Sİ NEMATİ K ŞEHİ RLER VE KAPADOKYA / AS MALI KONAK ÖRNEĞİ. Şehi r Pl ancısı Şebne münal

Transkript

1 İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ Sİ NEMATİ K ŞEHİ RLER VE KAPADOKYA / AS MALI KONAK ÖRNEĞİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Şehi r Pl ancısı Şebne münal Anabili m Dalı: ŞEHİ R VE BÖLGE PLANLAMA Progra mı: ŞEHİ RSEL TASARI M MAYI S 2003

2 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ SĠ NEMATĠ K ġehġ RLER VE KAPADOKYA / AS MALI KONAK ÖRNEĞĠ YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ ġehi r Pl ancısı ġebne münal Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 5 Mayıs 2003 Tezi n Savunul duğu Tari h : 25 Mayıs 2003 Tez DanıĢ manı : Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. A. Se ma KUBAT Prof. Dr. Ġs met KI LI NÇASLAN Prof. Dr. Gül den ERKUT MAYI S 2003

3 ÖNS ÖZ Si ne mati k Şehirler t ezi mi n konusunun seçil mesi süreci ndeki ve t ezi n hazırlanış aşa ması ndaki yardı ml arından dol ayı danış manı m Sayı n Pr of. Dr. A. Se ma Kubat a, yardı ml arı ndan dol ayı Ür güp- Must afapaşa Bel edi yesi yet kilileri ne, Fen İşleri Müdürl üğüne, As malı Konak fil mi çeki m eki bine, anketlere katılı ml arından dol ayı Must afapaşa saki nleri ne ve bana her za man güvenen, destek veren aile me t eşekkür edi yorum. Ma yı s, 2003 Şebnem ÜNAL ii

4 Ġ ÇĠ NDEKĠ LER TABLO LĠ STESĠ... vı ġekġ L LĠSTESĠ... vıı ÖZET... ıx SUMMARY... xı 1. SĠ NEMATĠ K ġehġ RLER Gi riģ Giriş ve Çalış manın Amacı Çalış manı n Hedefi Çalış manı n Di ğer Bili msel Çalış mal ara Katkısı Çalış manı n Yönt emi Si ne mati k ġehi r Si ne mati k Şehri n Tanı mı Si ne ma Tari hi nde Şehir Si ne ma- Kent Et kileşi mi Si ne mada Çevre Si ne ma- Mekan İlişkisi Si ne mati k Mekan Seçi m Kriterleri Si ne mati k Mekan Seçi msor uml usu Mekan Seçi mi nde Kent Plancısı ve Mi mar Katılı mı Yerel Yöneti mi n Görevl eri Örnekl er Si ne mada En Çok Kullanılan Kentlerden Örnekl er Si ne mati k Şehirlerin En Çok Kullanıl dı ğı Fil ml erden Ör nekl er Sonuç SĠ NEMATĠ K MEKAN OLARAK KAPADOKYA Kapadokya Böl gesini n Si ne mati k Mekan Ol arak Kull anıl ması nı n Nedenl eri Kapadokya Böl gesini n Özelli kleri Kapadokya' nı n Konu mu Kapadokya' nı n Coğrafi Özellikleri Vol kanl arı n Patla ması ve Jeol oji k Dur um Peri bacaları nın Ol uşumu Yeraltı Yerleş mel eri Kapadokya' nı n Tarihi Prohitit- Assur Ticaret Kol onileri Çağı iii

5 Hititler Döne mi Geç Hitit Döne mi Pers ve Kapadokya Krallığı Ro ma Döne mi Bi zans Döne mi Selçukl u Döne mi Os manlı Döne mi Kapadokya' daki Öne mli Tari hi Eserler Medreseler Türbeler Kapadokya' nı n Si vil Mi marisi Kapadokya Al anı İçi nde Öne mli Çevre Merkezl er Avanos Zel ve Göre me Uçhisar Ortahisar Ihlara Vadisi Nevşehir Nevşehir'in Tari hi Nevşehir'in Konu mu ve Ul aşı mı Ür güp Ür güp' ün Konumu Ür güp'teki Öne mli Tari hi Eserler Must afapaşa Sonuç SĠ NEMATĠ K MEKAN KULLANI MI ÖRNEĞĠ OLARAK' AS MALI KONAK' As malı Konak- Ki ml i k ve Seçi m Nedeni As malı Konak- Kapadokya ĠliĢkisi Kapadokya' nı n Si ne ma Geç mi Ģi Değerl endi r me Si ne mati k Mekan Ol manı n Sonuçl arı nı n ve Böl gedeki Değişi kli kleri n Değerlendiril mesi İ mar Pl anı nı n Değerlendiril mesi Gör üş mel eri n Değerlendiril mesi Anketleri n Değerlendiril mesi Yerel Yöneti me Etkileri ni n Değerlendiril mesi Sonuç GENEL SONUÇ KAYNAKLAR iv

6 EKLER ÖZGEÇMĠ ġ v

7 TABLO Lİ STESİ Sayf a No Tabl o Nüf us Tabl osu (2000) Tabl o Böl gelere göre şehir ve köy nüfusu ve yıllık nüfus artış hızı ( ) Tabl o 3. 1: Yaş Aralı ğı Tabl o 3. 2: Mesl ek Gr upl arı. 72 Tabl o 3. 3: Eğiti m Dur umu Tabl o 3. 4: Yaşa ma Süresi Tabl o 3. 5: Yaşanan Konut un Özelliği Tabl o 3. 6: Ot o mobil Sahi pliliği Tabl o 3. 7: Kentte fil mçekil mesi kent içi n yararlı mı dır? Tabl o 3. 8: Kentte fil mçekil mesi ekono mi k açı dan yararlı mıdır? Tabl o 3. 9: Kentte fil mçekil mesi turiz maçısı ndan yararlı mıdır? Tabl o 3. 10: Çeki m mer kezi ol mak kent ve kentli içi n iyi mi dir? Tabl o 3. 11: Sizce beledi yeni n et ki nliği ve faali yetleri ne derece değişti? Tabl o 3. 12: Kenti n si ne mati k mekan olarak kullanıl ması bilimsel araştır mal arı ne kadar et kiler? Tabl o 3. 13: Fil mi n et kisi ni n ne kadar süreceği ni düşünüyorsunuz? Tabl o 3. 14: Satışları nızda artış var mı? Tabl o 3. 15: Rekabeti n ve fiyatları n art ması söz konusu mu? Tabl o 3. 16: Kenti n fil mseti olarak kullanıl ma ması nı terci h eder mi ydi ni z? Tabl o 3. 17: Fil mçeki mi sırası nda orada 81 mı ydı nı z?... Tabl o 3. 18: Fil mden sonra kent e ve yaşadı ğı nız mekana bakış açı nız değişti mi? Tabl o 3. 19: Konut un çeki mi n yapıl dığı konağa mesafesi vi

8 ŞEKİ L LİSTESİ Sayf a No Şekil 1. 1: Metropolis Fil m Afişi... 9 Şekil 1. 2: Pisa Kul esi.. 12 Şekil 1. 3: Bl aderunner Fil m Afişi Şekil 1. 4: Los Angel es Şekil 1. 5: Eyfel Kul esi Şekil 1. 6: Forrest Gu mp Fil m Afişi Şekil 1. 7: Ne w Yor k Şekil 1. 8: Paris Şekil 1. 9 : Paris ve Eyfel Kul esi Şekil 1. 10: İstanbul Şekil 1. 11: Metropolis Fil m Afişi Şekil 1. 12: Metropolis Fil m Afişi Şekil 1. 13: Matri x Fil m Afişi Şekil 2. 1: Kapadokya Böl gesi Haritası Şekil 2. 2: Kapadokya Genel Gör ünü m Şekil 2. 3: Kapadokya - Peri Bacal arı Şekil 2. 4: Yeraltı Yerleş mel eri Şekil 2. 5: Kapadokya Genel Gör ünü m Şekil 2. 6: Kapadokya - Yeraltı Yerleş mel eri Şekil 2. 7: Kapadokya - Ihlara Vadisi Şekil 2. 8: Kapadokya Genel Gör ünü m Şekil 2. 9: Kapadokya Genel Gör ünü m Şekil 2. 10: Avanos Çö ml ekçilik Şekil 2. 11: Gör e me Şekil 2. 12: Uçhisar Genel Gör ünü m Şekil 2. 13: Ort ahisar Genel Gör ünüm Şekil 2. 14: Ihlara Vadisi Şekil 2. 15: Ür güp Genel Gör ünü m Şekil 2. 16: Must afapaşa Genel Gör ünü m Şekil 2. 17: Must afapaşa - Yerleşi mmer kezi Şekil 2. 18: Must afapaşa - Kaya Evl er Şekil 2. 19: Must afapaşa - Kaya Evl er Şekil 2. 20: Azi z Basil Şapeli- Must afapaşa Şekil 3. 1: As malı Konak - Ür güp Şekil 3. 2: As malı Konak - Must afapaşa Şekil 3. 3: As malı Konak İç Mekan - Mu st afapaşa Şekil 3. 4: As malı Konak - Ür güp Şekil 3. 5: As malı Konak Çevresi - Turistik Eşyalar - Must afapaşa vii

