T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ OKUL ÖNCESİ EĞİTİM KURUMUNA DEVAM EDEN ÇOCUKLARA ÖRÜNTÜ BECERİLERİNİ KAZANDIRMADA OYUN YÖNTEMİNİN ETKİSİ BÜŞRA HAYIROĞLU KAPATILAN FATİH ÜNİVERSİTESİNDEN AKTARILAN YÜKSEK LİSANS ÖĞRENCİSİ TEMEL EĞİTİM ANABİLİM DALI OKUL ÖNCESİ EĞİTİM PROGRAMI YRD. DOÇ. DR. LEYLA ULUS TEZ DANIŞMANI İSTANBUL-2017

2 T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ OKUL ÖNCESİ EĞİTİM KURUMUNA DEVAM EDEN ÇOCUKLARA ÖRÜNTÜ BECERİLERİNİ KAZANDIRMADA OYUN YÖNTEMİNİN ETKİSİ BÜŞRA HAYIROĞLU KAPATILAN FATİH ÜNİVERSİTESİNDEN AKTARILAN YÜKSEK LİSANS ÖĞRENCİSİ TEMEL EĞİTİM ANABİLİM DALI OKUL ÖNCESİ EĞİTİM PROGRAMI YRD. DOÇ. DR. LEYLA ULUS TEZ DANIŞMANI İSTANBUL-2017

3

4 ÖNSÖZ Yüksek lisans tezimi yazarken her sıkıntımda yanımda olan, sabırla yol gösteren, güler yüzüyle her zaman motive eden, desteğini ve ilgisini esirgemeyen, yardımını, emeğini, zamanını, görüşlerini esirgemeden sunan, bir abla sıcaklığında sevgisini hep hissettiğim tez danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Leyla ULUS a; Araştırmanın verilerini elde edebilmek için Örüntü Becerisi Testi ni kullanmama izin veren Sayın Yrd. Doç. Dr. Oğuz Serdar KESİCİOĞLU na; derin bilgisiyle tezime katkı sağlayan, değerli zamanını ayıran, deneyimleriyle yol gösteren, desteğini ve ilgisini her zaman hissettiren, sorularıma güler yüzle, içtenlikle, sabırla yanıt veren tez savunma danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Lütfü ILGAR a; değerli zamanını ayıran, görüşleriyle ve önerileriyle çalışmama ışık tutan, beni destekleyen tez savunma danışmanım Sayın Doç. Dr. Remziye CEYLAN a; akademik yaşantımda örnek aldığım, sevgisini her daim hissettiğim, güzel fikirleriyle, yaptığı eleştirilerle yanımda olan, varlığıyla güzellikler hissettiren Sayın Prof. Dr. Servet BAL a; değerli görüş ve önerileri ile tez çalışmama ışık tutan, desteğini ve ilgisini her zaman hissettiren, deneyimleriyle yol gösteren, akademik ortamda yetişmeme katkıda bulunan Sayın Prof. Dr. Gülden UYANIK BALAT a; Akademik bilgisi ve önerileri ile katkıda bulunan, beni her konuda cesaretlendiren, yol gösteren, desteğini esirgemeyen Sayın Yrd. Doç. Dr. Şenay BULUT PEDÜK e; her konuda görüşlerini benimle paylaşan, sevgisini, desteğini, ilgisini ve yardımını her daim sunan, öğrettiği bilgilerle gelişmeme katkıda bulunan Sayın Öğr. Dr. Saime ÇAĞLAK SARI ya; tezime katkı sağlayan, sorularıma içtenlikle yanıt veren, sevgisini ve desteğini hiçbir zaman esirgemeyen Sayın Arş. Gör. Özge ÜNSAL a; ilgili yaklaşımıyla kaynak desteği önererek tezime katkıda bulunan, sorularıma içtenlikle ve sabırla yanıt veren, desteğini hissettiren Sayın Arş. Gör. Feride GÖK ÇOLAK a; Dünyaya getirdiği günden bu güne gelene kadar her sıkıntımı, üzüntümü, sevincimi, mutluluğumu benden daha çok hisseden ve her zaman dualarıyla destek olan, çalışma hayatımda başarılı olmam için hiçbir iş yaptırmayan, hayatımı kolaylaştırmak için elinden gelenin fazlasını yapan, varlığıyla güçlü olmamı sağlayan, sonsuz sevgisiyle yanımda olan canım annem Safiye HAYIROĞLU na; sonsuz sevgisini ve desteğini her zaman hissettiren, hep yanımda olan, başarılı olmam için elinden geleni yapan, her konuda motive eden, güçlü olmamı sağlayan canım babam Yusuf HAYIROĞLU na; Kazlıçeşme Abay İlköğretim Okulu müdürüne, müdür yardımcısına, anasınıfı öğretmenlerine ve çocuklara; tez çalışmamda emeği geçen herkese teşekkür ederim. Büşra HAYIROĞLU i

5 ÖZET OKUL ÖNCESİ EĞİTİM KURUMUNA DEVAM EDEN ÇOCUKLARA ÖRÜNTÜ BECERİLERİNİ KAZANDIRMADA OYUN YÖNTEMİNİN ETKİSİ Okul öncesi dönem bir zihinsel işlem olan örüntü becerilerinin temellerinin atıldığı bir dönemdir. Örüntü, cebirsel düşünmenin ana taşı olduğundan ve sıralama, sınıflama, karşılaştırma gibi matematiksel kavramları geliştirdiğinden okul öncesi eğitim programında önemli bir yere sahiptir. Bu araştırmanın amacı, okul öncesi eğitim kurumuna devam eden çocuklara örüntü becerilerini kazandırmada oyun yönteminin etkisinin olup olmadığını ortaya koymaktır. Araştırmanın evrenini, eğitim-öğretim yılının ikinci yarıyılında İstanbul il merkezindeki MEB e bağlı ilkokulların anasınıfına devam eden, daha önce oyun temelli örüntü becerileri eğitimi almayan, normal gelişim gösteren beş ve altı yaş çocukları oluşturmuştur. Araştırmanın örnekleminde 21 deney, 23 kontrol grubu olmak üzere 44 çocuk yer almıştır. Deneysel desenli olan bu araştırmada, çocuklar ve aileleri hakkında bilgi almak için Kişisel Bilgi Formu, çocukların örüntü becerilerini değerlendirmek için Kesicioğlu (2013) tarafından geliştirilen Örüntü Becerisi Testi kullanılmıştır. Örüntü Becerisi Testi çocuklara ön test ve son test olmak üzere iki farklı zamanda uygulanmıştır. Deney grubundaki çocuklara araştırmacı tarafından hazırlanan Oyun Temelli Örüntü Becerileri Programı yedi hafta altı gün süreyle haftada üç kez uygulanmıştır. Kontrol grubundaki çocuklar ise mevcut eğitimlerine devam etmişlerdir. Araştırmada elde edilen veriler SPSS 23 programı kullanılarak analiz edilmiştir. Verilerin analizinde, Shapiro-Wilk testi, Mann-Whitney U testi ve Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi kullanılmıştır. Araştırma sonucunda oyun temelli örüntü becerileri programı sonrasında deney grubundaki çocukların, İkinci Boyut: Bir Örüntüde Eksik Bırakılan Nesneyi Tamamlama ve Üçüncü Boyut: Nesnelerle Özgün Bir Örüntü Oluşturma becerilerinde, kontrol grubundaki çocuklara göre anlamlı bir farklılık olduğu görülmüştür (p<0,05). Deney ve kontrol grubundaki çocukların Birinci Boyut: Modele Bakarak Nesnelerle Örüntü Oluşturma becerisinde farkın anlamlı olmadığı belirlenmiştir (p>0,05). Bu bulgulara dayalı olarak verilen oyun temelli örüntü becerileri programının örüntü becerilerinin gelişmesi yönünde olumlu etki yarattığı belirlenmiştir. Araştırmadan elde edilen sonuçlara göre, oyun temelli programların esas alınması ilkesiyle oyunlaştırılmış örüntü çalışmalarına yer verilmesi gerektiği vurgulanmış, gerekli öneriler sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Okul öncesi eğitim, oyun, örüntü. ii

