailenin çocuk yetiştirme üzerindeki etkisi ve çocuk yetiştirme tutumları ile aile içi çatışma konuları ele alınacaktır. Böylece okuyucunun aile ile ilgili bir takım temel bilgiler kazanması ve aile içinde çocuğun durumuyla ilgili ruh sağlığı bağlamında düşünce geliştirmesi beklenmektedir.

21 Duygusal Bozukluklar Bölüm Duygusal Bozukluklar Amaçlar Başlıca duygusal bozuklukları tanıyabilme. Başlıca duygusal bozuklukların belirtilerini anlayabilme. Başlıca duygusal bozuklukların Nedenlerinin farkında olabilme. Duygusal bozukluklar karşısında neler yapılması gerektiğini kavrayabilme. Anahtar Konular Kaygı Korku Uyku Bozuklukları Kekemelik Seçici Mutizm

22 106 Çocuk Ruh Sağlığı Duygusal bozukluklar çocuğun çevresinden çok kendisini tedirgin eden ruhsal belirtilerdir. Korkular, kaygılar, kekemelik, uyku bozuklukları ve benzer sorunlar duygusal bozukluklardandır. Bu belirtileri gösteren çocuklar çevreleriyle ilişkileri çok bozuk olmayan, gergin, güvensiz ve çekingen çocuklardır. Kendi iç sorunlarını dışa yansıtmaktan çok kendilerine yöneltirler (Yörükoğlu, 1996). Tanımı KAYGI Kaygı; fiziksel belirtilerle birlikte kendini gösteren normal dışı ve nedensiz ortaya çıkan aşırı korku halidir. Başka bir anlatımla korku verici durumun ortaya çıkma ihtimaline karşı tepkidir. Yerkes- Dobson eğrisi düşük kaygının düşük performans düzeyine, artan endişenin performans artışına, yüksek kaygının ise performans bozulmasına öncülük ettiğini göstermektedir (bkz. Şekil 4.1.). Her insanın kaygı eğrisinde performansını olumsuz etkileyecek bir noktası vardır. Kaygının problem olacak düzeyi fiziksel ve sosyal işlevlerine etki ederek bireyin duygusal olarak mutsuz olmasına neden olur (Millar & Walsh, 2000). Kaygı problemleri, kas gerilmesi, terleme, çarpıntı, baş dönmesi, hızlı ve derin nefes gibi fiziksel belirtilerle birleşerek kendini gösterir. Şekil 4.1. Yerkes-Dobson Eğrisi En uygun düzey Performans Heyecan düzeyi

23 Davranış Bozuklukları Bölüm Davranış Bozuklukları Amaçlar Başlıca davranış bozukluklarını tanıyabilme. Başlıca davranış bozukluklarının belirtilerini anlayabilme. Başlıca davranış bozukluklarının nedenlerinin farkında olabilme. Davranış bozuklukları karşısında neler yapılması gerektiğini kavrayabilme. Anahtar Konular Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Çalma Yalancılık Saldırganlık Kıskançlık İnatçılık

24 124 Çocuk Ruh Sağlığı Davranış bozuklukları ruhsal ve bedensel bozukluklara bağlı olarak ortaya çıkan bozukluklardır. Bu tür bozukluklara sahip çocuklar çevreleriyle sürekli gergin ilişkiler yaşarlar. Davranışları çevredekiler tarafından hoş karşılanmaz. Hiperaktivite ve dikkat eksikliği, kıskançlık, saldırganlık, çalma, yalan söyleme, inatçılık davranış bozukluklarından bazılarıdır. Tanımı DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB) Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) çocuğun yaşına uygun olmayacak şekilde hiperaktivite, dürtüsellik (düşünmeden hareket etme)ve/veya dikkatsizlik göstermesi durumudur. DEHB in, beyinin kimyasal dengesindeki düzensizliğin bir sonucu olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle de DEHB duygusal değil fiziksel bir problemdir. Yanlış çocuk yetiştirme tutumları, karmaşık ev ortamı, boşanma, okul stresi gibi dış faktörler DEHB e neden olmaz fakat belirtilerini gün yüzüne çıkartır (Nass & Fern, 2004). Böylece duygusal problemlere yol açma riski vardır. Bu bozukluk özellikle okul öncesinden başlayarak yetişkinlik dönemine kadar sürmesinden dolayı büyük önem kazanmıştır. Kolay tanınabilen bu bozukluk, uygun şartlarda kolayca tedavi edilebilir. DEHB in okul çocuklarının % 3-5 inde görüldüğü tahmin edilmektedir. Bazı kaynaklarda çocukların % 4-8 inde görüldüğü; bazılarında ise görülme oranının % e kadar çıktığı iddia edilmektedir. Bir başka açıklamayla her sınıfta ortalama en az bir DEHB olan çocuğun bulunduğunu söylemek mümkündür. DEHB olan çocukların yaklaşık % inin belirtileri ergenlikte (Ashley, 2005); % 60 ının ise yetişkinlik döneminde devam ettiği düşünülmektedir (Nass & Fern, 2004). DEHB, çocuğun akademik başarısını ve sosyal ilişkilerini zayıflatabilmektedir. Bu bozukluğa sahip çocukların büyük bir çoğunluğunun ortalama veya ortalamanın üstünde zekâya sahip oldukları düşünülmektedir (O'Regan, 2005). Ancak çoğunlukla bu zekâ maskelenmekte ve öğrenme güçlüğü ile de akademik

