Elektrik Tesislerinde Güvenlik ve Topraklama Semineri

Transkript

1 lektrik Tesislerinde Güvenlik ve Topraklama Semineri Prof. Dr. İsmail Kaşıkçı Mayıs 013 Gaziantep 1 Özgeçmiş: Prof. Dr. İsmail Kaşıkçı, 195 Denizli doğumludur. Liseyi bitirdikten sonra Almanya da iki Lisans, Londra üniversitesinde mikroelektronik ve güç sistemleri üzerine Yüksek Lisans ve Doktora yapmıştır. 18 yıl endüstride plan, proje ve çeşitli yönetim kademelerinde görev almıştır. 199 yılından beri VD Frankfurt ve Teknik Akademi sslingen, Heidelberg elektrik ustalık meslek okulunda normlar, güç sistemleri, elektrik tesisatları ve projeler üzerine dersler vermektedir. İki yıl Mannheim üniversitesi elektrik bölümünde öğretim görevlisi olarak çalışmıştır. 00 yılında Biberach üniversitesinde Profesörlük ünvanı almıştır. Almanya da beş, Türkiye de yedi, Amerika da iki kitabı yayınlanmıştır. Uluslararası 65 bilimsel yayını bulunmaktadır. VD ve üyesidir. Amerika da ACTA press tarafından yayınlanan,,güç ve nerji Sistemleri dergisi editör grubunda bilimsel hakemlik yapmaktadır. 005 yılında Alman norm üst grubuna [C TC 64 (VD 0100)] seçilmiştir. Avrupa Birliği lektrik Komisyonu CNLC te AG kısa devre hesaplarında Almanya sözcüsüdür. rasmus kapsamında Pamukkale, ge ve Yıldız Teknik Üniversitesinde dersler vermiştir. İsmail Kaşıkçı Almanca, İngilizce ve İspanyolca bilmektedir.

2 Seminerin Amacı: lektrik mesleğini uygulayan her kişi, teorik bilginin yanısıra yönetmelikleri, norm ve standartları bilmek, uygulamak, kaliteli ve güvenlikli bir elekrik tesisatı kurmak zorundadırlar. Bugün yürürlükte olan Topraklamalar Yönetmeliği, lektrik İç Tesisleri Yönetmeliği ve Proje Hazırlama Yönetmeliğinin uygulanmasında hala sorunlar vardır, zorluklar yaşanmaktadır. Bu nedenlerden dolayı seminerin temel hedefi, elektrik tesislerinde güvenlik için gerekli olan teorik ve pratik konuları anlatmak, tesis ve tasarım için gerekli olan mevcut teknolojiler, teknikler, Norm ve Yönetmelikler üzerine bilgiler vermektir. Seminerin yararlı olmasını dilerim. 3 tik kuralları: Seminer notlarının tamamı veya herhangi bir bölümü yazarın izni olmaksızın yayınlanamaz, basılamaz, mikrofilme çekilemez, dolaylı olsa dahi kullanılamaz, fotokopi yapılamaz. Tüm notlar seminer verilen firma, kurum ve kuruluşlar dışında kullanılamaz. Metinler ve şekiller başka türlü çizilemez ve değiştirilemez sayılı yasa No:

3 Bir Meksiko atasözü derki: Bir yıl sonrasını düşünüyorsan tohum ek, 10 yıl sonrasını düşünüyorsan ağaç dik, 100 yıl sonrasını düşünüyorsan eğitim yap. lektrikçinin bir ayağı hapiste bir ayağı mezardadır! Norm ve Standart bilgisi olmayan elektrik mesleğini yapamaz! 5 SMİN KONULA 1. lektrik Tesislerinde Norm ve Yönetmeliklerin kullanımı. lektrik Tesislerinde Kısa Devre Hesapları C Şok Akımlara Karşı Güvenlik Önlemleri C Kablo ve İletkenlerin Aşırı Akımlara Karşı Korunması C lektrik Tesislerinde Gerilim Düşümü Hesabı C lektrik Tesislerinde Selektif Açma ve Koruma C : lektrik Tesislerinde Cihazların Seçimi, Koruması ve Ayırması C : Tıbbi yerler C : Kalabalık toplulukların bulunduğu binalar 6

4 7. lektrik Tesislerinde Topraklamalar C : Topraklama, Koruma ve Potansiyel Dengeleme iletkenleri YG elektrik Tesislerinde Topraklama N 505, Std İlk Denetleme ve Deneyler C lektrik Dağıtım Sistemleri Santral Transformatör İletim N 505 Araştırma ve büyük sanayiler C 6305 Demir yolu ulaşımı Konutlar C Küçük işletmeler, tarım ve konutlar Sanayi, büro, iş hanları mağaza ve oteller Hastane Ofis Binası Tünel Havalimanı Ticaret Merkezi Alışveriş Merkezi 8

5 Smart Grid 9 Binalarda lektrik Tesisleri C

6 1. C ve N Normları, Türkiye de Yönetmelikler Standartlar can ve mal güvenliği için en asgari kurallardır. Uygulanmaları zorunludur. Ankara Mart 001 İTY nin uygulanması sakıncalıdır CNLC C CNLC e tam üye N TS 1

7 lektrik Tesislerinde Norm ve Yönetmeliklerin kullanımı C : Binalarda lektrik Tesisleri C : lektrik Tesislerinde Kısa Devre Hesapları C 6305: Binaların Yıldırıma Karşı Korunması N 505: YG lektrik Tesislerinde Topraklama lektrik İç Tesisleri Yönetmeliği lektrik İç Tesisleri Proje Hazırlama Yönetmeliği lektrik Tesisleri Topraklamalar Yönetmeliği 13 DN Standartları 1. DN 1801 Binalarda Yapı Bağlantı Kutuları Tesisleri (Bina, oda ve tesis yerleri, ölçüler). DN Binalarda Sayaç Tesisi 3. DN Temel Topraklama 4. DN Tali Dağıtım Panoları 5. Teknik Yapı Bağlantı Şartnamesi (nerji dağıtımı yapan firmalar) 6. DN Binalarda lektrik Tesisleri 1. Kısım: Plan ve tasarım ilkeleri. Kısım: Asgari donatımın cinsi ve yapısı* 3. Kısım: İletken, şalter ve prizlerin düzenlenmesi 14

8 Dünyada lektrik İç Tesisleri Norm Grupları Uluslararası C lectrical installations of buildings gelecekte: Low voltage installations Avrupa HD 384 Binalarda lektrik Tesisleri gelecekte: HD AG lektrik Tesislerinin Kurulması Yerel (Örnek: Almanya) DN VD 0100 (VD 0100) AG lektrik Tesislerinin Kurulması Yerel (Örnek: Türkiye) Türk Standartları nstitüsü lektrik İç Tesisleri Yönetmeliği 15 Bilgisayar Programları 1. Simaris Design (Siemens). Doc Win (ABB) 3. CODAL (Schneider) 4. NPLAN (ABB) 5. DigSilent (Fichter) 6. Sincal (Siemens) 16

9 Sembollerin anlamını yazınız! U C A U T B U B F Z U S " k1 Z S 17 " cmin 3 k 1 Z (1) + Z () U + Z n (0) " k 3 c U n 3 Z i p χ " k Z s U 0 a " k 1 c U 3 n Z U U T A U T n Z s B + A U + 0 Z T + Z Hat 18

10 C : Binalarda lektrik Tesisleri C : Amaç, Kapsam, Dayanak ve Uygulama, Tanımlar Bölüm : Kısım : Tanımlar Bölüm 3: Kısım 30 Genel Karakteristiklerin Belirlenmesi Bölüm 3: Genel Karakteristiklerin Belirlenmesi Kısım 30: Genel Karakteristiklerin Belirlenmesi n büyük talep gücü şzamanlılık faktörü Beslemenin niteliği Dağıtım kaynakları Tesisin devre düzeni Uyumluluk Bakım Besleme kaynakları Dış etkiler Bölüm 4: Güvenlik Önlemleri Kısım 41: Şok akımlara karşı güvenlik önlemleri Kısım 4: Termik etkilere karşı koruma Kısım 43: Kablo ve iletkenlerin aşırı akıma karşı korunması Kısım 44: Aşırı gerilime karşı koruma Kısım 45: Düşük gerilime karşı koruma Bölüm 5: Donanımın seçimi ve koruma için güvenlik önlemleri Kısım 51: Genel önlemlar Kısım 5: Kablo ve iletken tesisleri Kısım 53: Açma ve kontrol cihazları Kısım 54: Topraklama, koruma iletkeni ve potansiyel dengeleme iletkeni Kısım 55: Diğer elektrik malzemeleri Bölüm 6: İlk denetleme ve deneyler Kısım 61: Denetlemenin önemli kısımları Gözle denetleme Kontrol ve ölçme Koruma ve potansiyel dengeleme iletkeni lektriksel ayırma ile koruma Yalıtım direncinin ölçülmesi Otomatik kesme ile koruma Döner alan ölçümü Gerilimin ölçülmesi Diğer ölçümler Kısım 56: Güvenlik amaçlı kurulan elektrik tesisleri Bölüm 7: Özel tesisatlar veya yerler için özel kurallar Kısım 701: Banyo ve duş yerleri Kısım lektrik Tesislerinde Güvenlik.. ve Topraklama.. Kısım 710: Tıbbî yerler Kısım Kısım 718: Kalabalık topluluk-ların bulunduğu binalar, Kısım 7: Uçan yapılar, gösteri amaçlı araba ve karavanlar Kısım Kısım C ve kısmları C Bölüm 1 - Kısım 10 Amaç, Kapsam, Dayanak ve Uygulama C Bölüm - Kısım 00 Genel - Kısım 30 lektrik tesislerinin planlanmasında genel hususlar C Bölüm 4 - Koruma Önlemleri; Kısım 41 Tehlikeli vücut akımlarına karşı korunma C Bölüm 4 - Kısım 4 sıl tesirlere karşı korunma C Bölüm 4 - Kısım 43 Kablo ve iletkenlerin aşrı akımlara karşı korunması C Bölüm 4 - Kısım 44 Aşırı gerilime karşı korunma C Bölüm 4 - Kısım 45 Düşük gerilime karşı korunma C Bölüm 4 - Kısım 46 Kesme ve yol verme ile koruma C Bölüm 4 - Kısım 48 Korunma önlemlerinin seçilmesi C Bölüm 5 - lektrik işletme malzemesinin seçimi ve tesisi C Bölüm 5 - Kısım 51 genel C Bölüm 5 - Kısım 5 kablolar, iletkenler ve baralar C Bölüm 5 - Kısım 53 Ayırma, anahtarlama ve koruma C Bölüm 5 - Kısım 54 topraklama, koruma iletkeni, potansiyel dengelemesi C Bölüm 5 - Kısım 55 Diğer elektrik cihazları C Bölüm 5 - Kısım 59 Aydınlatma aygıtları ve tesisleri C Bölüm 5 - Kısım 60 Güvenlik amaçlı elektrik tesisleri C Bölüm 6 - Deneyler; Kısım 600 İlk denetleme ve kontrollar 0