9 Şekil 3. 6: As malı Konak - Ür güp Şekil 3. 7: As malı Konak Çevresi - As malı Konak Eşarbı - Must afapaşa.. 67 Şekil 3. 8: As malı Konak Çevresi - Yerel Ört üler - Must afapaşa Şekil 3. 9: As malı Konak - Ür güp Şekil 3. 10: As malı Konak - Fil m Çeki mi - Ür güp Şekil 3. 11: Must afapaşa Ara Sokaklar Şekil 3. 12: Bel edi yeye Ait Tari hi Bina - Must afapaşa Şekil 3. 13: Must afapaşa Yerleşi m Merkezi Şekil 3. 14: As malı Konak Anıtı - Ürgüp Bel edi yesi Şekil 3. 15: Şarap Evi - Must afapaşa Şekil 3. 16: Tari hi Konak - Must afapaşa viii

10 Sİ NEMATİ K ŞEHİ RLER VE KAPADOKYA / AS MALI KONAK ÖRNEĞİ ÖZET Si ne mati k Şehir, kapsamlı ve deri n bir t anıml a madır. Kentsel mekanı n nasıl kullanıl dı ğı nı n, kullanıcı katılı mı nı n, hitap ettiği fizi ksel ve sosyal çevreni n nitelikleri ni n anl aşıl masında öne mli bir rol oynamakt adır. Çalış mada a maç, si ne ma ve kent arası ndaki bağl antı nı n sorgul anması yla birlikte; kenti n si ne madan, si ne manı n kentten ne derece et kilendi ği ni anl a mak, kentsel mekanı n ol uşumunda, ki mli k kazanması nda ya da görsel bir el e man ol arak seyirci ye sunul ması nda si ne manı n kat kısı nı i ncelerken; bu etkileşi mden ya da kentsel t asarı m ve kent ögel eri nin si ne ma sekt öründe kullanıl masını n kent e nel er kazandırdı ğı nı keşfet mektir. Kentsel mekanl arı n, fil m seti olarak kullanıl ması, si ne ma ekranı ndan i zleyici ye sunul ması, kent kullanı cıları nı n kent hakkı nda bil di klerini sorgul ar, yeni fi kirler verir, kullanıcıları n bakış açıları nı değiştirir ve kentleri n al gılanan veya e mpoze edilen i mgel eri ni yaratır. Kent i mgel eri ni n doğr u yansıtıl ması, kent kullanıcılarını n i çi nde yaşadı kları kenti al gıla ma kapasiteleri ni et kileyeceği nden, si ne ma bu konuda üzeri ne büyük bir soruml ul uk al makt adır. Kent, si ne matik f or m t arafı ndan şekillenmi ştir. Si ne ma da doğası nı n büyük kıs mı nı kenti n t ari hi gelişi mi nden al mı ştır. Si ne ma ve kent arası ndaki en öne ml i bağl antı kent i majı ve kentsel i mgel erdir. Bir fil m, kenti n al gılanması na, üzeri nde düşünül mesi ne ve hatırlanması na sebep olmakt adır. Bi rbiri ne deri nden bağlı ol an si ne ma ve kenti n kilitlendi ği ortak nokt a, kentsel i maj ve i mgel erdir. Fil mde, çevre düzenl e mesi nde öne ml e gözetil mesi gereken nokt a, çevreni n i zleyici de gerçek za manı ve gerçek mekanı i zledi ği hissi ni n veril mesi dir. İzleyici de gerçeği n doğru bir şekil de yansıtıldığı, za manı n ve mekanın birebir birbiri ni karşıladı ğı hissi uyandırıl malı dır. Kentsel bir mekan, fil m çeki mi i çi n seçil di ği nde, geç mi şe ait bir senaryo ile mevcut mekan el e manl arı arası ndaki ilişki incelenmeli dir. Böyl e bir i ncele me konusunda, ancak bir sosyol og, sosyal bili mci, şehir pl ancısı, mi mar ve sanat t ari hçisi, gerçeği olduğu gi bi yansıtabilir. Kentsel bir gör ünt ünün, o mekanı n kullanıcısı na ne anı msattığı, ne hissettirdi ği en iyi şekil de, ix

11 kenti n sosyal ve kült ürel yapısı nı değerlendirebilecek ol an kent pl ancısı tarafı ndan yansıtılabilir. Bu açı dan fil m seti nde kent plancısı ve mi mar katılımı şarttır. Ör nekl e m al anı ol arak Kapadokya böl gesi ni n i çerdi ği t üm yerleş mel eri n, yerleş mel er arası ndaki yeraltı şehirlerini n, peri bacal arı nı i çeren vadileri n, İpek Yol u üzeri nde inşa edil miş kervansarayl arı n, farklı döne ml ere ait t ari hi eserleri n birleş mesi yl e dünya üzeri nde ör neği ol mayan bir mekan ortaya çı kmakt adır. Bu özelliği ile Kapadokya, Tür k yapımcılar ve Yabancı yapımcılar t arafı ndan si ne mati k mekan ol arak t erci h edil mekt edir. As malı Konak filmi ni n çeki mi ni n başl aması yl a ve yoğun bir il gi yle karşılaş ması yla, hareket e geçen yapı mcılar, bu mekanda yeni fil ml eri n çekil mesi ne sebep ol muşt ur. As malı Konak fil mi ni n çeki ml eri ni n başla ması ndan iti baren yerleşi mde büyük değişi klikleri n ol duğu gözl enmekt edir. En belirgi n değişi m, böl ge saki nleri ni n bu fil mi ve çeki ml eri ni beni mse mel eri ve kendi hayatları na kat mal arı dır. Kent e gel en ekono mi k canlılık, satışlardaki artış, ot elleri n dol ul uk oranı, böl geye gel en göç, sadece ekono mini n ve t uriz mi n değil aynı za manda sosyal hayatı n da renkl en mesi ne sebep ol muşt ur. Böl gede daha önce i ka met eden ancak za man i çi nde Nevşehir e göç eden kesi mi n de eski evl eri ne geri döndükl eri gör ül müşt ür. Bu nokt ada, t ekrar beni msenen ve canl anan bir yerleşi m söz konusudur. Bi r al anı n si ne mati k mekan ol ması sonucunda, böl geni n yerel yöneti mi ni n ya da bağlı ol duğu mer kezi yöneti mi n üzeri ne düşen görevl er art makt adır. Mekanı gör meye gel en t urist sayısını n art ması ile, çevre düzenl e mel eri ni n, meydan ve par k tasarı ml arı nı n yapıl ması, pot ansi yel grubun nitelikleri ne göre ihti yaçl arı n belirlenmesi, gerekli deği şi ml eri n ve yenilikl eri n yapıl ması, yerel yöneti m kadr ol aronda kent pl ancısı ve mi mar bul undur ul ması, yöneti mi n di ğer soruml ul ukl arı ol makt adır. x