25 Psiko-fizyolojik Bozukluklar ve Alışkanlık Bozuklukları Bölüm Psiko-fizyolojik Bozukluklar ve Alışkanlık Bozuklukları Amaçlar Başlıca psiko-fizyolojik bozuklukları ve alışkanlık bozukluklarını tanıyabilme. Başlıca psiko-fizyolojik bozuklukları ve alışkanlık bozukluklarının belirtilerini anlayabilme. Başlıca psiko-fizyolojik bozuklukları ve alışkanlık bozukluklarının nedenlerinin farkında olabilme. Psiko-fizyolojik bozuklukları ve alışkanlık bozuklukları karşısında neler yapılması gerektiğini kavrayabilme. Anahtar Konular Psiko-fizyolojik Bozukluklar Tik (Seyirce) Yeme Bozuklukları Altını Islatma (Enürezis) Dışkı Kaçırma (Enkoprezis) Alışkanlık Bozuklukları Parmak Emme Tırnak Yeme

26 140 Çocuk Ruh Sağlığı Bazı bozukluklar ruhsal ve fiziksel faktörlerin bir birleşimi olarak ortaya çıkar. Bu bozukluklar psiko-fizyolojik bozukluklar olarak adlandırılır. Çocuklarda psiko-fizyolojik bozukluk olarak altını ıslatma, dışkı kaçırma, yeme ve tik bozuklukları yaygın olarak görülür. Bu bozuklukların fiziksel belirtileri çeşitlidir ve fiziksel ve ruhsal ciddi riskler oluşturabilirler (Office of Technology Assessment, 1986). Amaçlı, tekrarlanan ve işlevsel olmayan el çırpma, el sallama, tırnak yeme, parmak emme, kıl veya deri koparma gibi davranışlar alışkanlık bozuklukları olarak nitelendirilir (Christophersen, 1994). Çocuklarda parmak emme, tırnak yeme başlıca alışkanlık bozukluklarıdır. Psiko-fizyolojik bozukluklardan tik, yeme bozuklukları, altını ıslatma ve dışkı kaçırma ile alışkanlık bozukluklarından tırnak yeme ve parmak emme aşağıda açıklanmıştır: Tanımı TİK (SEYİRCE) Tik (seyirce) çocuk ve ergenlerde % 4-18 oranında görülen yaygın bir bozukluktur (Barkley, 2006). İnsanların % 10 unun hayatları boyunca bir aydan daha uzun süren tik deneyimleri yaşadıkları tahmin edilmektedir. Okul çağında yoğun olarak görülür. Erkeklerde neredeyse kızlara oranlara iki kat görülme oranı vardır (Rudolph, Rudolph, & Hostetter, 2003). Tik, hızlı, istemsiz ortaya çıkan ve yinelenen anormal ses veya hareketlerle sonuçlanan kasılmalardır. Aşırı göz kırpma, baş sallama, omuz silkme hareketle ortaya çıkan tiklerdir. Boğaz temizleme, sürekli homurdanma, öksürme ise sesli olarak ortaya çıkan tiklerden bazılarıdır. Çocuklar ve ergenler tik davranışı bir uyarıcıdan sonra veya içsel bir tepki sonucunda ortaya çıkabilir (Sadock & Sadock, 2007). Tiklerin başlıca özellikleri şunlardır (Scott, Shaw, & Joughin, 2001): Ani ve hızlı hareketler Ortaya çıkan hareketlerin görünür amacının olmaması

27 Özel Durumlarda Çocuk 155 Amaçlar 10. Bölüm Özel Durumlarda Çocuk Çocukları ruhsal yönden etkileyen başlıca özel durumları tanıyabilme. Belli başlı özel durumlar karşısında çocukların tepkilerinin farkına varabilme. Özel durumun çocuğa açıklanmasında nelere dikkat edileceğini kavrayabilme. Özel durumlar karşısında çocukları ruhsal olarak destekleyebilme. Anahtar Konular Hastalık ve Çocuk Hasta Çocuk Hasta Ebeveyn Ölüm ve Çocuk Ölüm Kavramının Gelişimi Çocuğun Tepkileri Ölüm Durumunun Açıklanması Boşanma ve Çocuk Boşanma Süreçleri Boşanma Kararının Açıklanması Çocuğun Tepkileri Boşanmanın Sonuçları Boşanma Sonrası Üvey Ebeveyn Yeni Aile Kurma Süreci Yapılması Gerekenler