6 ABSTRACT THE EFFECT OF PLAY METHOD ON CREATİNG PATTREN ABILITY TO CHILDREN IN THE PRESCHOOL EDUCATIONAL INSTITUTION The preschool period is a period in which the bases of pattern skills, a mental process, are laid. Since the pattern is the mainstay of algebraic thinking and it develops mathematical concepts such as sorting, classification and comparison, it has an important place in the pre-school education program. The aim of this research is to determine whether the effect of the play method has any effect on gaining pattern skills to the children who attend the pre-school education institution. The universe of the research is composed of five and six year old children who are attending the kindergarten of the elementary schools under MEB (Ministry of National Education) in the provincial center of Istanbul in the second semester of academic year and who do not receive any game based pattern skills training and showing normal development. In the sample of the study, 44 children were included, 21 experiment groups and 23 control groups. In this experimental design research, "Personal Information Form" was used to get information about children and their families, and "Pattern Competency Test" developed by Kesicioğlu (2013) was used to evaluate the pattern skills of children. The Pattern Skill Test was administered to children at two different times, pre-test and post-test. For the children in the experimental group, the "Game Based Pattern Skills Program" prepared by the researcher was applied three times a week for seven weeks and six days. Though the children in the control group continued their current training. The data obtained in the study were analyzed using the SPSS 23 program. In the analysis of the data, Shapiro-Wilk test, Mann-Whitney U test and Wilcoxon Marked Rank test were used. As a result of the research, it was found that the game-based pattern skills differed significantly from the control group children in the experimental group, Second Dimension: Completion of Missing Object in a Pattern and Third Dimension: Original Pattern Making on Objects skills compared to the children in the control group (p <0,05). It was determined that the children in the experimental and control groups had no significant difference in First Dimension: Ability to Generate A Pattern by Looking at Model Object (p> 0,05). Based on these findings, it was determined that the given game-based pattern skills program had a positive effect on the development of pattern skills. According to the results obtained from the research, it is emphasized that the play based pattern studies should be included with the principle of taking the game based programs and the necessary suggestions are presented. Keywords: Pre-school education, play, pattern iii

7 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... İ ÖZET... İİ ABSTRACT... İİİ İÇİNDEKİLER... İV TABLOLAR LİSTESİ... Vİİ BÖLÜM I: GİRİŞ PROBLEM DURUMU ARAŞTIRMANIN AMACI ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ VARSAYIMLAR ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI TANIMLAR... 6 BÖLÜM II : KAVRAMSAL ÇERÇEVE / ALANYAZIN VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR OKUL ÖNCESİ EĞİTİM OKUL ÖNCESİ EĞİTİMİN ÖNEMİ OKUL ÖNCESİ EĞİTİMDE MATEMATİK OKUL ÖNCESİ EĞİTİMDE KAZANILAN MATEMATİK BECERİLERİ ÖRÜNTÜNÜN TANIMI VE KAPSAMI OKUL ÖNCESİ EĞİTİMDE ÖRÜNTÜNÜN YERİ VE ÖNEMİ OKUL ÖNCESİ EĞİTİMDE ÖRÜNTÜ ÇEŞİTLERİ TEKRARLANAN ÖRÜNTÜLER DEĞİŞEN ÖRÜNTÜLER İLİŞKİSEL ÖRÜNTÜLER MÜZİK ÖRÜNTÜLERİ OKUL ÖNCESİ DÖNEMDE ÖRÜNTÜ İLE İLİŞKİLİ KAVRAMSAL BECERİLERİN GELİŞİMİ SAYILAR İŞLEMLER iv

8 EŞLEŞTİRME PARÇA-BÜTÜN İLİŞKİSİ KARŞILAŞTIRMA SINIFLANDIRMA SIRALAMA GRAFİK GEOMETRİK ŞEKİLLER VE UZAY ÖLÇME (UZUNLUK, ALAN, HACİM, AĞIRLIK, ZAMAN ) MATEMATİK EĞİTİMİNİN DİĞER ETKİNLIKLER İLE BÜTÜNLEŞTİRİLMESİ RUTİN ETKİNLİKLER SERBEST ZAMAN ETKİNLİĞİ TÜRKÇE ETKİNLİĞİ SANAT ETKİNLİĞİ DRAMA ETKİNLİĞİ MÜZİK ETKİNLİĞİ FEN-DOĞA VE MATEMATİK ETKİNLİĞİ OYUN ETKİNLİĞİ OKUMA YAZMAYA HAZIRLIK ETKİNLİĞİ OYUNUN TANIMI ÇOCUĞUN GELİŞİMİNE BAĞLI OYUN EVRELERİ OKUL ÖNCESI EĞITIMDE OYUNUN ÖNEMİ OYUNUN ÇOCUĞUN GELİŞİMİNE ETKİSİ OKUL ÖNCESİ EĞİTİMDE MATEMATİK-OYUN İLİŞKİSİ KONU İLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR ÖRÜNTÜ İLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR OYUN YÖNTEMİ İLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR OYUN VE MATEMATİK İLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR BÖLÜM III : YÖNTEM ARAŞTIRMANIN DESENİ EVREN VE ÖRNEKLEM VERİ TOPLAMA ARAÇLARI v

9 KİŞİSEL BİLGİ FORMU ÖRÜNTÜ BECERİSİ TESTİ OYUN TEMELLİ ÖRÜNTÜ BECERİLERİ PROGRAMI OYUN TEMELLİ ÖRÜNTÜ BECERİLERİ PROGRAMININ PROGRAM YAPISI VE TEMEL ALINAN YAKLAŞIMLAR OYUN TEMELLİ ÖRÜNTÜ BECERİLERİ PROGRAMINDA KULLANILAN YÖNTEM VE TEKNİKLER OYUN TEMELLİ ÖRÜNTÜ BECERİLERİ PROGRAMININ UYGULANACAĞI MEKANIN HAZIRLANMASI OYUN TEMELLİ ÖRÜNTÜ BECERİLERİ PROGRAMININ UYGULANMASI VERİ TOPLAMA YÖNTEMİ ÖN TESTİN UYGULANMASI SON TESTİN UYGULANMASI VERİLERİN ANALİZİ BÖLÜM IV: BULGULAR VE TARTIŞMA BÖLÜM V: SONUÇ VE ÖNERİLER EĞİTİMCİLERE YÖNELİK ÖNERİLER AİLELERE YÖNELİK ÖNERİLER ARAŞTIRMACILARA YÖNELİK ÖNERİLER KAYNAKLAR EKLER ÖZGEÇMİŞ vi

10 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 3-1 : Çocukların Demografik Bilgileri Tablo 4-2 : Normallik Testi Tablo 4-3 : Ön Test Puanlarının Gruba Göre Farklılaşma Durumunun İncelenmesi Mann Whitney U Analizi Tablo 4-4 : Deney ve Kontrol Grubunda Birinci Boyut :Modele Bakarak Nesnelerle Örüntü Oluşturma Becerisi Ön Test Son Test Wilcoxon Analizi Tablo 4-5 : Deney ve Kontrol Grubunda İkinci Boyut: Bir Örüntüde Eksik Bırakılan Nesneyi Tamamlama Becerisi Ön Test Son Test Wilcoxon Analizi Tablo 4-6 : Deney ve Kontrol Grubunda Üçüncü Boyut: Modele Bakarak Nesnelerle Örüntü Oluşturma Becerisi Ön Test Son Test Wilcoxon Analizi Tablo 4-7 : Son Test Puanlarının Gruba Göre Farklılaşma Durumunun İncelenmesi Mann Whitney U Analizi Tablo 4-8 : Deney ve Kontrol Grubunda Genel Boyut Ön Test Son Test Wilcoxon Analizi vii