12 CI NE MATI C CI TI ES, KAPADOKYA THE FI LM AS MALI KONAK AS EXAMPLE SUMMARY The phrase; Ci ne matic Cit y is a co mprehensi ve and a deep expressi on. This phrase pl ays a great role, i n defini ng how t he ur ban space is used, t he user participati on and in understandi ng physical and soci al pr operties of t he environment, it addresses. The ai m of t his st udy is t o wor k out what t he cit y gai ns, by fi ndi ng out how t he cit y effects si ne ma and how t he ci ne ma is effected by cit y, and while searchi ng ci ne ma s assistance i n f or mati on of ur ban space, gaht eri ng an i dentity or bei ng shown as a visual mat erial t o t he audi ence; wit h questi onni ng t he relationshi p bet ween cit y and ci ne ma. The usage of urban spaces as fil m sets, showi ng t he m t o spectat ors from t he screen questi ons i nfor mati on t he users have, gi ves ne w i deas, changes their visi on and f or ms t he i mages of cities t hat are percei ved or assumed. The ci ne ma has t he bi g responsi bility f or reflecting t he cit y i mages correctl y, effecti ng t he capacity of t he users i n percepti ng t he cit y, t hey are li vi ng i n. Cit y is shaped by ci nemati c f or m wit hout any deni als. Ci nema has t aken t he most of its nat ure from t he cit y s hist orical devel opment. The most i mportant connecti ons bet ween cit y and ci ne ma are cit y i mage and ur ban i mages. A fil m makes users, t hink and re me mber a cit y. The poi nt that must be i magi ned carefull y i n or gani zi ng t he environment i n a fil m, is t o creat e the sense of real ti me and real pl ace, on t he spectat ors. The sense of reflecti ng t he trut h, ti me and pl ace co mpl eti ng each ot her perfectl y, must be gi ven. The relationshi p bet ween a scenari o of past and a present space, must be exa mi ned when an ur ban space is selected f or a fil m set. In t hat ki nd of experi ment, onl y an ur ban pl anner, an architect and art hist orian can reflect t he trut h. What an urban visi on re mi nds t he user of t he space or what it makes t he user feel, can be reflected by an ur ban pl anner, t hat evaluat es t he cit y s soci al and cult ural struct ure, best. So, t he partici pati on of ur ban planner and architect, i n a fil m set, is a must. Kapadokya, as the exa mpl e chosen f or t his st udy, is seen as a pl ace t hat have no simi l arit y t o anywhere i n t he worl d, by t he hist orical settlements, t he underground cities, fairy chi mneys, pal aces on t he Sil k Road and traces of many different cult ures. By t hese xi

13 pr operties, Kapadokya is chosen f or ci ne matic spaces by Tur k or Forei gn pr oducers. The pr oducers have caused, ne w movi es t o be made, after t he fil m As malı Konak has started and gai ned a great i nterest. Bi g changes have been exa mi ned i n t he settlement, duri ng t he film As malı Konak. The most cl ear change i ncl udes t he users of t he settle ment, t hey have adopt ed and added t he fil m t o t heir li ves. Al so t he econo mi c devel opment, full ness of t he ot els, t he mi grati on back t o t he settlement has not j ust caused a move i n econo my and t uris m, but also a move i n t he soci al life. It is exa mi ned t hat t he ol d users of t he settle ment t hat have been li vi ng i n Nevşehir, have ret urned back t o t heir home t own. At t his poi nt, a ne w settle ment t hat is co mi ng t o life, must be i magi ned. I n result of bei ng a cine matic space, t he ones t hat have responsi bility f or t he settlement s manage ment, pl ay great rol es, i n maki ng ne w arrange ments, desi gns of squares or parks, t he necessary changes, payi ng attenti on the the user s needs and havi ng urban planners or architects insi de their staff. xii

14 BÖLÜM1. Sİ NEMATİ KŞEHİ RLER Gi riş Giriş ve Çalış manın Amacı Si ne mati k Şehirler kavra mı, son yüzyılın ür ünü ol arak; t eknol oji ni n ve bili mi n de et kileri yle sı k kullanıl maya başlanmı ştır. Si ne matik Şehir, kapsa mlı ve çok yönl ü bir tanı ml a madır. Kent ol gusunun ol uş ma ve i ncelenme süreci nde et ki ndir. Kentsel mekanı n nasıl kullanıl dığı nı n, kullanıcı katılı mını n, hitap ettiği fizi ksel ve sosyal çevreni n nitelikleri ni n anlaşıl ması nda öne mli bir rol oyna makt adır. Bu araştır ma kapsa mı nda ise a maç, si ne ma ve kent arası ndaki bağl antı nı n sorgul anması yla birlikte; kenti n si ne madan, si ne manı n kentten ne derece et kilendi ği ni anl a mak, kentsel mekanı n ol uşumunda, ki mli k kazanması nda ya da görsel bir el e man ol arak seyirci ye sunul ması nda si ne manı n kat kısı nı i nceler ken; bu et kileşi mden ya da kentsel t asarı m ve kent ögel eri ni n si ne ma sekt öründe kullanıl ması nı n kent e neler kazandırdı ğı nı keşfet mektir. Si ne mati k mekan, ol arak karşı mı za çı kan kentsel al anl ar; za man za man bir meydanl a ya da bir caddeyl e sı nırlanırken, za man za man da büt ün bir kenti n fil m seti ne dönüş mesi yle sonuçl anabil mekt edir. Bu çeşitlilik, si ne mati k mekanı n seçil mesi, senaryo i çi ndeki öne mi, fil m seti ni n gerçeği yansıtma gerekliliği gi bi farklı başlı klara dayan makt adır. Si ne mati k mekan seçi mi soruml ul uğu, za man i çi ndeki değişi m evreleri yle birli kte bu araştır mada i ncelenen diğer bir unsurdur. Mekan seçi mi nde kent pl ancısını n ya da mi marı n katılı mı ya da gerekliliği sorgul anmakt adır. Yabancı Si ne ma başlı ğı altında t opl ayabileceğimi z, dünya si ne mal arı içi nde öne çı kan Avr upa ve Ame rika Si ne ması nda yerleş mi ş Si ne mati k Şehir kavra mı, teknol oji ni n gelişi mi ve bu geliş meni n si ne ma sekt örüne yansı mal arıyl a büyük farklılıklar göster mi ştir. Öyl e ki, sine ma artık kendisi içi n mekan yarat maktadır. 1

15 Tür k si ne ması nda Si nemati k Şehir mantı ğı geçmi şt e, çok nüf usl u büyük kentlere ait mekanl arla, parkl arla veya görsel açı dan zengi n yapılarla sı nırlanırken, bugün yeni arayışları n da sonucu ol arak Anadol u nun çeşitli yerel yaşantıları nı anl atan gel enek, görenek ve ananel eri ne bağlı kasabalar ya da küçük mer kezler üzeri ne odaklanmı ştır. Bu yapı ml arı n i çi nde Nevşehir i n Ür güp ilçesi nde çeki ml eri deva m eden As malı Konak fil mi Si ne matik Mekan açısı ndan di ğerleri nden daha çok öne çı kan bir ör nektir. Bu araştır mada; bu yapı m, sebepl eri ve sonuçl arı yla birlikte ör nekl e m al anı ol arak i ncelenmi ştir. Filmi n böl ge nüf usu, ekono mi si, kült ürel değişimi ve hal k katılı mı başlı kları altındaki et kileri yapılan anket ve görüş mel erle belirlenmiştir. Sonuç ol arak, kent ile si ne ma arası ndaki ilişki yi, kenti n fil m seti ol arak kullanıl ması nı n ol uml u ya da ol umsuz sonuçl arı nı ve ni hayeti yle kullanıcı üzeri ndeki et kileri ni irdeleyen bu çalış ma, bu konudaki di ğer çalış mal ara da rehberlik edecek bir çalış ma olacaktır Çalış manı n Hedefi Bu çalış mada, kent ile si ne ma arası ndaki et kileşi mi n öne mi ni n vur gul an ması, bu et kileşi m ile ortaya çı kan ol uml u ve ol umsuz sonuçl ar ışı ğı nda, kent kullanıcıları nı n, yerel yöneti ml eri n, kent pl ancıları n, mi marları n ya da fil m yapı mcılarını n el de edebileceği faydal arı n tespit edil mesi hedeflenmi ştir. Bunun yanı nda, di ğer bir ul aşıl mak istenen nokta, fil m seti nde yönet men ve yapı mcı nı n yanında, kent pl ancısı nı n ve mi marın da katılı mı nı n ol ması gerekti ği ni n sorgulanması dır. Si ne mati k mekan ol arak seçilen ve coğrafyası yla dünya üzeri nde ör neği ol mayan Kapadokya böl gesi ni n, sosyal yaşantısı na gel en hareketlilikte ve ekono mi k gelişi mi nde si ne manı n etkisi gözler önüne seril mekt edir Çalış manı n Di ğer Bili msel Çalış mal ara Katkısı Son yüzyılın ür ünü ol arak ortaya çı kan Si ne matik Şehir kavra mı nı n bu çalış mada incelenmesi; si ne mati k mekan ol ma kriterleri ni n, sonuçl arı nı n ve et kilerini n bili msel yönt e ml erle ispatlanması, bu konuda gel ecekt e yapılacak çalış mal ar i çi n bir kl avuz niteliği ndedir. Kentleri n si ne mati k mekan ol arak kullanıl ması yla, fil m setinde görev 2