11 C Bölüm 7 - Özel tesisatlar veya yerler için özel kurallar; Kısım 701 Küvet veya duşlu hacimler C Bölüm 7 - Kısım 70 Kapalı ve açık alandaki yüzme havuzları C Bölüm 7 - Kısım 703 lektrikli Sauna ısıtıcılı hacimler C Bölüm 7 - Kısım 704 inşaat şantiyeleri C Bölüm 7 - Kısım 705 Tarım ve bahçe yapıları C Bölüm 7 - Kısım 706 Sınırlı hareket imkanı veren geçirgen ortamlar C Bölüm 7 - Kısım 710 Hastanelerde elektrik tesisatları C Bölüm 7 - Kısım 718 İnsan kalabalıklarının olduğu elektrik tesisatları C Bölüm 7 - Kısım 70 Yangın tehlikesi olan işletmeler C Bölüm 7 - Kısım 71 Karavanlar, Tekneler, Yatlar ve bunların Kamp Yerleri veya Yat Limanlarındaki enerji C Bölüm 7 - Kısım 7 Uçan Yapılar, Gösteri amaçlı araba ve Karavanlar C Bölüm 7 - Kısım 73 Deney düzenekli derslikler C Bölüm 7 - Kısım 74 Mobilya ve benzeri tefrişattaki elektrik tesisatı; örneğin, perde rayları, dekoratif kaplamalar C Bölüm 7 - Kısım 75 Yardımcı devreler C Bölüm 7 - Kısım 76 Kaldırma araçları C Bölüm 7 - Kısım 78 Yedek güç kaynakları C Bölüm 7 - Kısım 79 Şalt tesisleri ve dağıtıcıların montajı ve çalıştırılması C Bölüm 7 - Kısım 730 Boş duvarlarda veya yanıcı malzeme ile yapılmış binalarda iletkenlerin döşenmesi C Bölüm 7 - Kısım 731 lektrik işletmeleri ve kapalı elektrik işletmeleri C Bölüm 7 - Kısım 73 Dağıtım şebekesinde yapı bağlantı kutusu C Bölüm 7 - Kısım 736 Yüksek Gerilim şalt sahasındaki alçak gerilim akım devreleri C Bölüm 7 - Kısım 737 Nemli ve ıslak hacimler; açıkhava tesisleri C Bölüm 7 - Kısım 738 Fıskiyeler C Bölüm 7 - Kısım 739 TN ve TT şebekelerde n 30mA ile evlerde doğrudan dokunmaya karşı ek koruma 1 Mühendis, öğretmen, teknisyen ve ustaların bilmesi gereken önemli Normlar: 1. C : Binalarda lektrik Tesisleri. N : lektrik Tesislerinde Kısa Devre Hesapları 3. C 6305: Binaların Yıldırıma Karşı Korunması 4. N 505: YG lektrik Tesislerinde Topraklama

12 LKTİK TSİSLİND TOPAKLAMALA YÖNTMLİĞİ Tanımlar Madde 1, ve 3 3 0kV L1 L L3 PN AG Şebekesi 400V/30V,50Hz L1 L L3 PN 4x35mm Yapı bağlantı kutusu (Kofre) SK 63A gg 63A Tüketici tesisatı kwh Sayaç B16A CD 30mA Yasak B10A Tüketim cihazları APDB B AG dağıtım şebekesi A Temel Topraklama 4

13 Tanımlar Madde 4: Tasarım akımı : Normal işletmede bir devreden geçmesi öngörülen akımdır. Aşırı akım : Beyan değerinden büyük bütün akımlardır. İletkenler için beyan değeri, akım taşıma kapasitesidir. Aşırı yük akımı : Bir devrede hata yok iken, oluşan aşırı akımdır. Kısa devre akımı : Normal işletme şartlarında potansiyelleri farklı olan gerilim altındaki iletkenler arasında ihmal edilebilir empedanslı bir hata sonucu meydana gelen akımdır. Hata akımı: Normal çalışma şartları altında, potansiyel farkına sahip iletkenler arasında veya gerilim altında bulunan bir iletken ile açıktaki iletken bölümler arasında hata sonucu oluşması muhtemel bir akım değeridir. 5 Kısa devre İlteken hatası Gövde hatası a " k1 Kısa devre Toprak kısa devresi P P kopmuş F U B (U T ) :Dokunma gerilimi U F : Hata gerilimi A : Koruma topraklaması B : İşletme topraklaması 6

14 AG Dağıtım şebekelerinin topraklama tipine göre sınıflandırılması: AG tesislerinde topraklama için: 1. Güç sisteminin (örneğin enerji kaynağı veya transformatörün) yıldız noktasının toprağa nasıl bağlandığı ve TTY Sayfa 143. Tesisatın açıktaki iletken bölümlerinin (örneğin elektrik cihazları) toprağa nasıl bağlandığına dikkat edilmelidir. 7 AG lektrik Sistemlerinde Kodlama AG de Topraklama Yöntemleri TN - Sistem TT - Sistem T - Sistem Akım Kaynağı L1 L L3 N İşletme Cihazı P TN-C-Sistem TN-C-S-Sistem T N T C S TN-S-Sistem 1. Harf. Harf 8

15 TN-C Sistem İşletme topraklaması TN-C-S Sistem TN-S Sistem 9 TT- Sistem T- Sistem 30

16 . lektrik Tesislerinde Kısa Devre Hesapları C nerji Dağıtım Şebekeleri 3

17 . C : Amaç, Kapsam, Dayanak, Uygulama ve Tanımlar PN B n L 1 -N/ L -N/ L 3 -N 1-faz Kısa devre akımları L 1 -L 3 L -L 3 -faz L 1 -L L 1 -L -L 3 3-faz L1 L L3 N P İletken hatası Gövde hatası U T U F Toprak hatası B Toprak A Kısa devre akımının tesiste etkileri k : Başlangıç kısa devre akımı p : Tepe noktası k : Süregen kısa devre akımı F cn > " k3 i p " k th i p κ κ " k 1,0 + 0,98 e 3 / X Zaman t/s cm " " k3 k1, ", " k k c " min 3 n k 1min ( 1 Q + 1 T + 1L + 0T + 0L ) + (X 1Q + X 1T + X 1L + X 0T + X 0L ) U " cmax U n k3 " " " " 3 Zk k 0,85 k3 kkablo 0,5 k " > C, est k 1 a 34

18 4. Kısa devre akımlarının önemi " k3 " k1min Üç kutuplu kısa devre akımı panolarda dinamik zorlamaları kontrol etmek için hesaplanır. " cn > k3 Tek kutuplu kısa devre akımı son devrede otomatik açmanın istenilen zamanda gerçekleşmesinin kontrolü için hesaplanır. > " k1min a Şok Akımlara Karşı Güvenlik Önlemleri C Bölüm 4 - Kısım 41 lektrik Çarpmasına Karşı Koruma TTY Üçüncü Bölüm Sayfa

19 lektrik kazaları ca. 0,14 s vulnerable Phase ca. 0,75 s 37 A.A etkilerinin akım-zaman bölgeleri CD 10mA CD 30mA 10 4 ms AC AC-4- AC V 1000Ω 50mA Akım süresi t Toplam vücut dirençleri l ayak ca. 1000Ω l el ca. 1000Ω l ayaklar ca. 750Ω ller ayaklar ca. 500Ω l gögüs ca. 500Ω ller gögüs ca. 50Ω Ayak - ayak ca. 1000Ω 10 0,1 0, 0, Vücut akımı M ma Bölüm AC-1 Genellikle bir tepki yoktur Bölüm AC- Genellikle zararlı bir fizyolojik etki yoktur Bölüm AC-3 Organik bir hasar olmaz. Geçici kalp kasılmaları, kaslarda kramp, nefes almada zorluklar görülür Bölüm AC-4 Kalbin durması, Ağır yanıklar AC-4-1 5% Ventriküler fibrilasyon olasalığı AC-4-50% Ventriküler fibrilasyon olasalığı AC-4.3 > 50% Ventriküler fibrilasyon olasalığı 38