11 BÖLÜM 1: GİRİŞ 1.1. Problem Durumu Çocuk doğduğu andan itibaren içinde yaşadığı dünyayı tanımaya ve anlamaya çalışmakta, bunları yaparken de basit matematiksel kavramları kullanmaktadır. Keşfederek, araştırarak, sorular sorarak, neden-sonuç ilişkisi kurarak bu kavramları elde etmektedir. Çocuğun yaşı ilerledikçe ve yeteneği, nesnelerle olan deneyimi arttıkça kavramların gelişiminde artış görülmektedir. Okul öncesi eğitimde de matematik; örüntü, eşleştirme, sınıflandırma, gruplandırma, karşılaştırma, sıralama, grafik çizme ve okuma, zaman, mekân gibi kavramlarla ilişkilendirilerek verilmektedir. (Dinçer, 2008, s. 56). Yaşamın ilk yıllarından itibaren kazanılan matematikle ilgili kavram ve beceriler matematiksel düşünmenin, yüksek matematik bilgisinin temelini oluşturmakta, çocukların ileriki yaşamlarında akademik başarılarını etkilemektedir (Metin, 1992, s. 93). Bu yüzden çocukların matematiksel becerilerin geliştirilebilmesi için okul öncesi dönemde matematik eğitiminin oyun yöntemiyle bütünleştirilerek verilmesi gerekmektedir. Matematik oyun yöntemiyle birlikte verildiğinde, matematik eğitimi süreci oyun ile bütünleşmekte ya da oyun haline dökülmektedir. Oyun ile matematik öğretiminde çocuklar pasif değil aktif konumdadır. Matematik ile ilgili kavramlar deneme-yanılma yoluyla öğrenilmekte ve matematik eğlenceli, ilgi çekici olmaktadır. Matematik soyut bir bilim olduğundan oyunda somutlaştırılarak bilgiler kalıcı hale gelmektedir (Fauvel ve Maanen, 2000; aktaran Kılıç, 2007, s. 82; Hoşgör, 2010, s. 31). Matematiğin oyunla birlikte verilmesiyle ilgili Akkuş Sevigen (2013) in yaptığı çalışma örnek olarak gösterilebilir. Araştırmacı Oyun Temelli Matematik Eğitimi Programı nın çocuğun matematik gelişimine etkisini incelemiştir. Araştırmada deney I grubundaki çocuklara Oyun Temelli Matematik Eğitimi Programı ve Oyun Temelli Matematik Eğitimi Programını Destekleyen Aile Katılımı Çalışmaları ; deney II grubundaki çocuklara Oyun Temelli Matematik Eğitimi Programı uygulanmıştır. Kontrol grubundaki çocuklar ise mevcut okul öncesi programına devam etmişlerdir. Sonuçlar incelendiğinde; deney I ve deney II gruplarının ön test ve son test puan ortalamaları arasında fark anlamlı bulunurken, kontrol grubunda bu farkın anlamlı olmadığı saptanmıştır. Deney I ve deney II gruplarının son test ve kalıcılık testi test 1

12 puan ortalamaları arasında farkın anlamlı olduğu görülmüştür. Bu bulgulara dayalı olarak Oyun Temelli Matematik Eğitimi Programı nın çocukların matematik gelişiminde kalıcı bir etkiye sahip olduğu belirlenmiştir. Matematik tüm bilim alanlarında ve dünyada uygulanan bir bilimdir ve çoğu zaman bir düzen, örüntü bilimi olarak adlandırılmakta, sadece sayılar ve işlemleri içermemektedir. Problem çözümünde, yaratıcı düşünmede, dünyayı ve çevreyi anlamada, olaylara farklı bakış açıları getirmede ve başka durumlarda görülemeyenlere açıklık getirmede matematik bir araç olarak kullanılmaktadır. Ayçiçeği çekirdeğinin dizilişi, leoparın ve zebranın benekleri, suyun akışı, halı deseni, dünyanın şekli, çini, mozaik, yaprakların şekli ve dizilişi, golf sahası, hava tahminleri, bilgisayarın işlemesi, dans, ritim gibi birçok yerde örüntü karşımıza çıkmaktadır (Devlin, 1998; aktaran Yaman, 2010, s. 1). Örüntü, cebirsel düşünmenin ana taşıdır. Okul öncesi eğitimde başlayarak ilköğretim birinci basamakta devam eden örüntü çalışmaları cebirin temel taşını oluşturmada önemli bir etkendir (Herbert ve Brown, 1997, s. 123). Matematiğin konu içeriğinde yer alan örüntü, nesnelerin ya da sembollerin tekrarı ile sonucu arasındaki bağlantıyı kurabilmedir. Örüntüler; çocukların eşleştirme, karşılaştırma, sınıflama, gruplama, kısadan uzuna, küçükten büyüğe doğru sıralama, benzerlik ve farklılıkları tanıma, tekrarlama, düzenleme, tahmin etme becerilerini geliştirmektedir (Akman, 2002, s. 245). Örüntü çalışmaları okul öncesi dönemdeki çocuklarla gerçek nesneler, vücut hareketleri, örüntü kartları kullanılarak kolaydan zora doğru olacak şekilde yapılmalıdır. İlkokul 2. ve 3. sınıfta yer alan örüntü çalışmaları daha karmaşık düzeyde olmakta, tek ve çift sayılar, çarpmalar, sayı tablosuyla ilgili etkinlikler yapılmaktadır (Yıldırım Hacıibrahimoğlu, 2014, s. 127). Okul öncesi dönemden itibaren başlayarak daha ileriki eğitim kademelerinde verilmeye devam eden örüntüyle ilgili Blanton ve Kaput (2004) un yaptıkları çalışma örnek olarak verilebilir. Bu araştırmada anasınıfından beşinci sınıfa kadar tüm öğrencilerin bir örüntüdeki fonksiyonel ilişkiyi nasıl belirlediklerini ve buldukları ilişkiyi nasıl ifade ettiklerini incelemişlerdir. Sonuçlara bakıldığında; öğrencilerin örüntülerdeki matematiksel ilişkileri tablo, grafik, şekil, sözel ve sembol kullanarak ifade ettikleri; örüntülerde görsel olarak nesneleri sayma, şekil çizme, işaretleyerek sayma gibi 2

13 stratejiler kullandıkları; veriyi sıralarken ve düzenlerken fonksiyon tablosu kullandıkları; sınıf düzeyi yükseldikçe fonksiyonel bir ilişkiyi sembolize ettikleri ve bunu sözel olarak ifade ettikleri; fonksiyonel ilişkiyi bulurken çarpma ve toplama gibi cebirsel işlemleri kullandıkları görülmüştür. Yapılan pek çok araştırma bulgusundaki ortak nokta, oyun yönteminin çocukların matematikle ilgili kavram ve becerilerinde kalıcı etkiye sahip olduğudur. Matematik becerilerinden birisi olan örüntülerin daha karmaşık düzeyde kavranması ve bu örüntülerin sözel, tablo, grafik, şekil olarak ifade edilebilmesi için küçük yaşlardan itibaren örüntüyle ilgili çalışmalar yapılmalıdır. Bu bilgiler ışığında, okul öncesi eğitim kurumuna devam eden çocuklara örüntü becerilerini kazandırmada oyun yönteminin etkisinin incelenmesi bu araştırmanın temel problem cümlesini oluşturmaktadır Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın amacı, beş ve altı yaşındaki çocuklara örüntü becerilerini kazandırmada oyun yönteminin etkisinin olup olmadığını ortaya koymaktır. Bu amaç doğrultusunda aşağıdaki denenceler test edilecektir: 1. Oyun temelli örüntü becerileri programına katılan deney grubundaki çocukların bu programa katılmayan kontrol grubundaki çocuklara göre 1. boyut: Modele bakarak nesnelerle örüntü oluşturma becerisi, nesne sayısı üç ten oluşan örüntüyü yapmalarında anlamlı bir artış görülecektir. 2. Oyun temelli örüntü becerileri programına katılan deney grubundaki çocukların bu programa katılmayan kontrol grubundaki çocuklara göre 1. boyut: Modele bakarak nesnelerle örüntü oluşturma becerisi, nesne sayısı dört ten oluşan örüntüyü yapmalarında anlamlı bir artış görülecektir. 3. Oyun temelli örüntü becerileri programına katılan deney grubundaki çocukların bu programa katılmayan kontrol grubundaki çocuklara göre 2. boyut: Bir örüntüde eksik bırakılan nesneyi tamamlama becerisi, nesne sayısı üç ten oluşan örüntüyü yapmalarında anlamlı bir artış görülecektir. 4. Oyun temelli örüntü becerileri programına katılan deney grubundaki çocukların bu programa katılmayan kontrol grubundaki çocuklara göre 2. 3