16 al an kent pl ancıları ve mi marları n katılı mı yl a, kent pl ancılığı nda; si nemati k mekan ol manı n getirebileceği olu ml u sonuçl arı n bilinci ne var mal arı yla, yerel yöneti ml eri n; si ne masal mekanl arda yaşayan kullanıcıları n sosyal ve ekono mi k hayatları ndaki gelişi mi n i ncelenmesi yle kent bili mcileri n ve sosyol ogl arı n; kentsel mekanl arı n fil ml ere başarılı ol arak katıl ması yla, yapı ml arı n etki nli ği ni n ve kalitesi ni n arttırıl ması adı na da fil myapı mcılarını n çalış mal arı nda yararlanacağı bir kaynak olacaktır Çalış manı n Yönt emi Ar aştı ma kapsa mı nda, önceli kle literat ür araştır ması yapıl mıştır. Yararlanılan kaynakl ar; kitaplar, süreli yayı nlar ve süreli yayınları n i çerdi ği i ngilizce ve t ür kçe makal elerdir. Literat ür araştır ması yla birlikte i nternet üzeri nden yapılan araştı mal arda; bel edi ye, enstitü gi bi kur umsal site adresleri ni n yanı nda, genel ara ma mot orları ndan faydal anıl mıştır. Araştır maya destek ol arak kullanılan hali hazır haritalar, ul usal koor dinatlı ol up, t asarı ml ar Net cad pr ogra mı yar dı mı yl a hazırlanmı ştır. İ ki nci araştır ma t ekni ği ise Kapadokya Böl gesi nde 30 ( ot uz) kişi ile yapılan anketlerdir. Anket sonuçl arı değerlendirilirken ve sonuçl ar grafi klere dökül ürken, Mi crosoft Excel progra mı kullanıl mıştır. Yararlanılan son araştır ma yönt e mi, As malı Konak fil mi nin yönet men, sanat yönet meni ve oyuncul arı yla yapılan gör üş mel erdir. Bu gör üş mel er de, anketleri n değerlendiril mesi süreci nde faydalı ol muşt ur. Yapılan i ncelemel er fot oğraflarla destekl enmi ştir. Ür güp yerleşi mi nde 30 kişi yle yapılan ankette, bir kenti n si ne mati k mekan ol arak kullanıl ması nı n ol uml u ve ol umsuz et kileri ni n incelenmesi, ekono mi k ve sosyal verilerdeki değişi kli ği n gözl e ml enmesi ve fil m seti nde kent pl ancısı ve mi mar katılı mı nı n gerekliliği ni n sorgul anması amaçl anmı ştır. Anket soruları hazırlanırken; kenti n si ne ma üzeri ndeki et kileri ni n ne ol duğu, si ne manı n kent üzeri ndeki et kileri n ne ol duğu, kenti n si ne mayı hangi yönl erden et kileyebileceği, kentlerin mekan ya da set olarak kullanıl dı ğı fil ml eri n di ğer fil ml erden ne farkı ol duğu, si ne manı n bir mekanı n al gılanması nda ne kadar et kili ol duğu, ekrandaki kent ile gerçek kent arası ndaki farkları n ne ol duğu ve bu f arkı n kullanıcı ya da i zleyici t arafı ndan ne derece al gılandı ğı, si ne mati k mekan ol manı n ne 3

17 tür ol umsuz yanl arı nın ol abileceği, kentsel i mgel eri n öne mi ni n kavranı p kavranmadı ğı, si ne mati k mekan ol ma kriterleri nin nel er ol duğu ve mekanı n ki mi n tarafı ndan seçil miş olabildi ği gi bi sorulara cevap aranmı ştır. Anket hazırlanırken, değişen dengel ere ve hi z met sekt öründeki geliş melere di kkat çekil miş, ekono mi k gelişi m ve t uriz m sekt öründeki gelişi m üzeri nde dur ulmuş, yerel yöneti me düşen görevl er irdelenmi ştir. Kentte ihti yaç duyul an gereklilikl er, yeni düzenl e mel er, et ki nli kler ve t asarı ml arı n gerekliliği t artışıl mıştır. Tü m bu başlı kları n yanı nda, bu işle m sürecinde kent pl ancısı nı n ve mi marı n bu düzenl e mel erdeki yeri sorgul anmı ştır. Ar aştır manı n il k böl ümünde, si ne mati k şehir tanı ml anmı ş ve kent ile bağl antısı üzeri nde dur ul muşt ur. İki nci böl ümde ise özel bir al an ol an Kapadokya Böl gesi incelenmi ştir. Son böl ümde, anket al anı Ür güp te çekilen As malı Konak fil mi, il k iki böl ümde üzeri nde durul an et menl er doğrult usunda değerlendiril miştir Si ne mati k Şehi rler Si ne mati k Şehri n Tanı mı 1988 yılı nda haki m ol an bir düşünceye göre si nema her yerdedir, t üm mekanl arda ve tüm şehirde. Kentler filmden çı kmı ş, fırla mı ş, taş mı ş gi bi dir. Bu kavramı anl a mak içi n fil mden başlayı p kente ul aş mak ya da kentten başlayı p fil me ul aş mak gerekli dir. Kenti n bir ekran ve fil mseti ol duğu fi kri al gılanmalı dır ( Cl arke, 1997 ). Davi d B. Cl arke a göre kent çeşitli fil ml erde mer kezi r ol oynar. Kentin günl ük yaşayışı ndan esi nlenen sine ma, kalitesi ni yükselterek, kendi tarzı nı belirler. Kent ve si ne ma arası ndaki ilişkini n i hmal edile meyeceğini savunan Cl arke, bu düşünceyl e Ci ne matic Cities, (Si nemati k Şehirler) kitabı nı yayı nladı ğı nı söyl e mekt edir. Yenili kçi ve düşünce üreten makal elerden oluşan bu kitapta, kent ve si ne ma birleşi mi ni n sonuçl arı irdel enmi ştir. Cl arke, i ki ana soruya cevap ara makt adır. Bu sorulardan il ki; si ne manı n, kullanıcıları n ve izl eyi cileri n kent e bakış açısı nı ne şekil de değiştirdi ği dir. İki nci soru ise si ne mada kenti n r ol üdür. Ancak önceli kl e si ne mati k şehir tanı mı nın açı klanması gerekmektedir. 4