20 Temel koruma (Doğrudan dokunmaya karşı koruma) L1 L L3 P N L1 L L3 P N K 0 K 0 B Yalıtılmış cihaz B A Yalıtılmış cihaz Temel koruma P simgesi ile belirlenir. 39 Hata anında otomatik kesme ile koruma (TN-Sistem) (Dolaylı dokunmaya karşı koruma) n 30 ma Cihaz F n P L1 L L3 P N Dolaylı dokunmaya karşı koruma için: 1. Akım kaynağı topraklanmalıdır.. Tüketim cihazı koruma iletkeni ile tesis edilmelidir. 3. Kablo ve iletkenlerin, aşırı akım koruma cihazı ile koordinasyonu sağlanmalıdır. 4. Temel topraklama tesis edilmelidir. 5. Potansiyel dengeleme uygulanmalıdır. Temel koruma K C e göre tüketim cihazları için aşağıdaki koruma sınıfları geçerlidir: B F 40

21 Hata anında otomatik kesme ile koruma (TT-Sistem) (Dolaylı dokunmaya karşı koruma) n 30 ma Cihaz F n L1 L L3 N Dolaylı dokunmaya karşı koruma için: 1. Akım kaynağı topraklanmalıdır.. Tüketim cihazı P ile APDB na veya panodaki klemenslere tesis edilmelidir. 3. Kablo ve iletkenlerin, aşırı akım koruma cihazı ile koordinasyonu sağlanmalıdır. 4. Temel topraklama tesis edilmelidir. 5. Potansiyel dengeleme uygulanmalıdır. Temel koruma P K C e göre tüketim cihazları için aşağıdaki koruma sınıfları geçerlidir: B F St 41 Tamamlayıcı (ek) koruma (CD ile) L1 L L3 P N F n 30 ma n Bozuk cihaz F n P iletkeni kopmuş K F K K Yalıtılmış cihaz Yalıtılmış cihaz B F 4

22 TN sistemin incelenmesi: Dağıtım panosu L 1 L L 3 P PN Potansiyel dengeleme iletkenleri N B16A a B APDB A Temel topraklama 1. TN sistemde topraklama tesisatın ana öğesi değildir.. Hata akımı çevrim empedansı tarafından tayin edilir. Z S > U 0 a " k1min a U 0 (V) t a (s) 30 0, , 43 TN Sistemde otomatik Açma Şartları (yeni) Trafo işletme binası U/U 0 400V/30V Tesis (Koruma sınıfı ) TN-Sistemde açma zamamları Tablo 41.1 C Kısım 41 AC t a 50V < U 0 10V 0,8s V < U 0 30V 0,4s 30V < U 0 400V U 0 > 400V U 0 Nominal geriliml 1 Dış iletken/toprak arası L L 3 N P 0,s 0,1s Dağıtım devreleri 5 s APDG CD CD 0,4s? s 5 s Tali pano (Koruma sınıfı ) B A Bina dışındaki son devreler 3A e göre Sıradan kişi için prizler 0A e göre CD 30mA CD 30mA Kural dışı: - Kontrol edilen sanayi tesisleri - Sadece bir elektrik cihazı Son devre 3A e göre Son devre > 3A CD CD L 1 L L 3 N P 44

23 TT sistemin incelenmesi T L1 L 1 N Dağıtım panolarında P ve N klemensleri kesinlikle birleştirilemez. 1. TT sistemde topraklama tesisatın ana öğesidir.. Toprak hatası akımı topraklama direnci tarafından tayin edilir. Direnç toprağın cinsine, nemine, sıcaklığına ve topraklama tesisinin yapısına, şekline ve aşınma durumuna bağlıdır. B A L L 3 P N P APDB n 40 A 30 ma B/16 A U L 0 F A + B U L A a 45 TT Sistemde topraklama direncinin ve hata akımının hesaplanması Q, X Q T, X T H Z T 50V L + Z KA1 U + Z L A1, X L A1 0 A veya Z S n a LA + A + B U S ZT + ZKA 1 + Z LA1 U Z + + A A B B M 3~ L A X L A L1 L L3 N L P X L P B A? A H 46

24 TT Sistemde otomatik Açma Şartları (yeni) TT Sisteminde açma şartları: Trafo işletme binası U/U 0 400V/30V Tesis (Koruma sınıfı ) AC ta 50V<U 0 10V 0,3s 10V<U 0 30V 0,s 30V<U 0 400V 0,07s U 0 >400V 0,04s Verteilerstromkreise U 0 Nominal gerilim Dış iletken/toprak L arası 1 L L 3 N P 1 s - Ayni koruma cihazı ile korunan devre ortak topraklamaya bağlanır. CD CD 0,s? s 1 s 1 s B A Bina dışındaki son devreler 3A e göre Sıradan kişi için prizler 0A e göre AA A Ortak Ayrı topraklama topraklama A CD CD L 1 L L 3 N P 47 T Sistemin incelenmesi 1. hata akımı. hata akımı. hata akımı 48

25 49 4. Kablo ve İletkenlerin Aşırı Akımlara Karşı Korunması C (HD S1) Kısım 43 PN (P) L1 L İTY Taslak L3 50

26 " k 3 Dağıtım panosu Aşırı akım koruma düzeneği Koruma cihazının nominal akımı n b z İletken değerleri İşletme akımı, tasarım akımı İletkenin sürekli akım taşıma kapasitesi Koruma cihazının açma akımı r İletkenin çizelgeden okunan sürekli akım taşıma kapasitesi a n 1,45 z " k1min Yük PkW 51 Aşırı yükte koruma Bir kabloyu ya da yalıtılmış iletkeni aşırı yüke karşı koruyan koruma cihazının karakteristikleri aşağıdaki koşullara uygun olacaktır: Minyatür kesiciler için (MCB): b n z 1, 45 z b r z 1, 45 n 5

27 İşletmede kablo ve iletkenlerin yüklenebilirliği için düzeltme faktörlerine dikkat edilmelidir. ' z r f1 f f3 f4 f : Kabloların döşeme türü Taslak: Çizelge A., PVC f 1 f f f 3 4 r : : : : Kabloların yığılması Taslak: Çizelge A,17 TY Değişen ortam sıcaklıkları Taslak: Çizelge A,14 İşletme türü Çizelgeden okunan değer Öneri: ' z f 1 f r f 3 f 4 İşletme ısısı: PVC: 70 C VP: 90 C Kısa devre ısısı: PVC: 160 C VP: 50 C P : 150 C 53 Kısa devrede koruma 5 saniyeye kadar olan açma zamanları yaklaşık olarak aşağıdaki formül ile hesaplanabilir: t k k S k S : İletkenin kesiti (mm ) k : Hata akımı (A) k : Malzeme katsayısı ( ) t k : Açma süresi (s) A s mm Çok kısa süreli açma zamanları için (t < 0,1s) aşağıdaki formül kullanılır: t/s k S t t k Kablo veya iletken Koruma cihazının geçirgenlik enerjisi İletkenin ²t yükleme değeri MCB gg /A 54

28 Aşırı akım koruma cihazlarının açma akımları: 1. B Karakteristikli kesiciler (MCB) (Priz ve aydınlatma, binalarda). C Karakteristikli kesiciler (MCB) (Motor ve sanayide) 3. K (Motor ve sanayide) (MCB) 4. MCCB (Ana kolon ve motorlarda) 5. NH/gG-Sigortalar (Ana kolon ve motorlarda) Back-up Korumada a a a a a 5 n n n n 8 1 Sigortaların açma akımları Akım-Zaman eğrisinden okunmalıdır. Dikkat: W ve L otomatlar ile k faktörü kullanılmaz! 55 n 5. lektrik Tesislerinde Gerilim Düşümü Hesabı C Bölüm 5-Kısım 5 İTY Taslak 56

29 C Kısım 41 e göre otomatik açma şartları l müsade Z S ( mω) 1000 ' l30 C ZŞebeke Z Ana iletken Z S Z Pano ZCihaz Kofre kwh DP l max DN U 0,5% U,5% T Q U 8% Q U U 4% C U 5% C Kısım 5 ve DN e göre gerilim düşümü U l AC 1~ b cosϕ κ S lac κ S 3 b 3~ cosϕ T çevre 50 C S S l κ U 57 Türkiye de gerilim düşümü hesabı hesabı b cosϕ 3 l b cosϕ κ U Monofaze (tek faz) 00 x N x L N x L % e 0, x 56 x S x U S Trifaze (üç faz) 100 x N x L N x L % e 0,014 x 56 x S x U S N : güç kw S : Kesit mm L :Uzunluk m U :Gerilim V (0 V, 380 V) k : 56 Güç N değil P dir!! Gerilim düşümü u dur!!! 58

30 Örnek: TDAŞ 3x35+5 AT x10+10 NT x,5+,5 NYY, 30 NYA, 9 NYA, l7 Gerilim düşümü BM: 500W 94,050x30x0,43 7,536x9,500x7 % e 0,014x + 0,074x + 0,4 + 1,01 1,43 < 1, ,5 Akım kontrolü 94,050 x 0,60 95,3 A < 155A 3x35+5 mm 1,73x380 x0,9 NYY kablo kullanılmıştır. Kablo toprakta 155 A çeker. TDAŞ bağlantı gücüne göre %60 diversite kullanılmıştır. Türkiye de birimler yazılmıyor!! lektrik Tesislerinde Selektif Açma ve Koruma C : lektrik tesislerinde cihazların seçimi, tesisi, koruması ve ayırması İTY Taslak C : Tıbbi yerler C : Kalabalık toplulukların bulunduğu binalar 60

31 Türkiye de kurulan elektrik tesislerinde seçicilik ve güvenlik yoktur! 61 Aşırı Akım Koruma Cihazları C N 6069 gg MCCB C N MCB C N C N CD (KA) 6