14 boyut: Bir örüntüde eksik bırakılan nesneyi tamamlama becerisi, nesne sayısı dört ten oluşan örüntüyü yapmalarında anlamlı bir artış görülecektir. 5. Oyun temelli örüntü becerileri programına katılan deney grubundaki çocukların bu programa katılmayan kontrol grubundaki çocuklara göre 3. boyut: Nesnelerle özgün bir örüntü oluşturma becerisi, nesne sayısı üç ten oluşan örüntüyü yapmalarında anlamlı bir artış görülecektir. 6. Oyun temelli örüntü becerileri programına katılan deney grubundaki çocukların bu programa katılmayan kontrol grubundaki çocuklara göre 3. boyut: Nesnelerle özgün bir örüntü oluşturma becerisi, nesne sayısı dört ten oluşan örüntüyü yapmalarında anlamlı bir artış görülecektir Araştırmanın Önemi Erken yaşlarda matematiksel gelişimin kritik olduğu düşüncesi kabul edildiğinden ve yaygınlaştığından çocuklar için matematiksel öğrenme ortamı oluşturmada eğitimcilerin rolü oldukça önemli ve son derece zordur (Ktoridou, Eteokleous ve Gregoriou, 2005, s. 787). Okul öncesi dönem bütün eğitim kademelerinin alt yapısını oluşturduğundan, öğrenmeler de hızlı ve kalıcı olarak gerçekleştiğinden çocuklara öğretilen bilgilerin, kavramların, becerilerin uygun yöntem ve teknikler kullanılarak verilmesi gerekmektedir. MEB (2013) Okul Öncesi Eğitim Programında çocukların matematiksel kavram ve becerileriyle ilgili elde etmeleri gereken kazanım ve göstergeler yer almaktadır. Bu kavram ve becerilerin öğretiminde çeşitli ve etkili yöntem ve teknikler kullanılmaktadır. Zengin çevre imkânlarının sunulduğu, deneme-yanılma ile öğrenmelere fırsat verildiği, beş duyunun aktif olarak kullanıldığı ortamlarda çocuklar hem eğlenerek öğrenmekte hem de bilgileri kalıcı olmaktadır. Matematiğin yaparak-yaşayarak ve eğlenceli bir şekilde öğrenilmesini sağlayan oyunla birlikte verilmesine Türkmenoğlu (2006) nun yaptığı çalışma örnek olarak gösterilebilir. Bu araştırmada aylık çocuklar için geliştirmiş olduğu Oyun Yoluyla Matematik Kavramlarını Kazandırma Programı nın etkisini incelemiştir. Deney grubuna Oyun Yoluyla Matematik Kavramlarını Kazandırma Programı uygulanmış, kontrol grubu ise mevcut okul öncesi programına devam etmiştir. Sonuç olarak, deney grubundaki çocukların matematik becerilerinde kontrol grubundaki çocuklara göre artış olduğu bulunmuştur. Deney grubundaki çocukların son test puanlarının ön test puanlarından 4

15 yüksek olması, uygulanan Oyun Yoluyla Matematik Kavramlarını Kazandırma Programı nın mevcut okul öncesi programından daha etkili olduğunu ortaya koymuştur. Oyunun çocukların yeteneklerini ve yaratıcılıklarını geliştirdiği; var olan bilgilerinin üzerine yeni bilgiler ve beceriler eklemelerine yardımcı olduğu; problem çözme, keşfetme, gözlem yapma, neden sonuç ilişkisi kurma becerilerini desteklediğinden dolayı çocuklara matematiksel kavram ve beceriler oyun yöntemi kullanılarak öğretilmelidir. Bu araştırma okul öncesi eğitimde matematiksel becerilerden birisi olan örüntü becerisinin öğretilmesinde oyun yöntemini kullanarak örüntü becerisinin kazandırılmasına farklı bir bakış açısı kazandırmayı amaçlamaktadır. Araştırmadan elde edilen bulgular ışığında; 1. Çocukların matematiğe karşı pozitif bir tutum ile yaklaşabilmeleri, 2. Okul öncesi eğitim programında yer alan örüntü becerisinin oyun yöntemiyle bütünleştirilerek kazandırılabilmesi, 3. Oyun yöntemiyle örüntü becerisi ilgi çekici hale gelerek çocukların örüntü ile ilgili bilgileri daha iyi kavrayabilmeleri, bilgilerin kalıcı olabilmesi ve çocukların başarılı olabilmeleri, 4. Eğitimcilerin ve araştırmacıların çocukların hayatında yer alan oyunun ne kadar önemli olduğunu daha iyi anlamalarına yardımcı olabilmeleri, 5. Uygulanan Oyun Temelli Örüntü Becerileri Programı nın okul öncesi eğitim kurumlarında görev yapan öğretmenlere yardımcı olabilmesi ve öğretmenlere örüntüyle ilgili oyunlar geliştirebilmeleri konusunda ipuçları verebilmesi, 6. Alanla ilgili araştırma eksikliğinin giderilmesine katkıda bulunacağı yönünden önem taşıdığı düşünülmektedir Varsayımlar Araştırmanın varsayımları şu şekilde sıralanabilir: 1. Örneklemin evreni temsil ettiği varsayılmaktadır. 2. Araştırmaya katılan çocukların öğretmenlerden alınan bilgilere göre normal gelişim gösteren çocuklar oldukları varsayılmaktadır. 5

16 3. Elde edilen kişisel bilgi formu dosyalarında araştırmaya katılan çocukların ailelerine ait demografik bilgilerin doğru olduğu kabul edilmektedir. 4. Araştırma süresince kontrol altına alınamayan değişkenlerin her iki grubu da benzer şekilde etkilediği kabul edilmektedir Araştırmanın Sınırlılıkları Bu araştırma eğitim-öğretim yılında İstanbul ilinde Kazlıçeşme Abay İlkokulunun anasınıfına devam eden ve 5-6 yaş grubunu oluşturan 44 çocuk ile sınırlıdır. Demografik Özellikler Formu, Oyun Temelli Örüntü Becerileri Programı ve ölçme aracı olarak uygulanan Örüntü Becerisi Testinden elde edilen veriler ile sınırlıdır Tanımlar Okul Öncesi Eğitim: Çocuğun psikomotor, bedensel, zihinsel, sosyal-duygusal ve dil gelişiminin, özbakım becerisinin desteklendiği; gelişim özelliğine ve ilgisine uygun zengin çevre olanaklarının sunulduğu; kişiliğinin ve karakterinin şekillendiği; toplumun kültürel değerleri doğrultusunda ilköğretime hazırlandığı; ailelerle işbirliği yapılarak kurumlarda verildiği eğitim sürecidir (Aral, Kandır, Can Yaşar, 2011, s. 12). Örüntü: Kelimelerle, sayılarla ve figürlerle yapılan fark edilebilir güçlü bir düzenleme (Birken ve Coon, 2008, s. 9); sayısal ya da uzaysal düzenliliktir (Papic ve Mulligan, 2005, s. 609). Cebirsel Düşünme: Durumlardan bilgi çıkarımında bulunarak; bu bilgiyi kelimelerle, diyagramlarla, tablolarla, grafikler ve denklemlerle matematiksel olarak sunarak; bilinmeyenleri çözme, varsayımları test etme, fonksiyonel ilişkileri tanımlama gibi matematik bulgularını yorumlayarak ve uygulayarak farklı durumları analiz etmek için matematiksel sembol ve araçların kullanımıdır (Herbert ve Brown, 1997, ss ). Görsel Algı: Eylemin amacına ve yönlendirmesine göre tanımlama, karar verme ve değerlendirme yaklaşımlarının kullanıldığı; nesneyi algılama, kodlama, analiz etme 6