18 Kentleri n, fark edilebilir şekil de et kiledi kleri sine ma kalitesi ne ve birçok fil mde kenti n nitelikleri yeterli kullanıla ma ması na rağmen, kentsel alanlar ve si ne mati k mekanl ar arası ndaki ilişkiyi anla ma yönünde yeterli alaka gösteril me mi ştir. Aslı nda fil mi n ve kentin geç mi şleri çakış maktadır ve si ne manı n kent ol madan geliş mi ş ol ma i hti mali düşünül e mez. Aynı za manda kent de si nemati k f or m tarafı ndan kontrol dışı ol arak şekillenmi ştir. Ancak her şekil de film ve kent çalış mal arı araları ndaki bağl antı ya gerekli hassasiyeti göster me mi ştir. Fil m t eorisi i çi nde kent bugüne kadar kesi nlikl e küçü msen mi ştir. Aslında kent si ne manı n mer kezi dir. Kenti n dol aylı yol dan si nema üzeri nde sahi p ol duğu yaygı n öne m, kenti n si ne ma üzeri ndeki direkt ve açık öne mi ni hafiflet miştir. Bu bir paradokst ur ( Cl arke, 1997 ). Yapılan t artış mal ar i ki konunun birbiri nden bağımsı z işlenmesi yönünde ol muşt ur. Fil m el eştir menl eri ve kent konusunda el eştiriler getirenler, konunun ayrı ayrı işlenmesi ni, her konunun kendi ne has incelenmesini gerekli gör müşl erdir. Kentsel mekanl arı n, film seti ol arak kullanıl ması, si ne ma ekranı ndan i zl eyi ci ye sunul ması, kent kullanıcıları nı n kent hakkı nda bildi kleri ni sorgul ar, yeni fikirler verir kullanıcıları n bakış açıları nı değiştirir ve kentlerin al gılanan veya e mpoze edilen i mgel eri ni yaratır. Kent i mgel eri ni n doğr u yansıtıl ması, kent kullanıcılarını n i çi nde yaşadı kları kenti al gıla ma kapasiteleri ni et kileyeceği nden, si ne ma bu konuda üzeri ne büyük bir soruml ul uk almakt adır ( Barber, 2002 ). Ancak kabul edil mesi gerekir ki; kent, si ne matik f or m t arafı ndan şekillenmi ştir. Si ne ma da doğası nı n büyük kıs mı nı kenti n t ari hi gelişi mi nden al mı ştır. Bu nokt ada da Si ne mati k Şehir kavra mı ortaya çı kmakt adır. Kent i çi nde yür üyen biri ni n kendi ni fil m seti nde hisset mesi ni n açı kla ması, kenti n si ne manı n i nkar edile meyen parçası ol ması dır. Si ne ma pr oj elendirilen ve belirlenen bir ekranl a sı nırlandırıla maz ( Cl arke, 1997 ). Si ne manı n bu soruml uluğu ne derece gerçekl eştirdi ği si ne ma çevreleri ve kent pl ancıları arası nda hal en t artışılan bir konudur. Ancak başlangı ç nokt ası bu soruml ul uğun kabul üdür. 5

19 Si ne mati k kent kavra mı son yüzyılın son çeyreği nde ortaya çı kmı ş bir kavra mdır. Bi r kenti n ya da kentsel mekanı n si ne mati k ol ması nı n bağlı ol duğu et menl er, değişkenl er ve kriterler taki p eden böl üml erde işlenecektir Si ne ma Tari hi nde Şehir Si ne ma t ari hi nde kentin yeri ne bakıl dı ğı nda, 1920 li yıllardan iti baren kenti n, si ne ma i çi n öne mi ni n anl aşıl dı ğı gör ül mekt edir yılında Strand Fil ms adlı Londra bazlı bir fil m şirketi, Kent pl ancılığı nı n fil m sekt öründe gerekliliği konul u bel gesel hazırla mı ştır. Bu bel gesel de işlenen kent ve si ne ma ol gusuna gore kenti n pl anlanması fil m sekt örü i çi n denkl e mi n yarısı dır. Bu başlangı çtan sonra bel geselfil m yapı mcıları pl anla ma süreci ve kenti n gel eceği i çi n pl ancı nı n nasıl arabul ucul uk yaptı ğı üzeri nde dur muşlardır yılındaki İngiliz bel geselleri ndeki başarısızlı kla birlikte durakl a ma süreci ne giren konu, kısa sürede tekrar günde me gel mi ş; bu bel gesel de kent pl anla manı n ve pr ofesyonel kent pl ancıları nı n si ne ma seyircilerine sunul uşundaki çelişkili yönl er incelenmi ştir. Bu i ncelemede beş ana böl üm bul unmakt adır. Il k böl ümde fil m sekt öründe konu ol an kenti n doğası ve kenti n sorunl arı i ncelenmi ştir. Iki nci böl ümde konut yapı mı nda fil m yapı mcıları nı n gerekli gördüğü refor ml ar; üçüncü böl ümde fil m yapı mcıları nı n fil m konul arı nda pl anlama hareketleri ni t anı ml a ması irdelenmi ştir. Dör düncü böl ümde ise kent pl ancısı, fil m yapı mcıları nı n gözünde değerlendiril miştir. Fil m yapı mcıları na gore kent pl ancısı; ileri yi gören, bilgi sahi bi, hayal perest bir t akı m üyesi i majı na sahi ptir. Bazı çevreler ise kent pl ancısını, sıradan bir teknisyen tanı ml a masına sokmuşt ur. Bel geseli n son böl ümünde, i ncel e me sonucunda fil m yapı mcılarını n, kent pl ancıları nı n öne mi ni n çok fazla ol duğunu al gıladı kları ve kabul ettikleri sonucuna varıl mıştır. Bununl a beraber bu sonuca, fil m yapı mcıları nı n ve yönet menl eri n, kent pl ancıları na fi kir veren, geniş açı ya sahi p, rehberlik eden kişilerden ol uşt uğu ekl enmi ştir. Si ne mati k fil mi n, metropoliten kent ile çok yönlü ilişkisi ol duğu açı ktır. Ekono mi k fakt örlerle birlikte ticari si ne ma, za man i çi nde nüfusun yoğun ol duğu yerlere doğr u 6

20 kay mı ştır. Ve si ne ma yapıları büyü müşt ür. Solo mon, Wi se man, Sorli n gi bi farklı yor umcul ar si ne manı n bir kentsel sanat ol uşt urduğunu söyl e mi şlerdir. Si ne manı n za man i çi ndeki gelişi mi ne bakıl dı ğı nda, za manl a metropoliten kent i çi n ze mi n ol uşt urduğu yapımcılar ve yönet menl er tarafı ndan kabul edil mi ştir. Büyük fil m şirketleri ni n konu mları yla bağl antılı ol arak Los Angel es, Ne w Yor k, Londra, Paris, Berli n ve Ro ma gibi büyük kentlerde bu sanat daha hı zlı geliş mi ştir. Ancak, fil ml eri n et ki n şehir i mgel eri ni i çer mel eri ne rağmen, 1920 li yıllarda katılı mcıları n, izleyi cileri n ve kullanı cıları n psi kol ojileri ni ve r uhl arı nı gerektiği kadar et kileye medi ği de herkes tarafı ndan kabul edilen bir gerçektir ( Cl arke, 1997 ). Ancak 1920 den sonra, kenti n fil mdeki et kisi art maya başla mı ştır. Böyl eli kle bundan önce edebi yatta, resi mde, ti yatroda ve di ğer i nsan bili ml eri nde kullanılan kent fil m sekt öründe de yer edi nmi ştir. Za manl a, fil m yapı mcıları kenti t anı maya, farklı bir bakış açısı yla kenti incel e meye ve kentle il gili yeni söyleml er geliştir meye başla mı şlardır. Kent yaşa mı nı n kaos u, kar maşası, kalabalı ğı ve gergi nli ği set t asarımcıları t arafı ndan di kkatlice fil me akt arıl mıştır. Ancak, si ne manı n kent i çi ndeki konu munun ve pr obl e ml eri ni n t a m ol arak tanı ml a ması birkaç sene al mıştır ( Barber, 2002 ). Taki p eden yıllarda, bel gesel fil ml er ve bili m kur gu fil ml eri arası nda aslı nda çok fark ol madı ğı, hatta kesişen birçok nokt aları ol duğu fikri yaygı nlaş mı ştır. Yapı mcılara gore bel gesel niteliği ndeki fil ml erde mevcut mekan, gerçek dünya şehirleri kullanılırken, bili mkur gu fil ml eri nde fil m yapı mcısı t arafı ndan yeni bir hi kaye ya da mekan ol uşt urul makt adır. Ancak araları ndaki en büyük fark yönetmeni n fil m karesi ni n içerdi ği görüntüyü kontrol edi p ede memesi dir ( Cl arke, 1997 ). Er ken döne m fil ml erde, gündeli k kent hayatı birçok yapı mcı t arafı ndan konu ol arak işlenmi ştir. Genellikle Avr upa ve Ameri kan kentleri ni n mekan ol arak seçil di ği gör ül mekt edir. Bunun gerekçesi de büyük film şirketleri ni n, büyük kentlerde konu ml anmı ş ol ması dır ( Özt ürk, 2002 ). Ancak za manl a, kent hayatı nı n fil mdeki yansı ması ve kenti n i majı kendi kendi ni yeni for ml ar çerçevesi nde geliştir meye başla mı ştır. Bazı bel edi yeleri n ve yerel yöneti ml eri n kendi tanıtıml arı içi n bu fi kri beni msedi kleri görül müşt ür. 7