32 N /DN cu / cs / cm / cw ' ''' k '' k 3 k1 63 Kısa devre akımlarına karşı tesisin arızalı bölümü selektif olarak devre dışı bırakılır. Ard arda tesis edilen aşırı akım koruma düzeneklerinin koordinasyonu ve seçimi ancak kısa devre hesaplarının yapılması ile mümkündür. Selektif seçiciliğin sağlanamadığı yerlerde destekli koruma yapılır. (Back-up-Koruma) Q3 Q1 Devre işletmede Hatalı kalır akım devresi Ana dağıtım panosu Q Devrenin açılması gerekir Devre açılır Q3 Devre açılır Q1 Ana dağıtım panosu Q Devrenin açılması gerekir Hatalı akım devresi 64

33 Sigortalar ile devrelerin korunması ve selektif seçicilik n1? ADP gg t (s) A A 50A 800A TP n 100A Kısa devre akımı n1 1,6 n t s 1,7s k 800A p (A) Sigorta bandları birbirine değmemelidir. 3 ±6% band kaymasına dikkat edilmelidir. NH-Sigortaları C VD A bis 1150A 65 Minyatür kesiciler ile devrelerin korunması ve selektif seçicilik 300 MCB Zaman t Dakika Aşırı yükte açma 1 3 Saniye ,4 0,1 3 A B C D Gecikmesiz kısa devrede açma 0, MCB x Anma akımı n Minuture Circuit Breaker C (C ) - n 0,5A bis 115A, cn3-5ka 66

34 Seçici Ana Koruma Cihazı 67 MCB B 16 Tali pano 35 z. B A 5...6,5 x N 10 A 1,05...1, x N Selektif kesicilerin güce göre seçimi /[A] Güç/ [kva] L1 N 68

35 Aşırı yükte seçicilik Aşırı Akım Koruma cihazları Açma karakteristiği Açmaması gereken akım Açması gereken akım Anma akımı Selektif Ana Koruma Cihazı 1,05 1, MCB B, C 1,13 1,45 X n Sigorta gg 1,5 1,6 MCCB 1,05 1,5 69 CD (KA-Kaçak Akım Koruma ölesinin Çalışma Prensibi, Tesisi ve Selektif Seçicilik) 1 : Tüketicinin çektiği işletme akımı (faz akımı) : Nötr akımı L 1 N Açma rölesi d : Hata akımı + L1 N P Test butonu Ölçme bobini c : Gövde hatası dumunda insan üzerinden akan akım c d 1 B : İşletme topraklama direnci Gövde hatası d c B 70

36 CD (KA-Kaçak Akım Koruma ölesinin Çalışma Prensibi, Tesisi ve Selektif Seçicilik) Yanlış uygulama Doğru uygulama Ana pano CD n 300mA A? n 300mA CD CD n 30mA CD n 30mA n 30mA CD C16A B10 veya 16 A C tip kesici binalarda kullanılmaz!!!! Her Linyeye 30mA KA tesis edilmelidir. Seçici CD Tip A 71 Seçici ana koruma cihazı Tip A Tip A Tip A lektronik işletme cihazları 7

37 Güç kesiciler ACB, MCCB (N ) (Termik manyetik şalterler) L S Aşırı yükte açma Standard Optional t 4 t L Gecikmeli kısa devrede açma S Standard Optional t sd t Gecikmesiz kısa devrede açma Standard Optional On Off t a (s) rn g r t r sd n A cu kA N G Nötr iletkeni koruması Standard 0,5 1 x r Optional Off Toprak hatasında açma Standard Optional t g t 1 0,1 0,01 0,5 t g t sd x n i L Long time, inverse time delayed overload release S Short-time delay short-circuit release n A nstantaneous short-circuit release cu kA G Ground Fault Protection 73 Yanlış uygulamalar Proje örnekleri: Binalarda enerji dağıtımı 74

38 Proje örnekleri: daire beslemesi Diğer katların beslemesi C16A KA sembolü 75 Simaris ile TMŞ de seçiciliğin incelenmesi 50 A 630 A C3 A 50 A CD/30mA C16 A 76

39 Normlara göre güvenli proje 50 A Yük şalteri 630 A C3 A 63A NH 1 50A 50 A CD/30mA C16 A B16 A/ CD 30mA AG ve YG lektrik Tesislerinde Topraklamalar Teorik çalışma C N

40 Soru: AG ve YG elektrik tesislerinde topraklama direnci kaç Ohm olmalıdır? Üretim İletim Dağıtım Tüketim 79 Topraklama tanımları ve çeşitleri L1 L L3 PN Aşırı gerilim koruyucuları Koruma Topraklaması İşletme Topraklaması Fonksiyon Topraklaması 80

41 lektrik akımının tehlikeleri ve yeryüzü potansiyel dağılımı eferans toprak ca. 115V ca. 0V ca. V ca. ca. 5V 0V ca. ca. 40V ca. 60V 80V 81 Potansiyel dağılım 30 V Üzerinden akım geçen bir yarı küre topraklayıcının toprak gerilimi ve potansiyel dağılımı şekilde gösterilmiştir U(V) eferans toprak 50mΩ/km 350mm Cu V 60 ca. 115V ca. 0V ca. V ca. ca. 5V 0V ca. ca. 40V ca. 60V 80V 80 U(V)

42 Üzerinden akım geçen topraklayıcın çevresinde yeryüzü potansiyelinin değişimi ve adım gerilimlerin hesaplanması Hata akımı r Akım yoğunluğu: J A π r i i Yarı kürede akımın yayılması Yarı küre için: A π r i i i Alan şiddeti ve gerilim düşümü: U rr r J r U ρ ρ r π r 83 U r ρ X r π r ρ 1 1 π x ρ A π r ρ U A A π r ρ 1 1 U S π r1 r [ Ω ] 0 Toprak direncinin mesafeye bağlı olarak değişmesi U S 0 r r 1 3 ρ l π r A r X [ m] 84

43 Örnek : Üzerinden akım geçen topraklayıcın çevresinde yeryüzü potansiyelinin değişimi ve adım gerilimlerin hesaplanması Yarı kürede akımın yayılması 0,3m 1m m 1m için adım gerilimi: 10A 10Ωm 1m U S 191V / m π 1m m için: U S 95,54V / m U U S ρt 10Ωm ρ l π r ρ l ρ l U A A 4m için: 10m için: 15m için: 0m için: U S 47,7V / U S 19,1V / m m U S 1,73 V / m U S 9,55V / m 85 Topraklayıcıda potansiyel akımı eşdeğer potansiyel halkaları ve adım gerilimlerinin prensip şemalarının gösterilmesi 00V 100V 50V 5V 0V 191V / m m için adım gerilimi: 10A 10Ωm 1m U S 191V / m π 1m m için: 4m için: 7m için: 10m için: U S 95,54V / U S 47,7V / U S 8V / m U S 19,1V / m m m 8V / m 1,73V / m 15m için: 0m için: U S 1,73 V / m U S 9,55V / m 9,55V / m C ve N normlarına göre adım geriliminin hesaplanmasına gerek yoktur. 86

44 Çeşitli topraklama elektrotları ve yayılma dirençleri Derin topraklayıcı d l A Tek A ρ π l ρ l 4 l ln d Yaklaşık formül Birden fazla n 1 4 a 1 k 1L k n a / l 3 A A tek Yüzeysel (şerit) topraklayıcı l d s b ( b + s) d ρ π l A ln 1 d bb π l d Yüzeysel Topraklayıcı Toprak içinde t l d s b A ρ l ln + ln π l d ( t) ( t) + 87 Temel topraklayıcı l b A ρ π D, D 4 l b π Halka topraklayıcı Bina l D 1,13. b A ρ.ln π. D A ρ k π D π. D d k 15L0. ρ 3. D 88

45 Yıldız topraklayıcı 60 A ρ π l ln l 0,009 t d Gözlü topraklayıcı U Göz l l b D 4 π b A A A U U Göz ρ D ρ D ρ π 4 A D l Toplam ρ + l Toplam U U Yaklaşık formüller Göz ρ D ρ l Toplam 89 Gözlü topraklayıcı a b D U Göz l Laurent yöntemi: ρ + ρ A r : eşdeğer yarıçap (D/) 4 r ltoplam Koch yöntemi: ρ A ρ k D l 1 10 a k 1,3 l 1 0 k 1, a l 1 ρ l l g ln + k 1 k πl d h A Schwarz yöntemi: 1) Gözlü topraklayıcı: ) Çubuk topraklayıcı: 3) Karşılıklı etki direnci: tki ρ l l g g ln + k1 k1 + 1 πlg lk A ( n ) ρ 8l k l 1 k ln 1+ 1 πnl π d A 4) şdeğer yayılma direnci: şşdeğş g g + k k m m Semboller: h: gömülme derinliği d: gözlü topraklayıcıda iletken çapı veya bir çubuğun kesit çapı n: iletken sayısı l: bir çubuğun uzunluğu 90

46 7. AG lektrik Tesislerinde Topraklamalar C Topraklamalar Yönetmeliği ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Alçak Gerilim Tesislerinde Topraklama Alçak Gerilim Tesislerinde Dolaylı Temasa Karşı Koruma Madde 8 TN TT YBK APDB B Gövde hatası T TTY Sayfa İzolasyon göstergesi 91 Alman normu VD 0100 Türkiye de yanlış tercüme edilmiş ve uygulanmıştır. Sıfırlama şartları (TN sistem) ile koruma topraklaması (TT sistem) şartları birbirine karıştırılmıştır. Şimdi bunları inceleyelim. 9

47 VD Schutzerdung (Koruma topraklaması) VD 0100 / 5.73 Z S U 0 a B A A U T n 93 VD Nullung (Sıfırlama) VD 0100 / 5.73 Z S U 0 a Z S U T n 94