17 gibi pek çok işlemden oluştuğu psiko-fizyolojik karmaşık bir süreçtir (Bezrukikh ve Terebova, 2009, s. 684). Dikkat: Duyusal mekanizmalarla uyaranların alınması ve bu uyaranlardan herhangi bir uyaranın diğerlerinden belli amaçlara yönelik olarak seçilmesi, ayıklanması işlemidir (Aydın, 2006, s. 140). Eşleştirme: Bir kümedeki nesnelerin diğer bir kümedeki nesnelere karşılık getirilmesi işlemidir (Ünal, 2014, s. 50). Oyun: Çocukları eğlendirirken onların sosyal, duygusal, fiziksel, dil, psikolojik, bilişsel gelişimlerine de katkıda bulunan; grup içinde karşılıklı anlayış, saygı gösterme, hoşgörüde bulunma davranışları ve işbirliği yapma, empati kurma, kendini ifade etme becerileri desteklenerek yaşama duygularının temellerinin atılmasına yardımcı olan; kişiliklerinin ve karakterlerinin şekillenmesini sağlayan bir aktivitedir (Başal, 2010, s. 9). 7

18 BÖLÜM II: KAVRAMSAL ÇERÇEVE /ALAN YAZIN VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 2.1. Okul Öncesi Eğitim Aral, Kandır ve Can Yaşar (2011) a göre okul öncesi eğitim; çocuğun psikomotor, bedensel, zihinsel, sosyal-duygusal ve dil gelişiminin, özbakım becerisinin desteklendiği; gelişim özelliğine ve ilgisine uygun zengin çevre olanaklarının sunulduğu; kişiliğinin ve karakterinin şekillendiği; toplumun kültürel değerleri doğrultusunda çocukların ilköğretime hazırlandığı; ailelerle işbirliği yapılarak kurumlarda verilen eğitim sürecidir (s. 12). Okul öncesi dönem; çocukların gelişimsel özelliklerinin, düzeylerinin bilindiği, bu özelliklere uygun eğitim ortamının sağlandığı, uygun eğitim ortamı olmayan çocuklara zengin bir çevrenin sunulduğu, anne babaların çocuklarının gelişim özellikleri, ilgi ve ihtiyaçları hakkında bilgilendirildiği bir dönemdir (Demir, 2010, s. 6). Bu dönem öğretmen ve aile tarafından iyi bir şekilde değerlendirildiğinde; sağlıklı, mutlu, yaratıcı, kendine güvenen, çevresi ile sosyal iletişimi iyi olan, kendini ifade edebilen çocuklar yetişmektedir. Bundan dolayı okul öncesi eğitim insanların yaşamında çok önemli bir yere sahiptir Okul Öncesi Eğitimin Önemi Okul öncesi dönem çocuğun hayatının temelinin atıldığı en önemli süreçtir. Bu dönemde çocuğun anne ve babası tarafından sevgi, şefkat, hoşgörü ile büyütülmesi, sağlıklı olarak yetiştirilmesi önemlidir; fakat bunlar kadar önemli olan diğer bir nokta ise çocuğun gelişimsel özelliklerini destekleyecek sosyal ve fiziksel bir ortamdır. Bu ortamı da en iyi sağlayan okul öncesi eğitim kurumudur. Bu kurumda verilecek eğitim, çocuğun kişiliğine ve karakterine yön vererek ileriki yaşantısında nasıl bir insan olacağını belirler (Oktay, 2007, s. 11). Çocukların kendiliğinden var olan yeteneklerini üst seviyeye kadar geliştirebilmeleri için erken yıllardan itibaren eğitim verilmelidir. Bu nedenle de okul öncesi eğitim, çocuklara bilgi vermekten çok, onların yeteneklerinin farkına varmalarına ve yeteneklerini geliştirmelerine imkân tanır (Demiriz, Ulutaş ve Karadağ, 2011, s. 2; Yavuzer, 2007a, s. 152). 8

19 Okul öncesi eğitim, çocuğun kendi yaşıtlarıyla bir arada olmasını sağlamakta ve grup oyunları yoluyla benliğini geliştirmesine katkıda bulunmaktadır. Çocuk bir arkadaş grubuna üye olduğu zaman kendi hakkında bilmediği özellikleri öğrenmekte, güçlü ve zayıf yönlerini görmekte, yeteneklerini keşfetmektedir (Gültekin Akduman, 2012, s. 9). Bu becerilerin yanı sıra kazanılan başka bilgi ve beceriler çocukları hem ilköğretim sürecine hazırlamakta hem de gelecek yaşamlarına ortam oluşturmaktadır. Bundan dolayı okul öncesi eğitim, öğretmenin rehberliğinde çocukların manipüle ederek, yaparak-yaşayarak gerçek hayatta yaşanılan durumları öğrenmelerine ve deneyim edinmelerine fırsat oluşturmaktadır. Okul öncesi eğitim kurumları çocukların bireysel gelişimlerine, ileriki yaşamlarına katkı sağladığı gibi topluma ve aileye de katkı sağlamaktadır (Kuru Turaşlı, 2009, ss ). Okul öncesi eğitim sadece kurumda değil, aynı zamanda ailelerde de gerçekleştirilebilen bir eğitim sürecidir. Bu eğitim, okul öncesi eğitime devam eden çocukların ailelerine evde ya da kurumda verilmektedir. Ailelerin çocuklara verdikleri eğitimi geliştirmelerine, hatalı davranışlarının etkilerini azaltmalarına; eksik, yetersiz oldukları konularda bilgi sahibi olmalarına olanak sağlamakta ve ailelere kendilerini yetiştirme konusunda yardımcı olmaktadır. Aile eğitim programları ailelerin ihtiyaçlarını, isteklerini, eğitim gereksinimlerini karşılamak ve desteklemek, ailelere çocukların gelişimsel özellikleri hakkında bilgi vermek, aile çocuk iletişimini güçlendirmek amacıyla yapılmaktadır (Gültekin Akduman, 2012, s. 10; Başal, 2007, s. 22). Aile, anaokulu ve ilköğretim birbirini tamamlayarak çocuğun kişiliğinin ve karakterinin şekillenmesine, ileriki yaşamında akademik başarılarına, toplumun kültürel değerleri yönünde yaşama hazırlanmasına etki etmektedir. Bu nedenle aile ile işbirliği, kurumlara ulaşılabilirliği, kurumların verdiği eğitimin devamlılığı ve öğrenilen bilgilerin kalıcılığı açısından önem taşımaktadır (Oktay, 2010, s. 2). Ailelerin okul öncesi eğitim kurumunun programına aktif olarak katılmaları, çocuğun öğrenme sürecini olumlu olarak etkileyeceğinden nitelikli okul öncesi eğitimi, çocuklarla birlikte ailelere yönelik etkinliklerin planlanmasını içermektedir (Bilir, 1993, s. 34). 9