21 Bi r kısı m yapı mcı ise, farklı bir yol seçerek, zor hayat koşulları ve yoksul kent yaşa ml arı nı anl atan filml er çekmi şlerdir. Kent hayatı na pozitif yakl aşan fil ml er kadar, bu tarz fil ml er de si ne ma- kent ilişkisi ni n anl aşıl ması nda et ki n ol muşt ur l u yıllarda, yeni arayışları n getirisi olarak, fil m yapı mcıları kent e il gi göster meyi bırakmı ştır. Ancak bu döne m kı sa sür müşt ür. Bu dönem s onunda Ka mera asla yal an söyle mez söyl e mi ni n de yaygı nlaş ması yla, si ne manın mekanı kent tekrar günde me gelmi ştir. Fil m yapı mcıları nı n, kent pl ancılığı üzeri ndeki araştır mal arı na ör nek konulardan biri de konut sorunudur. 20 yy. fil m yapı mcıları, etrafta sağlı klı kentler görmüyor, i ki boyutl u planları, 3 boyutlu si ne ma ekranı ile bağdaştıra mı yordu. Bu açı dan fil m yapı mcıları kent pl anla ması nı t e msil edecek stratejiler bul mak a macı yla, yeni bel geseller çekmeye giriş mi şlerdir. Bel gesel si ne manı n, kent pl ancılığı nı irdeleyen süreci içi nde, çok yararlı eserler ortaya çı kmı ştır. Al bert o Caval canti ni n The Cit y, ( Kent ) adlı, kent pl ancısı ve mi mar gözünden Londra nı n sorunl arı nı anl attığı bel geseli; Londra nı n ul aşı m siste mi ni n incel endi ği Ne w To wns f or Ol d, ( Yaşlılar i çi n Yeni Şehirler ) bel geseli; kentsel böl gel e me kriterleri nden, ko mşul uk üniteleri nden ve yeni yerleşi ml eri n pl anl an ması ndan bahseden When We Buil d Agai n, ( Tekrar İ nşa Etti ği mi zde ) bel geseli ve kent pl ancılığı hakkı nda önemli si ne mati k geç mi şi ve söyl e ml eri i çeren Proud Cit y, ( Onurl u Kent ) bel geseli öne mli örnekl erdendir. Özellikle Pr oud Cit y, ( Onurl u Kent ), bel geseli nde Londra ile il gili geniş bir araştır ma yapıl mış, t arihi, coğrafyası, yaşa m bi çi ml eri i ncelenmi ş, grafi kl er ol uşt urul muş, i mar pl anları i ncelenmi ş, kentlilerle anketler yapıl mıştır. Bu i ncel e me sonucunda Londra nı n hı zlı gelişi mi ni n ve yayıl ması nı n sebepl eri ne ul aşıl maya çalışıl mıştır. Genel süreç i ncelendi ğinde, fil m i si ml eri ne yerleşen kent t e ması il gi çeki ci dir. Bu fil ml eri n i çi nden ör nekl er; Metropolis 1926, Büyük Şehir Göl geleri 1932, Scarlet Caddesi 1945, İs mi Ol mayan Cadde 1948, Şehri n Çı ğlı ğı 1948, Çıpl ak Şehir 1948, Nehri n Karşısı ndaki Şehir 1949, Karanlık Şehir 1950, Gece ve Şehir 8

22 1950, Yol Sona Er di ği nde 1950, Asfalt Or manı 1950, Üç Karanlı k Cadde 1954, Çı pl ak Cadde 1954, Şehir Uyur ken 1956, Ne w Yor k t an Kaçı ş 1982, Ne w Yor k , ve 90 ları n fil ml eri nden sayısız ör nekl er şekli nde sıralanabilir. Bu kullanı msi ne manı n kentten al dı ğı et kileşi mi hiç kaybet medi ği ni n ispatı dır. Şekil 1. 1: Metropolis Film Afişi Si ne ma- kent et kileşi mi nin bu t ari hi süreci ne bakıldı ğı nda, varılan son noktanı n kent pl ancılığı nı n, fil m yapı mcıları tarafı ndan bir t oplumsal ilaç ol arak kabul edil mesi ve pl anl a mada atılan her pozitif adı mı n, t oplu mun fizi ksel ve sosyal sağlı ğı nı iyileştireceği ne i nanıl ması dır. Fil m yapı mcıları nın t ari hsel süreçteki bu yakl aşı ml arı u mut verici ol makl a beraber, araştır ma sonuçl arı i se öne mli t ari hi kaynakl arı t eşkil et mekt edir Si ne ma- Kent Et kileşi mi 1981 yılında yayı nlanan, Al asdair Gr ay i n Lanark adlı romanı nda ; Gl asgow gör ke mli bir kent, Fl oransa, Paris, Londra ya da Ne w Yor k u düşünün. Ki mse bu kentleri bir yabancı gibi il k kez zi yaret et miyor. Çünkü önceden t abl olarda, romanl arda, t ari h kitapları nda ya da fil ml erde zi yaret ettiler. Ancak kent sanat çı tarafı ndan yor uml anmadı kça, kentte yaşayan insanlar bile yaratıcı ol a mazl ar. den mekt edir. Gray i n haklı ol duğu konu; sanatı n bir mekanı n al gılanması nda anaht ar rol ü oynadı ğı dır. Ancak bunu sadece sanatçılarla kısıtlaması yanlıştır. Si ne ma ve moder n ür bani z m aynı za manda geliş mi ştir. Dol ayısı yla aynı za mana rastlayan bu süreç boyunca kenti n si ne madan, si ne manı n da kentten et kilenmi ş ol duğu yadsı na maz ( Cl arke, 1997 ). 9

23 Kült ürel, özel ol arak da sine mat ografi k bir üreti m al anı ol arak kentler, çeşitli sanatsal -edebi, mi mari, resi msel, fil msel- eserleri n odağı ol muşt ur. Kenti n bu kült ürel kapasitesi anti k döne mden Ort açağ ve Rönesans a ve oradan moder n kentlere kadar süregel mi ştir. Birbiri ne ekl enerek ve değişerek oluşan kült ürel ol gul arı n bu karakt eri de kentsel fil ml er üzeri nden ortaya çı karıl mıştır. Şehir yöneti ml eri bil hassa Ort açağ da şehri n genel gör ünü münün güzelleş mesi ve sanatsal üreti mi n gelişmesi i çi n t eşvi k edi ci i di. Moder n çağı n kentleri ni n güzelleş mesi ve gündelik hayat a katıl ması i çi n de çeşitli çalış mal ar yapıl makt adır. Son ol arak birleşen Berlin i n Post da mer Al anı nda adet a bir si ne-site ni n kur ul ması günü müzde yapılan bu çalış mal arı n en il gi çeki ci ol anl arı ndan biri dir. İstanbul da da kent mer kezl eri nden zi yade, pl azalardaki yeni sine ma sal onl arı kentsel gündeli k hayat a eşli k et mekt edir. Yal nız günü müzde sine maya ilişki n bir değişi m söz konusudur; bu, si ne manın sokak kült ürü yle ol an ilişkisi ni n he m ka musal he m de artistik yönden zayıfla mış ol ması dır. Si ne manı n sokak kült ürü yle ol an et kileşi mi Tür ki ye de sadece İstiklal Caddesi nde gözük mektedir. Ancak artistik ve bili msel boyutları ol an ür bani zmi n de si ne manı n da, ticari boyut a yönl enmi ş, güzel kent ve güzel fil m çoğunl ukla kar i deol ojisi ne bağl anmı ş ol ması söz konusudur. Oysa filmi n ve kenti n her za man yeni t asarı m ve fi kirlere i hti yacı vardır ( Özt ürk, 2002 ). Büt ün bir dünya coğrafyası nda kentsel mekanlar, di ğer mekanl ara oranl a daha geliş miş, daha zevkli ve neşeli, daha zarif, daha özgür yaşa m al anl arı ol muş ve sanatsal il gi ve üreti mi n t e mel di na mi kl eri olmuşt ur. Ama aynı za manda kentler yırtıcı, mücadel eci, kaotik gi bi özellikleri de şi ddetle i çleri nde barı ndır mı ştır. Seçilen ör nek fil ml erde de bu özellikleri n hepsi ni görmek mü mkündür. Günlük hayat a güzellik ve sanat katıl ması, saki nleştiril mesi ya da şi ddetlendiril mesi nde si ne manı n et kisi büyükt ür. Kenti n za man i çi nde değişi kliğe uğra ması gi bi, materyalleri ni özellikle kentlerden al an si ne ma f or munda da süregelen bir değişi m ol makt adır. Moder n kentsel hayatı n estetik bir gündeli ği ol arak si ne ma, kentlileri n hayatı na canlı, renkli bir boyut, he m de r ealist ve düşsel-al gısal boyutlar kat mı ştır. Si nema, kentsel bir müzi k ve şiirdir. Ayrı ca, si ne manı n kent ekono mi si ne getirdi ği canlılı k unut ul ma malı dır ( Özt ürk, 2002 ). 10