48 Hava hattı koptuğunda yeryüzünde oluşan potansiyel dağılımı ve gerilimler Faz toprak arası olası bir hatada dokunma gerilimi <50V olmalıdır. F Hata yeri 0m B Ω Yeryüzü potansiyel dağılımı U U S U 0 F l B UT U0 UT ρ 3 l iletken 95 Topraklama tesisleri, koruma iletkenleri ve koruma potansiyel dengeleme iletkenleri tanımları LPS LPS P Koruma iletkeni (Güvenlik için) P-K Koruma iletkeni klemensi (Güvenlik için) Tİ Topraklama iletkeni (Hata akımının toprağa akıtılması için) ekpd V P ekpd V P AG dağıtım panosu Duş veya banyo kabini V ekpd ekpd P ekpd k koruma potansiyel dengeleme KPD koruma potansiyel dengeleme T1 Temel topraklama T Yıldırım koruma topraklaması LBS Yıldırım koruma tesisi APDB Ana potansiyel deng. barası P-K C1 Metal su borusu C Atık su boruları P P KPD Temel topraklama V V KPD KPD KPD Tİ APDB KPD Tİ T T1 P P Kalorifer AG dağıtım panosu L P-K Binanın temeli T TDAŞ nerji girişi V C3 Metal gaz borusu C4 Klima tesisi C5 Kalorifer boruları C6 Metal borular (banyoda) C7 Yabancı iletkenler İşletme cihazları 96

49 Koruma potansiyel dengeleme uygulaması P APDB N P veya L Kofre KPDİ KPDİ KPDİ KPDİ Topraklama iletkeni (topraklama filizi) KPDİ Temel topraklama 97 Temel topraklama ADB Topraklama filizi ρ π. D Bağlantı klemensleri D L B 4 π Mesafe tutucu F Çubuk 10 mm veya Şerit 30 x 3,5 mm Çelik donatımlı temel topraklayıcıya örnek Temel topraklamaya kazık çakılması anlamsızdır!! 98

50 Temel ve halka topraklamaya örnekler a. Tek bina D b. Bitişik binalar 4 L B π ρ π.d b. ndüstri binaları alış veriş merkezleri 99 Temel topraklama örnekleri Çelik donatımlı temel topraklayıcının üstten görünüşü 100

51 Temel Topraklama Halka 0 x 0 m 0 x 0 m ca. 0 m ca. 40 m 101 Temel topraklamanın temiz tabakaya tesisi Kaynak:Fritz Mauermann GmbH + Co. KG, Paderborn 10

52 Beyaz tekne metotuna göre inşa edilen binalarda temel topraklama uygulaması Beton Halka topraklaması ağı: 10 x 10 m Toprak Klemens Potansiyel dengeleme için toprak sabit noktası Çapraz Conta şeridi Bağlantı klemensi KPDB Potansiyel dengeleme iletkeni Folye Temel plakası Armierung Nem baryeri Yalıtkan Bodrum tabanı Sauberkeitsschicht Drenaj Halka topraklama, korozyon koruması, Örnek: NO V4A (Nr ) Kaynak: DN 18014:007-09; Temel topraklama 103 Siyah tekne metotuna göre inşa edilen binalarda temel topraklama uygulaması Filiz Örnek: NO V4A Malzeme Nr Beton Halka topraklaması ağı: 10 x 10 m Toprak Çatı-, duvar- ve topraklayıcı tesisi n yüksek taban suyu tabakası Teknenin contalanması KPDB Potansiyel dengeleme iletkeni Bağlantı klemensi Teknenin contalanması Temel plaka Temiz tabaka Halka topraklama, korozyon koruması, Örnek: NO V4A (Nr ) Kaynak: DN 18014:007-09; Temel topraklama 104

53 Topraklamada yenilikler Ana Demir Temel potansiyel hasıra plakası dengeleme bağlantı barası Basınç suya dayanıklı duvar girişi Demir Temiz hasır tabaka Halka topraklama Potansiyel dengeleme iletkeni Potansiyel dengeleme iletkenleri bağlantılarının sürekliliğinin ölçülmesi zorunludur. Değer < 0, Ω olmalıdır. 105 Temiz tabaka Yeni Topraklama Normu Temel plakası Hasıra bağlantı Ana potansiyel dengeleme barası Bağlantı klemensi Hasır Yer yüzeyi Toprak n yüksek su seviyesi ve basınca dayanıklı duvar girişi Potansiyel dengeleme iletkeni Halka topraklayıcı 106

54 Topraklama ve Yıldırım Sistemleri 1) Topraklama gerilimi ) Dokunma gerilimi İndirme iletkeni sistemi Yakalama ucu sistemi Topraklama sistemi 107 Temel topraklayıcının yıldırım sistemine tesisi min. 1,5 m uzunluğunda filiz 30 x 3,5 mm veya 10 mm PVC-Kablo Temel topraklama Çelik şerit 30 x 3,5 mm veya yuvarlak şerit 10mm Gerekirse 0 m x 0 m halkalar ve filizler oluşturulmalıdır. Topraklayıcının yayılma direnci: ρ πd 4 L B D π 108

55 B tipi halka (ring) topraklayıcılar PDB Daire şeklindeki topraklayıcının yayılma direnci: D>30m 1m Pano odasι π ρ D ln π D d lektrotun minimum %80 ni toprak ile temas etmelidir. Daire şeklinde olmayan topraklayıcının yayılma direnci: ρ 3 D D A 4 π 109 Yüzeysel Halka Derin APDB HK 1m APDB 0,5m APDB 5m 1 m 1,5 m ρ π. l.ln. l d ρ.ln π. D D 1,13. A. ρ 3. D π. D d ρ.ln π. π l ρ l 4. l d 110

56 1) Topraklama direnci: 4) Dokunma geriliminin hesabı A UT 30V, Ω Ι 80A 8 a UT ΙF. A 134, 4V 5) Devreye CD/30mA tesis ) Topraklama elektrotlarının hesabı: edildiğinde topraklama direnci hesabı: l S..150Ωm ρ 107m,8Ω A ρ 4,4 150Ωm 4,4,8Ω Levha 1 A 3) Hata akımının hesabı: Ι Ι F F U 0 T 30V 48A 4,8Ω m UT 50V A 1, 66kΩ Ι 30mA a 111 Bir binaya temel topraklama tesis edilecektir. Aşağıdaki değerler ile topraklama direncini hesaplayalım. Toprak özğül direnci: Binanın uzunluğu Binanın genişliği 4 L B D 11Ω π ρ 150Ωm L 1 m B 8m Temel topraklayıcının eşdeğer çapı: Temel topraklayıcının genişleme direnci: alınmıştır. Önemli not: Toprak özğül direnci tesis yerinde muhakkak ölçülmelidir. TT ρ 150Ωm 8, 68Ω π D π 11m bulunur. 11

57 lektrik Tesislerinde Topraklama Yönetmeliği Madde 8.4ii ye göre: U 1) A a L eski ) ( + ) U A B a 0 yeni Koruma düzeni, artık (kaçak) akım koruma rölesi olduğunda olacaktır. a n Bu durumda topraklama direnci: U L 50V A 1, 66kΩ 30mA n olarak hesaplanır. A TT olması şartına göre 1,66kΩ >> 8, 68Ω Yönetmelik koşulları yerine getirilmiştir ve korunma sağlanmıştır. Bu çok anlamsız bir hesaptır!!!! 113 Örnek 1: Ağ gözlü bir topraklayıcıda topraklama direncini hesaplayalım şdeğer yarıçap: 16m m A 16mx1,5m r e 7, 98m π π Bir gözün uzunluğu: ( m +,5m) m l göz 9 Tüm gözlerin uzunluğu:,5m 1,5m N 505 e göre: Göz l Toplam 08, 5m Topraklama dirençi (Laurent formülü ile): Göz ρ ρ 150 Ω m 150Ω Ω m + + 5, 47Ω 4r l 4 7,98m 08,5m e Toplam ρ 150Ωm 5, 3Ω A (16m 1,5m ) 114

58 Topraklayıcıkların karşılaştırılması L 100 m, D 3 m, ρ 100 Ωm Derin topraklayıcı: A 1,5 ρ 1, 5 Ω L Şerit topraklayıcı: A 3 ρ 3 Ω L Halka topraklayıcı: A 3 ρ 3 Ω π D Halka topraklayıcı: A ρ ρ +, Ω D L Topraklayıcı özellikleri: 1. Galvanize çelik Korrozyona karşı dayanıklı. Kimyasal olarak paslanır. Orta derecede elektrik iletken.. Paslanmaz çelik V4A CrNiMo Karışımı Korrozyona karşı çok dayanıklı. Diğer malzemelere karşı kimyasal olarak nötr ve etkilenmez. Kötü elektrik iletken. 3. Bakır Korrozyona karşı çok dayanıklı. Çeliğe karşı kimyasal olarak ayni derecede. Çok iyi elektrik iletken. 116

59 ,5 yıl sonra: Galvaniz topraklama çubuğu (altta) ve topraklama çubuğu alaşımlı paslanmaz çelik (yukarıda) Topraklama iletkeni kesiti Mekanik korumadan ve korozyondan dolayı topraklama iletkeni kesiti en az 6 mm bakır 35 mm Aluminyum ve 50 mm çelik olmalıdır Ana potansiyel dengeleme barası Her tesiste bir tane ana potansiyel dengeleme barası olmalıdır. 118