20 Okul öncesi eğitim, çocukların ilköğretimde başarılı olabilmeleri için gerekli olan davranışları, okuma yazma öğrenmelerine yardımcı olacak kavramları, bilgi ve becerileri çocuklara kazandırmaktadır. Bu nedenle okul öncesi eğitim alan çocuklar, okul öncesi eğitim almayan çocuklara göre, hem ilköğretime daha kolay uyum sağlamakta hem de daha başarılı olmaktadır (Polat, 2010, s. 8; Polat Unutkan, 2006, s. 10) Okul Öncesi Eğitimde Matematik Okul öncesi dönem; çocuğun gelişiminin en hızlı olduğu, temel kavramların yaparak-yaşayarak, aktif olarak öğrenildiği, matematiksel becerilerin temellerinin atıldığı bir dönemdir. Çocuğun ileriki eğitim kademelerinde kullanacağı ve öğreneceği matematiği daha iyi anlayabilmesi için bu dönemde matematiksel kavramların ve becerilerin kazanılması, düşünme yöntemlerinin desteklenmesi gerekmektedir (Yıldız, 1999, s. 42). Matematiksel kavram ve becerilere okul öncesi eğitim programının her etkinliğinde yer verilebilir. Sayılar, şekiller, sıralama, bağıntı, ilişkiler, büyüklük, boyutla ilgili kavramlar ve örüntü, tahmin, ölçme gibi beceriler çocuğun günlük yaşantısında yer aldığından matematikle ilgili yaşantılar kendiliğinden ortaya çıkmakta; çocuk matematikle iç içe yaşamaktadır. Hayatın ilk yıllarından itibaren matematikle ilgili kavram, bilgi ve becerilerin edinilmesi çocuğun ileriki yaşamında akademik başarısına temel oluşturmaktadır (Metin, 1992, s. 93). Çocukların içinde bulundukları ilk ortam aileleridir. Araştırma sonuçlarına bakıldığında; ailelerin ev ortamında çocukların matematiksel gelişimlerine yönelik yaptıkları uygulamaların sıklığı ve çeşidi, onların matematiksel gelişimlerine katkı sağlamaktadır (Starkey, Klein ve Wakeley, 2004; Young Loveridge, 2004). Günlük yaşantımızın hemen hemen her anında, karşılaştığımız olaylarda matematik kullanılmaktadır. Saate bakarak zamanı söylemek, yemek pişirmek, alışveriş yapmak, işe giderken zamana bağlı olmak gibi birçok etkinlikte matematikten yararlanılmaktadır. Bu etkinlikler problem çözme, sıralama, ölçme, bire bir ilişki kurma gibi becerileri geliştirmektedir (Metin, 1992, s. 93). Aileler çocukların gelişimsel özelliklerine uygun olarak gelişim becerilerini destekleyen, zengin 10

21 materyallerin olduğu eğlenceli çevre imkânları sunarak onların matematiksel becerilerini, kavramlarını geliştirebilirler (Kesicioğlu ve Alisinanoğlu, 2013, s. 674). Güven (1998) e matematik; aritmetik, geometri, cebir, uzunluk, ağırlık, hacim, grafik, sayılar gibi matematiği oluşturan kavramların birbirleriyle ilişkilerini ve bu kavramların sembollerini içeren bir bilim dalıdır (s. 121). Matematik sayılar, cebir, geometri, işlemler, orantı, ölçme, olasılık, grafikler, sıralama, sınıflama, problem çözme, örüntüleri keşfetme, tahminde bulunma, akıl yürütme, sonuca ulaşma gibi birçok kavramları ve becerileri öğretmektedir (Umay, 2003, s. 235). Çocuklar yeni öğrendikleri kavramları uygulamalarını, önceden öğrendikleri kavramların üzerine yeni bilgiler eklemelerini ve yeni kavramlar oluşturmalarını sağlayan yöntemler elde ederek bu kavramları kazanmaktadır (Akman, Üstün ve Güler, 2003, s. 11). Çocuklar okul öncesi dönemde çevreyi tanıma, ayırt etme, gözlem yapma vb. temel kazanımları kazanmakta; sıralama, sayma, eşleştirme, karşılaştırma, sınıflama, parça-bütün ilişkisi kurma, ölçme gibi matematiksel becerileri geliştirmektedir (İncikabı ve Tuna, 2012, s. 94). Matematik gelişimi karmaşık süreçleri içerdiğinden dolayı matematiksel kavram, becerilerin ne zaman kazandırılacağı ve bu beceriler, kavramların öğretiminde hangi yöntem ve tekniklerin kullanılacağı, bunların nasıl öğretileceği önem kazanmaktadır. Çocuklara matematik kavramları verilirken oyunlar, projeler, günlük ve eğlenceli etkinliklerden yararlanılmalıdır (Orçan, 2013, s. 2; Uyanık ve Kandır, 2010, s. 127). Wolfgang, Stannard ve Jones (2003) yaptıkları araştırmada okul öncesi dönemdeki çocuklara legoları kullanarak çeşitli matematik etkinlikleri düzenlemişler ve bu çocukların ilköğretim, ortaöğretim düzeylerindeki matematik başarılarını incelemişlerdir. Yapılan araştırma sonucunda, çocukların matematik becerileri ve kavramları desteklendiği zaman ilerideki eğitim kademelerinde daha başarılı oldukları görülmüştür. Erken yaşlarda matematiksel gelişimin kritik olduğu düşüncesi kabul edildiğinden ve yaygınlaştığından çocuklar için matematiksel öğrenme ortamı oluşturmada eğitimcilerin rolü oldukça önemli ve son derece zordur (Ktoridou, Eteokleous ve Gregoriou, 2005, s. 787). Erken çocukluk yıllarında verilen matematik öğretiminde çocukların bilgiler arasında bağlantılar kurmalarına, kavram yanlışı yapmamalarına yardımcı olma, sesli düşünmelerini sağlama, fikirlerini söylemelerine 11

22 ve tartışmalarına fırsat verme, deneyimleri sırasında uygun fırsatlar oluşturma, belirlenen problem durumlarını çözebilmelerine yardım etmenin yanında geri dönüt verme gibi tekniklerin de kullanılması gerekmektedir (Gifford, 2004, s. 104). Çocuklar deneyimler yaşayarak matematiksel kavramları geliştirirler ve çocukların ilerideki eğitim hayatlarında karşılaşabilecekleri soyut matematiksel kavramları anlayabilmeleri için matematiğin ön gerekliliklerinden olan birebir eşleştirme, sınıflama, toplama, çıkarma, çarpma, bölme, veri analizi, ölçme gibi kavram ve becerilerle ilgili çalışmalar yapılmalıdır (Charlesworth, 2005, s. 232). Okul öncesi dönemde matematik programı planlanırken ve uygulanırken bazı ilkelere uyulmalıdır. Bu ilkeler (Akman, Yükselen, Uyanık, 2003, s. 15; Aktaş Arnas, 2013, ss ; Erdoğan, 2014, ss ; Uyanık ve Kandır, 2010, s. 127): Çocukların gelişimlerine ve hazır bulunuşluk düzeylerine uygun etkinlikler düzenlenmeli ve bilişsel, dil, fiziksel, sosyal, duygusal gelişimleri, bireysel öğrenme kapasiteleri, zekâ düzeyleri, kültürel yaşantıları, aileleri, önceki öğrenmeleri, informal bilgileri dikkate alınmalıdır. Çocukların aktif olarak katılabilecekleri, kendi hatalarından doğruyu öğrenebilecekleri öğrenme ortamı oluşturulmalıdır. Çocukların kendi kendilerine keşfederek öğrenebilecekleri deneyimler sunulmalı, başarma duygusunu yaşayabilecekleri problemler sorulmalıdır. Çocuklar matematikle ilgili kavramları yanlış kullandıklarında eleştirilmeden düzeltilmelidir. Matematiksel kavramlar farklı etkinliklerle bütünleştirilerek verilmeli ve oyun yöntemi kullanılarak matematik öğrenilmelidir. Öğretim yöntem ve teknikler, etkinliklerde kullanılacak materyaller amaca uygun olarak planlanmalıdır. Çocukların bağlantıları görmeleri ve bakış açılarını değiştirmeleri sağlanmalıdır. Çocukların somut materyalleri kullanarak bu materyallerin kavramsal özelliklerini keşfetmelerine fırsat verilmelidir. Çocuklar mümkün olduğunca değişik yöntemler, kavramlar ve materyallerle çalışmalıdır. Matematikle ilgili yeni kavramlar öğretilirken aile ile işbirliği yapılmalıdır. 12