24 Bazı fil ml erde kentler olduğu gi bi ekrana yansıtılırken, bazıları nda yor umlanmı ş ve ekl entiler yapıl mıştır. Bazı fil ml er kentsel kriz ve t opl umsal kırıl mal arı t emsil et mi ş, kl asi k ol muş; bir kıs mı ihtilalleri, isyanl arı, geçmi şt e yaşa mı ş hal k kahra manl arı nı canl andır mı ş, bugünkü tekni k ve uyarla mayl a ekrana t aşı mı ş, kentlinin il gisi ni çekmi ştir. Dev bir ekranda yaşadı ğı şehri n senel er önceki ya da sonraki hali ni gör mek, kullanıcı n çevresi ni daha il gili ve meraklı gözl erle i ncele mesi ni sağl a mı ş, çevresi ne duyarlılığı nı arttır mıştır. Si ne ma bu şekilde metropol i çi nde yerini al mı ştır ve kentlini n, kent ile kurduğu görsel ilişki yi kuvvetlendir mi ş, ki mi za man da başt an yarat mıştır. Kenti n gözden kaybol ması nı, görsel anl a mı nı ve görsel ol anakl arı nı kaybet mesi ni engelle mi ştir. Dünya nüf usunun büyük kıs mı nı n kentli ol duğu göze alı ndı ğı nda, si ne manı n ve büt ün görsel for ml arı n kentle ol an ilişkisi ni n değişi k bi çi ml erde devam et mesi bekl enmeli dir. Buna paralel ol arak, si ne ma t ari hi ne bakıl dı ğı nda, fil ml eri n % 80 i ni n kentsel alanl arı t e msil ettiği gör ül mekt edir. Si ne ma her za man kentleri n ve kentli ni n doğal ve düşsel boyutlarını te msil et miştir ( Özt ürk, 2002 ). St ephen Bar ber, Proj ected Cities, ( Pl anl anan Kentler ), kitabı nda, si ne ma, kent ve kentsel t asarı m arası ndaki ilişki yi i ncelerken, kentsel öğel eri n en çok kullanıl dı ğı Avr upa ve Japon si ne ması ndan ör nekl er ver mi ştir. Bar ber a gore si ne ma ve kent arası ndaki en öne mli bağlantı kent i majı ve kentsel i mgel erdir. Araştır masını kült ür, mi marlı k ve t ari hle birleştiren Bar ber, si ne manı n, kentsel i mgel eri nasıl kullandı ğı üzeri nde dur muşt ur. Bar ber a gore, bir film, kenti n al gılanmasına, üzeri nde düşünülmesi ne ve hatırlanması na sebep olmakt adır. Birbiri ne derinden bağlı ol an si ne ma ve kenti n kilitlendi ği ortak nokt a, kentsel i maj ve i mgel erdir. Tokyo nun gökdel enl eri, Eyfel Kul esi, Pisa Kul esi, Özgürl ük Anıtı ve di ğer kentsel i mgel er, kenti n adı geçti ği nde ilk akl a gel en gör üntül eri ol uşt urur. Bu sine manı n kenti t anıtı m bi çi mi dir. Kullanıcılar, izleyiciler bu gösteri mden et kilenir, kafaları nda her kent i çin bir i maj ol uşt ururlar. Bu ot omatik bir siste mdir. Bir kenti gi di p yeri nde gör meden dahi, hafızaları na kazı nmı ş gör ünt üler canlı gi bi dir. Kullanıcılar kendileri ne yansıtılanı bilirler ve kabul ederler ( Barber, 2002 ). 11

25 Sonuç ol arak, Bar ber a gore bu kentsel si ne ma dır. Kentsel si ne ma aynı anda bir kült ürel kayı bı, ya da kült ürel bir u mudu t eşkil edebilir. Burada si ne manı n ve obj ektifin, et kileri nden bir di ğeri ortaya çı kmakt adır. Bu et ki ni n ol uml u ya da ol umsuz ol ması fil m yapı mcısı na, yönet mene ya da mekanı seçen yetkili kişi ye bağlı dır. İ mgel eri n doğru yansıtıl ması, kentsel imajları n doğr u yönl ere çekil mesi ancak bu konuda bil gili kişiler tarafı ndan yapıl malıdır ( Barber, 2002 ). Şekil 1. 2: Pisa Kul esi Gökt ürk, Si ne mati k Şehirler adlı se mpozyu m bil dirisi nde si ne mada mekan ve ör nek si ne mati k mekanlar üzeri nde dur muşt ur. Gökt ürk e gore, modern hayatı n keşfi nde si ne manı n büyük r ol ü bul unmakt adır. Kentsel alanda si ne ma yapar ken ve mekanı kullanırken siste mati k çalışıl ması gerekti ği ni ve bu işle mi n stratejiler belirlenerek el e alı nması gerekti ği ni savunur. Kent hayatı nı n değişi mi ve çeşitliliği ni n si ne mada t emsil ediliş bi çi mi öne ml idir. Et kileşi m al anı nı n büyükl üğü konuya hassas yakl aş ma gereği doğur makt adır. Kült ürler arası et kileşi m açısı ndan si ne mati k kentler aynı za manda birçok yabancı üni versitede ders ol arak veril mekt edir. Bu dersi veren öğreti m görevlilerinden biri ol an Andre w Marti n, Wisconsi n Üni versitesi nde ders kapsa mı nda Davi d Cl ar ke ı n Si ne mati k Şehirler kitabı nı rehber kitap ol arak seç mi ştir. Ders kapsa mı nda, üzeri nde dur ulan konul ar; birlikte büyüyen si ne ma ve kenti n birbirleri ni n ol anakl arı nı ve pr obl e mleri ni nasıl arttırdı ğı ve si ne manı n hangi yönl erden kent kült ürünü et kiledi ği dir. Si ne mati k düşüncede uydur ma bir kent kavra mı nı n 12

26 ol uş ması, bu kenti n kaoti k, karışı k, yabancılaşan ve çıl gı n kent ol arak tanı ml anması nı n, yapılaş mı ş çevredeki et kileri ni i ncele mek üzere, ör nek fil ml er seçilerek bu ders işlenmekt edir Si ne mada Çevre Çevre, fil mi n anl attığı öykünün geçti ği mekan ve za man anl a mı na gel mekt edir. Joseph M. Bogs, The Art of Wat chi ng Fil ms - Fil ml eri İzle me Sanatı, başlı klı kitabı nda, görsel işlevi açısı ndan öne m t aşı dı ğı i çin çevreni n güçl ü bir si ne masal öge ol arak beni msendi ği ni belirtir. Aynı yazara göre, çevre, fil mde anl atılanlara bağlı ol arak irdelenirken, 4 ana et kisi göz önünde t ut ul ur. 1- Za manl a ilgili (temporal) et menl er: Öykünün geçtiği döne m. 2- Coğrafi k et menl er: Fi zi k mekan ve fizi k mekanın, arazi bi çi mi, i kli m, nüfus yoğunl uğu görsel ve psi kol oji k et kileri- ve öykü kahra manl arı nı ve davranışları nı et kileyen di ğer yerel et menl eri de i çeren ana karakt eristi k özellikleri. 3- Topl umsal yapılanma ve ekono mi k et menl er 4- Gel enekl er, ahlaksal tavırlar ve davranış biçi ml eri. Sayılan et menl eri n her biri ni n sorunl ar, karşıtlıkl ar ve kahra manl arı n karakterleri üzeri nde öne mli et kileri ol duğu gözden kaçırıl mayarak herhangi bir öykünün akışı ya da izleği n ayrıl maz parçası ol duğu unut ul ma malı dır. İnsanı bi çi ml endiren çevresi dir, çevre koşulları dır; di ğer bir deyişle ; i çi nde yaşadı ğı çevreni n i kli mi, yaşadı ğı döne m ve bu döne mde üyesi ol duğu t opl ul uğun ekono mi k ve t opl umsal yapısı, ege men ol an gel enek ve görenekl er, ahl aksal değerler ve davranış bi çi ml eri i nsanl arı n karakt eri ni belirler. Kırda yaşayan biriyl e, kentte yaşayan biri ni n karakteri kesi nli kle aynı değil dir. İstanbul da ve Ankara da ya da kut upt a ve sahrada yaşayan t opl uml arın benzer karakt eristik özellikler göster mesi bekl ene mez. Dol ayısı yla, çevre fil me konu ol an kişi ni n ya da kişileri n özellikleri ni belirleyici ol uşu açısı ndan da büyük öne m taşı makt adır. 13