60 543 Koruma iletkeni Çizelge 54.3 n küçük koruma iletkeni kesitleri Ana dış iletken kesiti S L mm² Koruma iletkeni kesiti S P mm² Koruma iletkeni ile ana Ayrı malzemeden olursa dış iletken ayni malzemeden S L < S L 35 S P S L 16 k 1 k S L k 1 k 16 S L > 35 S L k 1 S L k - TT sistemde koruma iletkeni kesiti 5mm² Cu veya 35mm² Alu ile sınırlanabilir. - k1 : Dış iletken - k : Koruma iletkeni değerleri k A da verilmiştir Koruma iletkeni akımları Normal işletmede 10 ma geçen akımda kesit yükseltilmelidir. Sistemde dengeli besleme sağlanmalıdır. 3. Harmonikler ölçülmelidir. Nötr iletkeni üzerinden geçen akım kontrol edilmeli ve kesit yükseltilmelidir. 10

61 544.1 Koruma potansiyel dengeleme iletkeni ana dengeleme barası ile bağlandığında KPDİ APDB KPDİ KPDİ KPDİ Kalorifer Temel topraklama n az kesitler: - 6mm² Bakır veya - 16mm² Aluminyum veya - 50mm² Çelik 11 TT sistemde koruma iletkeni kesiti işletme ve koruma topraklamanın ayrı yapılması halinde 5 mm bakır ve 35 mm aluminyum ile sınırlanabilir. 0,1 < t 5 s kadar kesit hesabı: S F k t S : İletkenin kesiti (mm ) : Hata akımı (A) k : Malzeme katsayısı ( A s ) mm t : Açma süresi (s) t 0,1 s kadar kesit hesabı: alınmalıdır. F D 1

62 TN sistemde koruma iletkenin (P) kesit hesabı PN S t k 400A a 650 A (5s) 00A - 30A NYY-J 3x185/95 mm L1 L L3 P N f 0,89 f T 0,95 (35 0 C) Z 33A B 650 A 5 s S 51,5 mm A s 115 mm M 3 P160 kw 95A Koruma iletkenin kesit hesabı yerine normlarda belirtilen değerlerin alınması önerilir (bak C Kısım 5-54). 13 TT sistemde koruma iletkenin (P) kesit hesabı 400/30V 1 Ω L1 L L3 N 57,5 A 5s S P 0,89 mm 143 A s / mm S P,5 mm Mekanik korumadan dolayı koruma iletkeni kesiti,5mm seçilmiştir. M 3 30V F 57, 5 A 4Ω P B Ω A 1 Ω 14

63 lektrik Tesislerinde Topraklamalar Yönetmeliği ( ) Çizelge-10: TN sistemlerinde açma zamanlarına karşı düşen açma akımları için izin verilen en büyük çevrim empedansları (sigorta ve kesiciler için) Çizelge-11:TT sistemlerinde açma zamanlarına karşı düşen açma akımları için izin verilen en büyük topraklama dirençleri (sigorta ve kesiciler için) Çizelge-1:TT sistemlerinde açma zamanlarına karşı düşen açma akımları için izin verilen en büyük topraklama dirençleri (CD için) 15 Çizelge-11:TT sistemlerinde açma zamanlarına karşı düşen açma akımları için izin verilen en büyük topraklama dirençleri (sigorta ve kesiciler için) 30V 50Hz AG gg, gm sigortaları Aşırı akım koruma cihazları (MCB, MCCB) B C MCCB n a A A a 5 n A a 10 n A a 11 n A (5 s) U L 50V U L 5V A A Ω Ω A Ω A Ω A Ω ,1 0, , , , ,77 0, , ,3 19 0,6 MCCB (güç kesiciler) için firmalardan açma katsayısı istenmeli ve topraklama direnci hesaplanmalıdır. +% 0 hata faktörleri dikkate alınmalıdır. 16

64 Çizelge-1:TT sistemlerinde hata akımı koruma düzenlerinin anma hata akımı ve işletme elemanlarının gövdelerinde izin verilen en büyük topraklama dirençleri (CD için) Topraklama dirençleri Anma hata akımı n 10mA 30mA 100mA 300mA İşletme elemanlarının gövdelerinde ölçülen izin verilen en büyük topraklama dirençleri A U L 50V U L 5V 5000Ω 1666Ω 500Ω 166Ω 500Ω 833Ω 50Ω 83Ω Selektif S CD için verilen değerler A U L 50V 83Ω Bu çizelge teorik değerleri vermektedir. Kuru ve nemli toprak arasında ölçülen değerler arasındaki fark beş kat artabilir Koruma potansiyel dengeleme iletkeni kesitleri (Dİ) Koruma potansiyel dengeleme iletkeni kesiti en az 6 mm bakır 16 mm Aluminyum ve 50 mm çelik olmalıdır. 18

65 544. Tamamlayıcı Potansiyel Dengeleme iletkeni kesiti Tamamlayıcı potansiyel dengeleme L1 L L3 PN/P N,5 mm,,5 mm 5/16 mm M PA M M 50/5 mm korumasız >4 mm 16mm B,5 m,5 m Toprak ile temas halinde bulunan yabancı metal kısımlar YG lektrik Tesislerinde Topraklamalar Topraklamalar Yönetmeliği N TTY Sayfa 149 İkinci Bölüm 130

66 lektrik Tesislerinde Topraklamanın Önemi U Tp U SS U Tp U Binada TT sistem tesis edilmiş. Binada temel topraklama yerine levha topraklama yapılmış. 34,5kV şebeke doğrudan topraklanmış. Yıldırıma karşı güvenlik alınmamış. Potansiyel dağılımı düzenlenmemiş 1m S1 S S3 Potansiyel dağılımı düzenlenmiş N 505 e göre üzerinden akım geçen topraklayıcın çevresinde yeryüzü potansiyelinin değişimi ve gerilimler Topraklama elektrodları ayrı topraklanmış. Topraklayıcılar arasında 0m mesafe dikkate alınmamış 131 Yeryüzü potansiyel dağılımı ve gerilimler U ST U ST U ϕ U SS U T U TST U TST U PT U ST Yer 1m S1 S 1m S3 1m Potansiyel düzenleyici tesis edilmiş Her iki ucundan erişebilen sürekli yalıtılmış metal kılıflı kablo. Kılıf merkezden toprak ile bağlanmıştır. 13

67 YG lektrik Tesislerinde Topraklamalar Topraklamalar Yönetmeliği (N 505: Power installations exceeding AC 1kV) U ST U ST U U ϕ S U Tp U S 133 YG de sınırlı akım süreleri için izin verilen en yüksek dokunma gerilimleri V Dokunma gerilimi U Tp U U TP U Z 0,05 0,1 0, 0,3 0,40,5 0, Akım süresi s 134

68 Bir transformatör merkezinde toprak teması durumunda akım, gerilim ve dirençler Trafo merkezi U Z Z 1 1 A n Z F 3 0 Tr r ( ) F Tr ş değer şeması Toprak iletkeni Faz iletkeni eferans toprak Topraklama tesisi eferans toprak 135 Bir direkte toprak teması durumunda akım, gerilim ve dirençler U Z Faz iletkenleri Z 1 A Z eferans toprak F 3 0 A + 3 0B Toprak iletkeni r F Topraklama tesisi eferans toprak 136

69 Formüllerdeki sembollerin anlamı: r Z Z U n 0 Sıfır akım Tr F S S T Transformatörün yıldız noktası topraklamasından geçen akım Toprak hata akımı Topraklama akımı Gözlü topraklayıcının yayılma direncinden geçen akım Uzaktaki topraklayıcıya kadar hattın azalma katsayısı Gözlü topraklayıcının yayılma direnci Hava hatlarının zincir etkili iletken empedansı Topraklama empedansı Topraklama gerilimi Tesisten çıkan hava hatlarının sayısı 137 YG Topraklama tesislerinin boyutlandırılması için dört şart yerine getirilmelidir: 1) Mekanik dayanım ve korozyona karşı dayanıklılığın sağlanması (k-a), ) sıl bakımdan en yüksek hata akımının hesaplanması (Çizelge-4), 3) İşletme araçları ve eşyaların zarar görmesinin önlenmesi 4) n yüksek toprak hata akımı esnasında, topraklama tesislerinde ortaya çıkabilecek gerilimlerden dolayı insanların güvenliğinin sağlanması. 5) Dokunma ve adım gerilimlerinin boyutlandırılması. 138

70 Bu beş koşuldan dolayı topraklama tesislerinin boyutlandırılması için aşağıdaki parametreler önemlidir: 1. Hata akımının değeri*,. Hatanın süresi*, 3. Toprağın özellikleri. * YG sisteminin nötrünün topraklanma şekline bağlıdır. 139 YG tesislerinde dağıtım şebekeleri 1. Yıldız noktası yalıtılmış şebeke. Toprak teması kompanse edilmiş şebeke 3. Yıldız noktası doğrudan doğruya topraklanmış şebeke 4. Yıldız noktası düşük bir empedans üzerinden topraklanmış şebeke. 140