23 2.3. Okul Öncesi Eğitimde Kazanılan Matematik Becerileri Çocuklar okul öncesi dönemde sayıları, miktarları ve matematiğe ilişkin şekilleri kolaylıkla öğrenebilirler. Bennett, Finn ve Cribb (2002) çocukların okul öncesi dönemde matematiksel olarak yeterliliklerini şu şekilde sıralamışlardır: Aynı, daha fazla, daha az, en çok ve en az kavramlarını kullanabilirler. Sayıları öğrenebilir (öğretildiğinde 1 den 30 a kadar bile) sayabilir, yazabilir veya gösterildiğinde rakamları tanıyabilirler. Sorulduğunda sayılabilir nesnelerin kaç tane olduğunu söyleyebilirler. Verilen sayıların 1 den az veya 1 den fazla olduğunu söyleyebilirler. Sınıflama pozisyonlarını ayırt edebilirler (birinciden altıncıya kadar). Basit grafiksel resimleri tercüme edebilirler. Yarım-bütün gibi kavramları anlamlandırabilirler. Basit artırma ve eksiltme işlemlerini yapabilirler. Bütün bu yeterliliklerin yanı sıra okul öncesi dönemde çocuğa öğretildiğinde para ile ilgili olan işlemleri yapabildiği, kartpostal ya da öğretmenin gösterdiği resimdeki figürlerin sayılarını söyleyebildiği, sayılarla ilgili saymacalar ve tombalaya benzer oyunları öğrenebildikleri de söylenebilir (Bennett, Finn ve Cribb, 2002, ss ). Okul öncesi çağındaki çocukların matematiksel kavramları kazanmaları; birbirine benzeyen nesneleri sınıflara ve gruplara ayırmaları; yani sınıflandırma becerisi; nesnelerin farklılıkları arasında bir düzenleme yapma; yani sıralama becerisi; sayısal eşitliği ifade eden bire bir eşleştirme kavramını anlamaları ve sayılacak nesnelerin uzaysal düzenlemeleri; yani dağılışları nasıl olursa olsun miktarın hep aynı kalacağını anlatan sayı korunumunu kazanmaları, örüntü becerileri ile yakından ilgilidir. Bu nedenle okul öncesi dönemde çocuklarda bu becerilerin kazanılabilmesi için öğretmenlerin bol miktarda sınıflama, sıralama, eksik olanı söyleme ve bire bir eşleştirme çalışmalarına yer vermesi gerekmektedir (Ulus, 2005, s. 28). 13

24 Okul öncesi dönemdeki çocuk, matematiğin temellerinden olan örüntü, sayılar, işlemler, eşleştirme, parça-bütün ilişkisi, karşılaştırma, sınıflandırma, sıralama, grafik, geometrik şekiller ve uzay, ölçme (uzunluk, alan, hacim, ağırlık, zaman) becerilerini kazanmaktadır. Bu matematiksel beceriler birbirleriyle ilişki halindedir Örüntünün Tanımı ve Kapsamı Örüntü kavramının alan yazında çeşitli tanımları bulunmaktadır. Bu tanımlardan bazıları; Örüntü; ses, sembol, eylem ya da geometrik şekillerin düzenli bir birleşimidir (Soviney, 1994, s. 368). Örüntü; yapılandırılan bir dizi matematiksel nesnenin (sayı, şekil vb.) öğeleri arasındaki kuraldır (Guerrero ve Rivera, 2002, s. 263). Örüntü; sayısal ya da uzaysal düzenliliktir (Papic ve Mulligan, 2005, s. 609). Örüntü; düzenli dizilen ve tekrar edilen nesne ya da şekillerin oluşturduğu manzumedir (Olkun ve Toluk Uçar, 2006, s. 120). Örüntü; kelimelerle, sayılarla ve figürlerle yapılan fark edilebilir güçlü bir düzenlemedir (Birken ve Coon, 2008, s. 9). Örüntünün farklı tanımları incelendiğinde; ses, şekil, sembol, eylem, nesne, sayı, kelimelerle örüntü yapılabileceği ve örüntünün tekrar edilen düzenli dizilimlerden oluştuğu görülmektedir. Charlesworth (2000) a göre çoğu örüntünün tanımında işitsel, görsel ve psikomotor keşfetme süreci gerçekleşmektedir (s. 190). Örüntü günlük hayatın her alanında bulunmaktadır. Duvar kâğıtlarında, mozaiklerde, çini kaplamalarında, kenar süslemelerinde, camilerde, trafikte, golf sahasında, televizyon programlarında, ayçiçeği çekirdeğinin dizilişinde görülen örüntüler, örüntünün görsel algı kapsam alanlarına yönelik örneklerdir (Bursalıoğlu, 2010, s. 16). Doğada, sanatta, tıpta, müzikte, ticarette, sosyoloji de örüntülerin görülmesi; matematiğin örüntüleri keşfetmesi, yorumlaması ve kullanması örüntünün kavramsal algı boyutunun kapsam alanlarına yönelik örneklerdir (Van De Walle, 2004; aktaran Tanışlı, 2008, s. 5). 14

25 Okul Öncesi Eğitimde Örüntünün Yeri ve Önemi Okul öncesi eğitimde ve ilköğretimin birinci basamağında cebir kelimesi kullanılmamasına rağmen, bu eğitim basamaklarında yapılan matematiksel deneyimler, matematikle ilgili çalışmalar, sınıf içi tartışmalar sıklıkla cebirsel düşünme öğelerini yansıtmaktadır. Yapılan bu çalışmalar, deneyimler zengin içerik oluşturarak matematiğin anlaşılmasını sağlamakta ve ilerideki eğitim basamaklarında yapılacak olan cebirle ilgili çalışmaların şekillenmesine yardımcı olmaktadır (NCTM, 2000; aktaran Yıldırım Hacıibrahimoğlu, 2014, s. 122). Cebirsel düşünme; örüntüleri tanıma ve analiz etme, örüntüler arasındaki sayısal ilişkileri gösterebilme, bu sayısal ilişkileri genelleyebilme yeteneği olarak tanımlanabilir (Steele, 2005, s. 142). Cebirsel düşünme örüntü arama, örüntüyü tanıma ve tanımlama, örüntüyü genelleme olmak üzere üç aşamadan oluşmaktadır. Örüntü arama, bir problem durumundan bilgiyi elde etmedir. Örüntüyü tanıma ve tanımlama, bilgi matematiksel olarak kelime, denklem, diyagram, tablo, grafiklerle temsil edildiğinden bir matematiksel analizdir. Örüntüyü genelleme, bilinmeyeni bulma, varsayımları test etme, fonksiyonel bir ilişki tanımlama gibi matematiksel bulguları yorumlama ve uygulamadır (Herbert ve Brown, 1997, ss ). Örüntüler matematiksel kavramların anlaşılmasında anahtar bir role sahiptir. Örüntüleri tanıma, devam ettirme, oluşturma yeteneği; matematiksel ilişkilerin görülmesi, genelleme yapılması, matematiğin düzeninin ve mantığının anlaşılmasına temel oluşturmaktadır (Burns, 2000, s. 112). Örüntüler çocukların sayı hissini ve matematiksel keşif yapmalarını geliştirmekte; sıralama, hesaplama, dizme gelişimlerini desteklemekte; temel işlemler için gerekli olan düşünme stratejilerine yardımcı olmaktadır (Reys, Suydam, Lindquist ve Smith, 1998, s. 94). Örüntüler küçük çocukların matematiksel gelişimlerinin temel bir unsuru olmakta ve matematiksel sorgulamanın merkezi bir yapısı olarak görülmektedir (Waters, 2004, s. 565). Okul öncesi eğitimde başlayarak ilköğretim birinci basamakta devam eden örüntü çalışmaları cebirin temel taşını oluşturmada önemli bir etkendir. Küçük sınıflarda sayı örüntüleri ve sayılar arasındaki ilişkilerle ilgili yapılan çalışmalar, daha sonraki matematiksel gelişimin hızlanmasını sağlamaktadır (Herbert ve Brown, 1997, s. 123). Threlfall (1999) a göre örüntüler sembolleri yorumlamayı öğrenmede 15