28 156 Çocuk Ruh Sağlığı İnsan hayatı sabit bir seyir izlememektedir. Aile kurulduktan ve çocuk dünyaya geldikten sonra aileyi ve çocuğu derinden etkileyecek bir takım durumlar ortaya çıkar. Bunlar aslında hayatın içinde vardır. Ancak, bunları anlamak, kabullenmek ve yeni duruma ayak uydurmak çocuk açısından oldukça zordur. Çocuğun olağandışı olan bu durumlarla başa çıkabilmesi için bilişsel ve duygusal yeterliliğe ve yetişkin desteğine ihtiyacı vardır. Çocuklar için özel durumlar biyolojik veya sosyal kaynaklı olarak ortaya çıkabilmektedir. Ebeveynin veya bir yakınının ölümü ve çocuğun veya bir yakınının hastalanması durumları biyolojik kaynaklıdır. Boşanma ve yeniden evlilik sonucunda üvey ebeveynlik aile hayatındaki sosyal değişikliklere bağlıdır. Çocuğun bu durumlarla başa çıkabilmesi için yönlendirilmeye ihtiyacı vardır. Bu bölümde özel durumlara maruz kalan çocuklar ve aileleriyle ilgili bazı bilgiler verilerek, bu durumlarda neler yapılabileceği konusunda öneriler sunulacaktır: HASTALIK VE ÇOCUK Hastalık, çocuk üzerinde iki şekilde ruhsal etki yapmaktadır. Birincisi çocuğun hasta olduğu durumlarda ortaya çıkan sosyal, duygusal ve fiziksel rahatsızlıklar; ikincisi de ebeveyn veya çocuk için önemli birinin hastalığından dolayı çocuğun hissettiği duygusal rahatsızlıktır. Hemen bütün çocuklar önemli veya önemsiz bir veya birden çok hastalığa maruz kalırlar. Çocuklar normal şartlarda belli düzeyde zorlanma ile başa çıkabilecek şekilde donanmışlardır. Ancak anneden ayrılıp hastaneye yatma gibi durumlar çocuklarda yaralayıcı ve direnç azaltıcı etki yapmaktadır. Diğer taraftan ebeveynin hastalığı da çocuğu ruhsal yönden etkileyen özel bir durumdur. Ebeveynin hastaneye yatması ve bunun sonucunda çocuğun ebeveyninden ayrı kalması gibi durumlar belirli yaşlardaki çocuklar için derin duygusal izler bırakabilir.

29 Kaynakça 181 KAYNAKÇA Adahan, M. (1988). Raising Children to Care: A Jewish Guide to Childrearing. Feldheim Publishers. Ainsworth, M. (1979). Infant-Mother Attachment. American Psychologist, 34 (10), Ainsworth, M. S., Blehar, M. C., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of Attachment:A psychological study of the Strange Solution. NJ: Lawrence Erlbaum Associates. American Psychiatric Association. (1995). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition (4 b.). Washington DC: American Psychiatric Pub inc. American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (4 b.). Washington DC: American Psychiatric Association. Andrews, G., Craig, A., Feyer, A. M., Hoddinott, S., Hawie, P., & Neilson, M. (1983). Stuttering: A Review of Research Findings and Theories Circa. Journal of Speech and Hearing Disorders (48), Aneshensel, C. S., & Phelan, J. C. (1999). Handbook of the Sociology of Mental Health. Springer. Angermeyer, M., & Matschinger, H. (1996). Relatives, beliefs about the causes of schizophrenia. Acta Psychiatr Scand, 93, Arend, R., Gove, F. L., & Sroufe, L. A. (1979). Continuity of İndividual Adaptation from İnfancy to Kindergarten:A Predictive Study of Ecoresiliency and Curiosity in Preschoolers. Child Development (50), Ashley, S. (2005). The ADD & ADHD Answer Book. Sourcebooks, Inc. Atkinson, L., & Zucker, K. (1997). Attachment and Psychopathology. New York: Guilford Press. Attili, G. (1990). Successful and Disconfirmed Children in The Peer Group: Indices of Social Competence within an Evolutionary Perspective. Human Development, 33, Bakırcıoğlu, R. (2002). Çocuk Ruh Sağlığı ve Uyum Bozulukları. Ankara: Anı yayıncılık. Barber, B. K. (1996). Parental psychological control: Revisiting a neglected construct. Child Development, 6 (67), Barkley, R. A. (2006). Attention-deficit Hyperactivity Disorder: (3. baskı b.). New York: Guilford Press. Barnes, P. (1995). Personal, Social, and Emotional Development of Children. Oxford: Blackwell Publishing.