71 YG de Yıldız Noktası Topraklaması Yıldız noktası topraklaması Yıldız noktası yalıtılmış şebeke Toprak teması kompanse edilmiş şebeke tkin topraklama Düşük empedans ile Doğrudan Şekil C 1 3 C O est 1 3 C O K1 " 1 3 K1 " 1 3 Amaç Hataya rağmen işletme devam eder Hata akımı seçicilik şartlarına göre hemen kesilir Boyutlandırma Z o / Z 1 Hata yerindeki akım C Un 1 X 1 D << " 3 ω C 3 3 ω C 1/ j ω C Z 1 3 ω C 0 U L Yüksek omajlı e st C 10A< C 35A st 60A e ndüktif Ohmik Hata süresi dak dak. < 1s < 1s Gerilim yükselmesi % k1 " k 1 k ka 0 3 c Z + Z vet vet Hayır 1 min "1 " " k1 1, 5 k3 U + Z n 0 Topraklama şartları U < 150 V U B < 75 V U > 150 V U B < 75 V Toprak hatası arkı Birkaç ampere kadar söner Kendisi söner kalıcı Uygulama alanı Küçük dağıtım şebekeleri 10kV-110kV şebekelerde 10kV-110kV 110kV-380kV şebekelerde şebekelerde ve AG şebekelerinde 141 Topraklama sistemlerinin tasarımı için ilgili akımlar Yüksek gerilim sisteminin tipi Yıldız noktası yalıtılmış şebekeler Toprak teması kompanse edilmiş şebekeler Söndürme bobinli tesislerde Söndürme bobinsiz tesislerde sıl yüklenme ile ilgili akımlar Topraklayıcılar Topraklama iletkeni - - Topraklama gerilimi ve dokunma gerilimleri ile ilgili akımlar 6) " 9) 7) k r C ) 6) 9) r L + e st " k r e st Yıldız noktası değeri düşük bir empedans üzerinden topraklanmış şebekeler " k1 4) " k1 5) Toprak teması kompanze edilmiş ve geçici olarak yıldız noktası değeri düşük empedans üzerinden topraklanmış şebekeler Yıldız noktası geçici olarak topraklanmış tesislerde Öteki bütün tesislerde Söndürme bobinli tesislerde Söndürme bobinsiz tesislerde - " k1 4) 8) " k1 6) 3) " k r + L r 5) e st ) e st 14

72 N 505 Topraklama tesisinin tasarımı Temel Boyutlandırma Std. 80 k önlemler ve Z nin belirlenmesi, buradan U x Z için Çizelge-1 e, Z için k-n de N.3 e bakınız. vet U U Tp (C) Hayır U 4 U Tp Hayır U T veya B nin belirlenmesi U Tp için Şekil-6 ya atıf yapar. vet Hesap ile veya ölçme ile Global topraklama Bp (izin verilen vücut akımı) C deki c eğrisine atıf yapar (K-C ye bakınız). Temel Boyutlandırma ve Z nin belirlenmesi, buradan U x Z U M, U S U M U 1 t Hayır U T U Kabul ve tespit edilen TP veya B M önlemleri (K-D ye Bp bakınız). vet U Tp için doğru uygulama 143 Topraklama İletkenlerinin ve Topraklayıcıların Akım Taşıma Kapasitelerinin Hesaplanması 5 saniye içerisinde kesilebilen hata akımları için topraklama iletkenlerinin ve topraklayıcıların kesiti aşağıdaki formülden hesaplanacaktır. t A F k ϑ f + β ln ϑ + β i veya A Burada: i A Kesit (mm), İletken akımı ( A,etkin değer), t Hata akımı süresi (s), k Akım taşıyan kısmın malzemesine bağlı katsayı, çizelge B.1 de başlangıç sıcaklığı 0 o C k M F t k F ϑ f + β ln ϑ + β baz alınarak en çok kullanılan malzemeler için değerler verilmiştir, β Akım taşıyan kısmın 0 C deki direncinin sıcaklık katsayısının tersi (Çizelge B1 e bakınız), ϑ i Başlangıç sıcaklığı ( C); değerler C den alınabilir. Tespit edilmemiş ise1 m derinlikteki toprak sıcaklığı 0 C olarak kabul edilebilir, ϑ f Son sıcaklık. ( C). 144

73 Hata akımına bağlı en yüksek vücut akımı Dokunma gerilimine bağlı vücut direnci (el-el) Hata süresi Vücut akımı Dokunma gerilimi V Vücut direnci Ω 145 Hata akımına bağlı olarak müsade edilen dokunma gerilimi Hata süresi Müsaade edilen dokunma gerilimi U Tp 146

74 Müsaade edilen dokunma gerilimi 5 saniyeye kadar müsaade edilen dokunma gerilimi Gerilim V olarak Zaman t ms olarak 147 Hata akımına bağlı olarak topraklama iletkeni ve topraklayıcı için kısa devre akım yoğunluğu 148

75 Halka veya düz olarak yerleştirilmiş yatay topraklayıcın yayılma direnci Düşey olarak yerleştirilmiş derin topraklayıcın yayılma direnci 5 Ω 149 Örnek: Transformatör merkezi topraklama uygulaması Çıplak bakır 1x35 mm Halka topraklayıcı Topraklama iletkeni NYY-J 1x50 mm Yıldız topraklayıcı Derin topraklayıcı adet, h 7,5 m, φ 0 mm Paslanmaz çelik Çıplak bakır, l 50m, h 0,5 m 1x35 mm 150

76 k önlemler k-d: Dokunmaya Karşı koruma Yerin izole edilmesi Potansiyel düzenleme Potansiyel dengeleme 151 Koruma ve işletme topraklamalarının birleştirilmesi durumunda kesit hesabı 1. C a göre YG tarafındaki empedans değeri: c U n 1,1 (400 V ) Z Q 0,35 m " S 500MVA X Q Q kq 0,995 Z 0,1 X Q Q Ω 0,995 0,35m Ω 0,35mΩ 0,1 0,35m Ω 0,035mΩ 500 MVA YG 10/0,4 kv, 630 kva, %6 A? AG. Transformatorün empedansı: S rt 630 kva, % 6 T,9 m Ω, X T 14, 71m Ω 15

77 mpedansların toplamı: k,955 mω X K 15, 06 mω Kısa devre yerindeki empedans: Z k k + X k Z k, ,06 mω 15,347 mω " c U n 0,95 400V k1 max 14, 30kA 3 Z k 3 15, mm Ω k Not: Bu hesabda transformatorun sıfır empedansı yaklaşık olarak doğru empedansına eşit alınmıştır. 153 Tesiste en kötü şartlarda dikkat edilmesi gereken akım " " 3 k 0,85 k 0,85 14,30kA 1, 15kA Kablo azaltma katsayısı ile: " " k yayı 0,65 k 0,55 1,15kA 7, 9 ka Topraklama sistemi bu akım için tasarlanmalıdır. 154

78 000 A/mm G ,06 0,08 0,1 0, 0,4 0,6 0, t 0,5 s 1 s F S 1,3 ve 4 no lu eğriler C, no lu eğri C son sıcaklık için geçerlidir. 1) Bakır, çıplak veya galvanizli, ) Bakır, kalaylı veya kurşun kaplı, 3) Alüminyum, sadece topraklama iletkeni için, 4) Galvanizli çelik. Şekil B-1: Hata akımı süresi t F ye bağlı olarak topraklama iletkenleri ve topraklayıcılar için kısa devre akım yoğunluğu G 155 A/mm G Cu St V4A 156

79 Hata akımı süresini 1s ve 0,5 s kabul ederek gerekli olan topraklama iletkenin kesiti kısa devre akım yoğunluğu Şekil B-1 den okunur. Buna göre A 0,5 s için G 100 mm A 1 s için G 70 mm ve Bu değerlerle topraklama iletkeninin kesitini hesaplayalım " k 7,9kA 0,5 s için A 79mm G A 100 mm Kesit 95 mm seçilir. " 7,9kA k 11 Kesit 10 mm seçilir. 1 s için A mm G A 70 mm 157 YG ve AG Sistemlerinde Topraklama Tesislerinin Birleştirilmesi veya Ayrılması 158

80 Tasarım ile ilgili akımlar Z U x U r Tp F " Termik zorlama için 1 k ( ) " k 1 r 1 U und U T için Tr x x 1 Ortak topraklama sistemi < x 4 > 4 TT sistemde t t f f > 5s 5s U U < 100V < 50V 159 Koruma ve işletme topraklamalarının ayrılması durumunda kesit hesabı " k1 " k 1 " k 1 " k 1 U + U + U B B B 30V 10Ω 30 V 5Ω 30V Ω 3,1 A 46,A 115,5 A B?? Kesit NYY 1x50 mm yeterlidir. 160

81 Koruma ve işletme topraklamalarının birleştirilmesi durumunda kesit hesabı " k1 Çıplak bakır şerit U " 0 k 1 ZT U U uk S 0 n rt 30V 4kA 400V 0, kVA t S k 3x40 mm, Cu 4kA 0,5s A s 159 mm yeterlidir. 107mm T 161 Direklerde topraklama tesisleri, Aşırı gerilim koruma düzenekleri 34,5kV U D D D 550 kv 80 ka 6, 8 Ω 400V/ 30V YG: 5 Ω AG: 10 Ω Dağıtım panosu topraklaması Trafo yıldız noktası topraklaması Direk topraklaması Parafudr topraklaması 16

82 8. lektrik Tesislerinde Ölçme ve Denetleme C Topraklamalar Yönetmeliği TTY Sayfa Topraklama Tesislerinde 161 Madde Ölçmeler 10a) Madde 7- Topraklama Tesislerinde Muayene, Ölçme ve Denetleme Madde 10-a) 163 Madde 7- Topraklama Tesislerinde Muayene, Ölçme ve Denetleme Madde 10-a) 1. Ana ve tamamlayıcı potansiyel dengeleme, koruma iletkenlerinin sürekliliği,. Yalıtım direnci gerilim altındaki iletkenler ve her bir gerilim altındaki iletken ve toprak arasında, tesis enerjilenmeden önce, 3. TT sistemde kurulan topraklayıcının yayılma direnci, 4. TN sistemde çevrim empedansı, 5. Tek faz kısa devre akımı ve olası toprak hatası akımı, 6. CD mekanik olarak (4 haftada bir) ve elektriksel olarak (her yıl) ölçülecektir. 164

83 Tesisi kuran kişi topraklama direnci hakkında bir fikir edinmek amacıyla ölçüm yapar. Tesisin güvenliği için bir kriter değildir!!!! Koruma iletkenlerinin, ana ve tamamlayıcı potansiyel dengeleme iletkenleri bağlantılarının sürekliliğinin ölçülmesi YBK Sayaç APDB Temel topraklama < 0,1 Ω < 1 Ω 166