26 bir araç olarak kullanıldığından daha ileriki eğitim kademelerinde cebirde görülen sayılar, şekillerle ilgili genel ifadelerin oluşturulmasını ve tanınmasını sağlamaktadır (ss ). Matematik müfredatında ve Ulusal Matematik Öğretmenleri Konseyi (National Council of Teachers of Mathematics-NCTM) standartlarında örüntü matematiğin önemli bir bölümü olarak yer almakta ve örüntünün matematikteki önemi üzerinde durulmaktadır. Okul öncesinden ilköğretimin ikinci sınıfına kadar olan süreçte NCTM örüntüleri, bağıntıları, fonksiyonları anlama standardının içeriğini şu şekilde belirlemiştir: Nesneleri büyüklüklerine, sayılarına ve diğer özelliklerine göre ayırmak, sıralamak ve sınıflamak, tekrarlanan ve değişen örüntüleri tanımak, tanımlamak, devam ettirmek, analiz etmek, örüntü oluşturmaktır (NCTM, 2000; aktaran Yıldırım Hacıibrahimoğlu, 2014, s. 123). NCTM nin belirlediği standartlara paralel olarak Millî Eğitim Bakanlığı Okul Öncesi Genel Müdürlüğü nün yayınladığı Okul Öncesi Eğitim Programı (2013) na göre, okul öncesi dönem çocuklarının örüntüyle ilgili elde etmeleri gereken kazanım ve göstergeler şunlardır: Kazanım 14: Nesnelerle örüntü oluşturur. Göstergeleri: Modele bakarak nesnelerle örüntü oluşturur. En çok üç ögeden oluşan örüntüdeki kuralı söyler. Bir örüntüde eksik bırakılan ögeyi söyler. Bir örüntüde eksik bırakılan ögeyi tamamlar. Nesnelerle özgün bir örüntü oluşturur. Erken çocukluk dönemindeki çocuklarda tekrarlayan örüntü (repeating pattern), büyüyen örüntü (growing pattern) ve bağıntı örüntüsü (relationship pattern) olmak üzere üç tür örüntüleme yeteneği gelişmektedir. Diğer örüntülerin 7-8 yaşından önce anlaşılamadığı ileri sürülmektedir (Clements, Sarama ve Dibiase den aktaran Gök Çolak, 2016, s. 12). Okul öncesi dönemdeki çocuklar, basit örüntüleri kopyalayabilmektedir. Anaokulunda yapılan çalışmalarla örüntüleri genişletme ve oluşturma; aynı örüntünün farklı ifadeleri arasındaki (görsel ve motorsal ya da hareket örüntüleri; kırmızı, mavi, kırmızı, mavi ve el çırp, alkışla, el çırp, alkışla vb.) ilişkilerin nasıl farkına varılabileceği öğrenilmektedir (Clements ve Sarama, 2014, s. 216). Çocuklar, 16

27 örüntülerin tanımlanması, okunması, açıklanması, genişletilmesi, kurallarının tespit edilmesi, aktarılması, büyütülmesi ve daraltılması konusunda deneyimler yaşayarak örüntüler ve örüntü ilişkileri hakkında bilgi edinmektedir (Ontario, 2007, ss ). Örüntü çalışmalarında örüntü çeşitliliğini artırmak için rengin dışında şekil, büyüklük gibi farklı özellikler kullanılmalıdır. Küçük yaş grubundaki çocuklar nesnelerin renklerine odaklanarak örüntüyü yanlış yapabildiklerinden şekil ve büyüklüğe yönelik örüntü çalışması yapılırken renk özelliğinin etkisiz hale getirilmesine dikkat edilmelidir. Dörtgen, altıgen, dörtgen, altıgen örüntüsü oluşturulurken tüm şekiller aynı renkte olabildiği gibi çocukların renklere odaklanmadan örüntüyü tekrar edebilmeleri için renkler artırabilir (Taylor Cox, 2003, s. 15). Bir başka örnek olarak; çocuklar değişik materyaller (boya, kil, modelleme hamuru, kumaş, iplik) kullanarak çizgi çalışması yapmaları için teşvik edilebilir. Dalgalı, kıvrımlı, zikzak, düz, kalın ve ince çizgiler kelime olarak söylenip örüntü oluşturulur. Sonra bu çizgilere uygun hareket edilerek rol yapmaya başlanılır. Çocuklar kelimeleri kullanarak bir seri hareketi taklit edebilir. Bu esnada vurmalı çalgılar kullanılabilir. Böylece görme örüntüsü, hareket örüntüsü ve duyma örüntüsü bir araya getirilerek bir çalışma yapılır (Tucker, 2010, ss ) Okul Öncesi Eğitimde Örüntü Çeşitleri Okul öncesi dönemde verilen örüntüler farklı araştırmacılar tarafından değişik şekillerde gruplandırılmıştır. Alan yazına bakıldığında tekrarlanan, değişen, ilişkisel ve müzik örüntüleriyle karşılaşılmaktadır. Papic (2007) e göre doğrusal ve döngüsel örüntüler, seksek örüntüleri olmak üzere üç farklı şekilde tekrarlanan örüntüler bulunmaktadır (ss. 9-10) Tekrarlanan Örüntüler Tekrarlanan örüntülerin alan yazında farklı tanımları bulunmaktadır. Bu tanımlar; Örüntü genişledikçe bir grup elemanın kendini tekrar ettiği örüntülerdir (Warren ve Cooper, 2006, s. 10). Bir örüntünün düzenli tekrar edilen öğelerinin en kısa dizilimidir (Threlfall, 1999, s. 22; Zazkis ve Liljedahl, 2002, s. 380). 17

28 Terimler arası ilişkinin sabit bir dizilimin ötelenmesi şeklinde oluşturulduğu örüntülerdir (Olkun ve Yeşildere, 2010, s. 12). Tekrarlanan örüntüler, örüntünün en küçük kısmının tekrarlı bir uygulamasıyla meydana gelebilen döngüsel bir yapıya sahip olmakta; döngüsel yapı tekrarlanma döngüsü ya da tekrar birimi olarak adlandırılmakta; örüntünün en küçük alt kümesinin öğeleri tekrar birimi olarak tanımlanmaktadır (Liljedahl, 2004). Papic (2007) e göre tekrarlanan örüntüler; doğrusal ve döngüsel örüntüler, seksek örüntüleri olmak üzere üçe ayrılmaktadır (ss. 9-10). Doğrusal Örüntüler: Tekrarlanan örüntüler genellikle düz bir çizgi gibi doğrusal olarak gösterilmektedir. Doğrusal örüntüler farklı yönlerde genişleyebilmekte ve sonsuza kadar tekrarlanabilmektedir. ABABAB gibi basit tekrarlar, örüntü öğelerinin yatay veya dikey olarak çoğaltıldığı doğrusal örüntülerin tipik bir örneğini oluşturmaktadır. Döngüsel Örüntüler: Başlangıç ya da son noktası tam olarak belli olmadığından gündüz-gece, mevsimler örnek olarak gösterilebilir. Seksek Örüntüleri: Çocukların dikey ve yatay karelerden oluşturulan bir tekrar birimini dönüştürme becerileri araştırılmaktadır. Tekrarlanan örüntülerde farklı şekillerde çeşitli sunumlar kullanılmaktadır. Örneğin; harflerle verilen ABABAB; eylemlerle verilen kalk, otur, kalk, otur, kalk, otur; seslerle verilen davul sesi, zil sesi, davul sesi, zil sesi, davul sesi, zil sesi; geometrik şekillerle verilen ; hislerle verilen pürüzsüz, pürüzlü, pürüzsüz, pürüzlü, pürüzsüz, pürüzlü örüntüleridir (Warren ve Cooper, 2006, s. 10). Warren ve Cooper (2006) e göre çocukların tekrarlanan bir örüntüyü arayabilmesi için takip etmeleri gereken bir sıra bulunmaktadır. Bu sıra (s. 10); 1. Örüntünün Kopyalanması: Aşağıdaki gibi örüntü oluşturulur ve çocukların üçgenleri, çemberleri kullanarak örüntüyü kopyalamaları istenebilir. Örüntü 1: 18