27 Çevre, si ne ma i zleyi cisine fil mdeki kişi ya da kişileri n karakt erleri ni anla mak i çi n ipuçları verir. Bir başka anl atı ml a çevre, fil m kahra manl arı nı n karakt erini yansıtır. Görsel ol arak i zleyiciye sunul an çevre, filmdeki kahra manl ar hakkı nda il k izleni ml eri edi nme mi zi sağlar. Kahra manı n yaşadı ğı ev gör ül erek, mekanı n kent veya kır ol duğu, yal nız yaşayı p yaşa madı ğı, zengi n ya da fakir ol duğu veya topl umsal konu mu anl aşılabilir ( Şenyapılı, 1988 ). Çevre, fil ml e anl atıl mak istenenl erle bağdaşacak bi çi mde yaratılır. Ki mi za man gerçekt e var ol mayan bir yer, ve henüz yaşanmamı ş bir za mandan ol uşan bir çevre yarat mak ya da t asarı mlamak gerekebilir. Ör neği n, Ri dl ey Scott ın yönetti ği ve gel mi ş geç mi ş bili m-kur gu fil ml eri i çi nde baş köşeye yerleştiril mi ş ol an Bl aderunner, ( Bı çaksırtı ), adlı fil m i çi n st üdyo i çi nde ve dışı nda 2020 yılı nı canl andıracak çok sayı da yeni çevre yarat mak gerekmi ştir. Yal nızca st üdyo çeki ml eri içi n tasarı ml anı p kurul an set sayısı 25 tir. Tasarı m denil di ği nde, stüdyo i çi nde ya da dışı nda, fil m seti ni n yaratıl mak i stenen çevreye uygun hal e dönüşt ürül mesi ni n kastedil di ği anl aşıl malı dır. Yaratıl mak i stenen çevreye göre, sette ya da kentsel al anda doku, renk, siste m değişi kli kleri yapılarak, senaryoya uygun mekanlar yaratıl makt adır ( Şenyapılı, 1998 ). Şekil 1. 3: Bl aderunner Fil m Afişi 14

28 Movi eli ne adlı Ameri kan si ne ma der gisi ndeki bir yazı da Fil m çekerken gitti ği ni z her yer bir mekan ya da settir. İstedi ği niz rengi, istedi ği niz şekli verebileceği niz bir fil m seti. Los Angel es koca bir fil m seti ne benzer. Sonunda ol uşan dekor karakt ere en uygun olandır. denmekt edir. Şekil 1. 4: Los Angel es Fil mi n çekileceği mekan söz konusu ol duğunda, kapalı mekan ya da dış mekan ol mak üzere i ki t erci h ortaya çı kmakt adır. Genel de senaryoya göre şekillenen mekan seçi mi; yapı mcı nı n fil miçi n düşündüğü büt çeyl e de ilgilidir. Dı ş mekan çeki ml eri, set hazırla ma ve yapı mı i çin gereken gi derlerden daha ucuza mal ol abilir. El bette ucuzl uk, dış mekanı n nasıl kullanıl dı ğı na bağlı dır. Dı ş mekanı n doğr udan doğr uya kullanıl ması dur umunda mal iyet düşük, gerekli düzelt me ve müdahal elerle bir sete dönüşt ürül üp kullanıl ması dur umunda ise yüksektir. Dı ş mekanı sete dönüşt ür mek stüdyoda set ol uşt ur maktan daha pahalı ya mal olabilir. Günü müzde fil m yönetmenl eri ni n st üdyoda çeki m yap mayı daha çok yeğl edi kleri gözl enmekt edir. Bunun ana nedenl eri nden biri de, si ne ma fil mi ne göre çok daha dar büt çel erl e yapıl an, görsel dokusu ve yapı m t asarı mı na pek titi zl enil meyen TV fil ml eri ni n st üdyo dışı nda çekil mesi dir. Ayrıca, geniş perde i çi n çekilen fil ml erde istenilen gör ünt ünün ol abil di ği nce et kili ol arak el delenmesi a macı yl a büyük çaba gösteril mekt e, yükl ü harca mal ardan kaçı nıl maktadır. Ancak günü müzde her t ürl ü ol musuzl uğa rağmen, film büt çeleri ni yüksek t utarak kaliteli yapı ml ar ortaya çı karan şirketleri n ve yapı mcıların varlığı unut ul ma malı dır ( Şenyapılı, 1998 ). 15

29 Yönet menl eri n, st üdyo çeki mi ni t erci h et mel erini n bir di ğer nedeni de, t ümüyl e denetlenebilir bir çevrede çalış ma ol anağı nı bul maktır. St üdyoda ışı k sürekli deneti m altındadır. Dı ş mekanda ya da yeri nde çeki ml erde ise t ek ışı k kaynağı güneştir. Güneş sürekli hareket halindedir, dol ayısı yla ışı k açısı değiş mekt edir. Bunun yanı nda kentsel mekanl arda yapılan çeki ml erde, t aşıt trafiği ni n kesil mesi gerekebil mekt edir ki, bu kentliyi ol umsuz etkileyebil mekt edir. Kentin doğal gür ült üsü ya da çeki ml eri n uza ması kentli açısı ndan pr obl e m ol arak gör ülebilir. Oysa st üdyo çeki mi nde bu t ür sorunl ar yaşanmaz. Ancak st üdyo çeki mi ile doğal mekanı n kullanıl dı ğı dı ş mekan çeki ml eri arası ndaki et ki gücü t ümbu kriterlerle beraber düşünül meli dir. Dı ş mekan çeki ml eri nde di kkat edil mesi gereken di ğer bir konu, fil m hat aları dır. Senaryo ile mekan coğrafyası nı n ört üş mesi gerek mekt edir. Geç mi ş za mana ait bir fil m çekilirken, obj ektife son t eknol oji ürünl eri ni yansı ması doğr u ol maz. Bu açı dan bakıl dı ğı nda, fil ml er dikkatli izlendi ği nde, bu tarz hat aları n çok sayıda ol duğu gör ül mekt edir. Bu hat alar bazen di kkatsizlikten, ağırlıkla da za mana bağlı kentsel, kült ürel, sosyal ve çevresel et kileri n değişi mi ni n bili nme mesi nden kaynakl anmakt adır. Bu sor unun gi deril mesi nde etkili ol abilecek kişi ise bu konuda uz man bir kişi dir Si ne ma- Mekan İlişkisi Si ne mati k Mekan Seçi m Kriterleri Si ne ma ekranı nda gör ülen kentsel mekanl arı n, kentsel i mgel eri n ve yapımcı ya da yönet meni n t erci h ettiği açı yla yansıtılan kent i mgel eri ni n, kent kullanıcısı ve i zleyi ci üzeri ndeki et kileri yadsına maz. Bu nokt ada ortaya çı kan en öne mli sorulardan biri, bir mekanı n si ne mati k mekan ol ma kriterleri nin ne ol duğudur. Bu sor uyu t aki p eden i kinci soru, mekanı n ki mi n tarafı ndan seçil di ği dir. Bu sor unun cevabı dör düncü böl ümde aranacaktır. Bu böl ümde i se, si ne mati k mekan ol manı n kent açısı ndan ol uml u ve ol umsuz yönl eri incelenecektir. Fil m yapı mcıları ve yönet menl er, çekecekl eri fil ml ere mekan ararken, terci hleri ni et kileyen farklı fakt örlerle karşılaş makt adırlar. Bu fakt örleri n il ki senaryodur. Senaryo fil myapı mcısı nı en çok bağl ayan et mendir. 16