84 . İletkenlerin yalıtım direncinin ölçülmesi P köprüsü > 1 MΩ Beslemenin otomatik açma işlemiyle kesilip kesilmediğinin denetlenmesi Ölçme cihazı Çevrim empedansının kontrolü Z s U 0 a 168

85 4. Topraklama direncinin ölçümü Sondaj A U 0, a A U 0 n CD (KA) ölçümü t, a n Sondaj 170

86 Binalarda parazit akımlar 171 Kaçak akımlar lektronik kartlar Kalorifer boruları Su borusu 17

87 Bilgisayar bilgiişlem kablosu 173 Bilgi-işlem dairesinde topraklama iletkeni 174

88 6. Ölçüm sonuçları TY Taslak Linye Kablo kesiti mm AAKC Tipi n yal MΩ P ma P Ω PA Ω Z S Ω K /A CD /30mA n n U T V A Ω 1 NYM-J 3x1,5 B 10 A >,5 <10 <1 <0,1 1, ma Yanlış Ölçüm sonuçları 176

89 9. YG lektrik Tesislerinde Ölçme ve Denetleme N 505 Bölüm 8 TTY Sayfa 177 k N- YG de Ölçme: Yeni Tesis dilecek veya Mevcut Topraklama Tesislerinde Yapılacak Ölçmeler Akım-gerilim yöntemiyle topraklama empedansının belirlenmesine örnek (1 -r ) M M M U STM Ölçme elektrodu Uzaktaki topraklayıcı T T S U M Sonda T M r. M T eferans toprak 5km M Deney akımı (genel olarak yalnızca akım veya gerilimin mutlak değeri belirlenir), M Ölçme sırasında topraklama akımı (bu durumda doğrudan doğruya ölçülemez), r Uzaktaki topraklayıcıya kadar hattın azalma katsayısı, S Topraklama şebekesinin (gözlü topraklayıcının) yayılma direnci, T Direğin yayılma direnci, U M Ölçme sırasındaki topraklama gerilimi, U STM Ölçme sırasındaki dokunma kaynak gerilimi. 178

90 Toprak Özgül Direnci (Toprak özdirenci) Yere akan akım büyük dirençler ile karşılaşır. Topraklayıcıların dirençlerini hesaplamak veya ölçmek için toprağın özgül direncinin bilinmesi gerekmektedir. Toprak çok karışık bir iletken ve yapıya sahip olduğu için her toprağın cinsinin önceden bilinmesi önemlidir. Özgül toprak direnci toprağın sıcaklık ve nemine bağımlı olarak aylar arasında farklı değerler gösterir. Killi toprak ekili arazinin özgül toprak direnci 100 Ωm olduğunu kabul edersek, topraktan 1A geçtiğinde gösterilen alanda 100V oluşur. Kenarı 1 m olan bir kübün özgül direnci: ρ Ωm m A l Ωm 179 Toprak Özgül Direnci Ölçümü Wenner Metotu 180

91 Wenner Metotuna göre Özgül Toprak Direncinin Ölçülmesi Göz önüne alınan toprak tabakasında doğru bir çizgi üzerinde a (m) eşit uzaklıkta 4 adet kısa topraklama kazığı aşağı yukarı a/3 derinliğine çakılır ve sırasıyla topraklama ölçü köprüsünün 4 klemensine bağlanır. Bir çok yerde a 0,5 m ve a 1 m olacakşekilde ölçüler yapılır. Özgül toprak direnci a derinliğe kadar olan toprağın ortalama değeri olarak geçerlidir. Topraklayıcının döşenme derinliğine tekabül eden a uzaklığı değiştirilerek elde edilen ölçüler vasıtasıyla en uygun özgül toprak dirençleri elde edilir. + Ölçüm cihazının T ucundan Hz akımı toprağa gönderilir. Bu akım olarak YT noktasından geri döner ve S1 ve S uçlarında bir potansiyel farkı oluşur. Gerilim-Akım oranı Ω cinsinden cihazdan okunur. Cihazdaki kısaltmalar: T: Topraklayıcı (elektrot) S1: 1. Sonda S:. Sonda YT: Yardımcı topraklayıcı (elektrot) 181 t T S1 S YT S1 ve S noktalarında T ve YT elektrotlarının oluşturduğu potansiyel: a a a T ve YT elektrotundan r uzaklıktaki bir noktanın potansiyeli: φ ρ π r e U U ρ 1 1 ρ φ P 1 π a a 4ππ a φ P φ P ρ π φ ρ πa P 1 a 1 a ρ 4πa ρ ρ 4πa 4πa 18

92 S1 ve S arasında kalan toprağın özgül direnci: U ρ π a ρ π a π ρ a Ölçülen toprak özgül direnci görünen spesifik dirençtir. Aşağıdaki şartlar geçerlidir: ρ a t a e a / 3 t 0L30cm

93 ÖLÇM DNİZLİ TOPAK ÖZGÜL DİNÇ ÖLÇÜM CTVLİ YAPLAN AY OCAK ŞUBAT MAT NİSAN MAYS HAZİAN TMMUZ AĞUSTOS YLÜL KİM KASM AALK OTALAMA 78,83 35,4 1,168,58 18,83 165,17 98,08 73,58 166,08 79,5 185 Özgül toprak direnci ölçümü Schlumberger Metotu r r ρ π r 186

94 Topraklama empedansı ölçüm sorunları Sonda yönü Topraklama elektrotu Yardımcı elektrot İndirici merkez Direkler 187 Topraklama direnci ölçümü- İki Nokta ölçümü (Tek elektrot) Bu ölçüm basit olmakla birlikte, hata oranları yüksektir. Bağlantı kablo dirençleri ölçümü etkiler. H tki alanı tki alanı 188

95 Üç Nokta ölçümü Ölçmeden önce topr. ayrılmalıdır Bu ölçüm küçük tesislerde kullanılır ve %6 yöntemi olarak bilinir. S kazığı hareket ettilerek potansiyel etki alanı dışına çıkılır. S e göre pot. dağılım Büyük tesislerde dört nokta yöntemi, doğrular yöntemi ve eğim yöntemi uygulanır. İletken dirençleri dikkate alınmadığından daha iyi sonuçlar verir. Tercih edilen ölçüm metotudur. 189 Çevrim metotu ve akım trafosu ile topraklama direnci ölçümü Şalter Şalter Topraklama iletkeni 190

96 Topraklama empedans ölçümlerine örnekler 154 kv Şalt sistemi ölçüm raporu Kaynak gerilim 440 V Akıtılan akım 7,5 A İzin verilem maksimum toprak empedans değeri 0,5 Ohm Ölçülen toprak empedans değeri 0,13 Ohm Hesaplanan maksimum dokunma gerilimi 867,4 V Ölçülen maksimum dokunma gerilimi 10,848 V 191 Topraklama empedans ölçümlerine örnekler 0 kv/ 110 kv / 0 kv indirici merkez 0 kv/ 0,4 kv Dağıtım transformatörü 110 kv iletim direği 19

97 397 dağıtım merkezinde yapılan topraklama empedans ölçümleri Ölçüm sayısı mpedans değerleri mω cinsinden adet, 380 kv iletim direklerinde yapılan topraklama ölçümleri Ölçüm sayısı Direnç değerleri mω cinsinden 194

98 195 Yazarın Yayınları: 1.. Kasikci: Projektierung von Niederspannungsanlagen, Hüthig-Verlag, Heidelberg, 3. Auflage,010, SBN: Kasikci, Projektierungshilfe elektrischer Anlagen in Gebäuden, Schriftenreihe 148, 7. Auflage, VD-Verlag, Kasikci, Kurzschlussstromberechnung in elektrischen Anlagen, DN N (VD 010), 3.Auflage 011, xpert-verlag, SBN: İsmail Kaşıkcı, Analysis and Design of Low Voltage Power Systems, Wiley-VCH, 004 SBN İsmail Kaşıkcı, Short Circuits in Power Systems, Wiley-VCH, 004, SBN İsmail Kaşıkcı, Kompendium Planung von lektroanlagen, Springer, 001 SBN İsmail Kaşıkcı, Alcak Gerilim lektrik Tesislerinin Projelendirilmesi,Cihazlar, Standartlar, Pratik Uygulama Ornekleri, TMD Dizisi 0, 00, SBN İsmail Kaşıkcı, lektrik Tesislerinde Topraklama Yonetmeliği Uygulama Kitabı, TMD Dizisi 01,00, SBN : 9. İsmail Kaşıkcı, AG lektrik Tesislerinde Topraklama ve Olcme Tekniği, TMMO MO İzmir, 004,SBN İsmail Kaşıkcı,YG lektrik Tesislerinde Topraklama, TMMO MO İzmir, 004 SBN İsmail Kaşıkcı, C : lektrik Tesislerinde Kısa Devre Hesapları, Birsen yayınevi, İsmail Kaşıkcı, Uygulamalı Alcak Gerilim lektrik Tesisleri, C Normları ve Acıklamaları SBN İsmail Kaşıkcı, AG lektrik Tesislerinde Topraklama ve Olcme, C Bolum 30, 41, 54, 600,DN 18014, DN VD , SBN İsmail Kaşıkcı, lektrik İc Tesisleri Yonetmeliği, Topraklamalar Yonetmeliği ve Proje HazırlamaYonetmeliğinin Uygulanması (Hazırlanmakta) 15. İsmail Kaşıkcı, Temel Muhendislik Formulleri (Hazırlanmakta) 16. İsmail Kaşıkcı, lektrik Muhendisliği, Uretim, İletim ve Dağıtım (Hazırlanmakta) 196