7.4.1 DARBELĠ BASINÇ TEKNOLOJĠSĠ TOPRAK BUHAR EKSTRAKSĠYONU VE HAVA DAĞITICI (SOĠL VAPOR EXTRACTĠON & AĠR SPARGĠNG)

Transkript

1

2 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ GĠRĠġ PCB/PCT LER ĠLE ĠLGĠLĠ ULUSLAR ARASI VE ULUSAL DÜZENLEMELER ULUSLAR ARASI DÜZENLEMELER ULUSAL DÜZENLEMELER TÜRKĠYE DE PCB LERE ĠLĠġKĠN YASAL DÜZENLEMELER PCB LERĠN ÖZELLĠKLERĠ TÜRKĠYE DE ĠNSANDA PCB DÜZEYLERĠ PCB ANALĠZĠ BASĠT PCB TESTLERĠ YOĞUNLUK TESTĠ (YAĞ NUMUNELERĠ) KLOR TESTĠ (YAĞ NUMUNELERĠ) TESPĠT KĠTLERĠ VE DĠĞER CĠHAZLAR PCB ATIKLARININ BERTARAF TEKNOLOJĠLERĠ YÜKSEK ISILI YAKMA FIRINI (INCĠNERATĠON) KLORSUZLAġTIRMA YÖNTEMLERĠ (DECHLORĠNATĠON PROCESSES) GAZ FAZINDA DEHĠDROJENASYON (GAS PHASE DEHYDROGENATĠON) BAZ KATALĠZÖRLÜ AYRIġTIRMA METODU (BASE CATALYZED DECOMPOSĠTĠON) SODYUM ĠLE ĠNDĠRGEME METODU SÜPER-KRĠTĠK SU OKSĠDASYONU METODU PLAZMA ARK METODU PĠROLĠZ METODU ERĠMĠġ TUZ ĠLE OKSĠDASYON METODU ÇÖZÜNMÜġ ELEKTRON METODU DEKONTAMĠNASYON YÖNTEMLERĠ TERMAL DESORPSĠYON KĠMYASAL DEHĠDROJENASYON YENĠDEN KULLANIM KARIġTIRMA/YAKIT OLARAK KULLANIM ELEKTROKĠMYASAL OKSĠDASYON YERĠNDE REMEDĠASYON... 43

3 7.4.1 DARBELĠ BASINÇ TEKNOLOJĠSĠ TOPRAK BUHAR EKSTRAKSĠYONU VE HAVA DAĞITICI (SOĠL VAPOR EXTRACTĠON & AĠR SPARGĠNG) YÜZEYĠ ÖRTME (CAPPĠNG) GÖZLENEN DOĞAL ATENÜASYON/AZALIM (MONĠTORED NATURAL ATTENUATĠON) BĠYOLOJĠK ARITMA DÜZENLĠ KATI ATIK DEPOLAMA SAHALARI TÜRKĠYE DE PCB KONSANTRASYONUNUN BÖLGESEL DAĞILIMININ DEĞERLENDĠRĠLMESĠ POLĠKLORLU BĠFENĠLLER PCB KĠRLĠLĠĞĠNDE GÜNCEL BÖLGESEL/KÜRESEL EĞĠLĠMLER TÜRKĠYE DE MEVCUT DURUM HUKUKĠ BOYUT ÇEVRESEL KĠRLĠLĠK BOYUTU SONUÇ PCB EYLEM PLANI MEVCUT DURUM PCB MĠKTARI HAKKINDA TAHMĠN TAHMĠNLERE DAYALI MALĠYET HESABI PCB EYLEM PLANI ÇALIġMA PROGRAMI ENVANTER SĠSTEMĠ PCB ENVANTER PROGRAMI

4 ÖNSÖZ 12 Ocak 2010 tarihi itibarıyla Türkiye Stockholm Sözleşmesi ne resmi taraf olmuştur. Bunun neticesinde, Türkiye nin Stockholm Sözleşmesi kapsamında yasaklanan ve/veya sınırlandırılan kimyasallarla ilgili sorumluluklarını yerine getirmesi gerekmektedir. Poliklorlu bifeniller (PCBler), insan sağlığı ve çevre üzerindeki olumsuz etkileri kanıtlanarak yasaklanan kimyasallar grubuna dahildir ve PCBlerin ekipmanlarda ve diğer her tür kullanımı 2025 yılında sona erecektir. PCBler Türkiye de üretilmemiştir, ancak gümrük kayıtlarının da doğruladığı üzere bu kimyasallar çeşitli ekipmanlar içerisinde veya yağlar olarak ithal edilmiş ve ülkemizde elektrik üretim/iletimi başta olmak üzere sanayiinin pek çok ihtiyacında kullanılmışlardır. Bu raporda da özetlenen ulusal ve uluslararası bazı çalışmalar, Türkiye de deniz ve tatlısu sedimanlarında, havada, midyede, anne sütünde ve insan yağ dokusunda ölçülebilir miktarda PCBlerin bulunduğunu göstermektedir. Stockholm Sözleşmesi ve Avrupa Birliği uyum sürecinin gereklilikleri çerçevesinde PCBlerin kontrolü amacıyla Poliklorlu Bifenillerin ve Poliklorlu Terfenillerin Kontrolü Hakkında Yönetmelik, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmelik PCB ve PCT içeren madde ve ekipmanların çevre ve insan sağlığına zarar vermeden 2025 yılı sonuna kadar tamamen ortadan kaldırılmasına yönelik idari ve teknik usul ve esasları düzenlemeye yöneliktir. Bu kapsamda 5 Şubat 2009 tarihinde Çevre ve Orman Bakanlığı Özel Atık Dairesi ile birlikte çalışmalar yürütmek amacıyla PCB Özel İhtisas Komisyonu kurulmuştur. Bu komisyon sözkonusu yönetmelik kapsamında hizmetiçi eğitimlerin verilmesi, saha çalışmalarında danışmanlık hizmeti verilmesi ve Ulusal Eylem Planı üzerinde çalışmalar yürütmesi amacıyla kurulmuştur. PCB Özel İhtisas Komisyonu, kurulma amaçları doğrultusunda konuyla ilgili bilgili insan gücü yetiştirilmesi ve sözkonusu yönetmeliğin etkin bir şekilde uygulanabilmesi ve denetlenebilmesi amacıyla bu raporda detayları verilen iki kapsamlı eğitim düzenlemiştir. Bunun yanısıra yönetmeliğin gerektirdiği PCBli ekipman envanterinin oluşturulmasına örnek teşkil etmesi ve sektörün bu konuda bilinçlendirilmesi amacıyla raporda detayları verilen saha çalışması ve trafo yağı örnekleme ve analiz çalışmalarını gerçekleştirmiştir. Komison ayrıca PCBlerle ilgili Ulusal Eylem Planı üzerinde raporda detayları verilen çalışmaları yürütmüştür. Bunlara ek olarak Komisyon, Çevre ve Orman Bakanlığı personeli ile PCBler konusunda yürütülmekte olan bilimsel çalışmalar, PCBlerin analizi, çevresel ve toksikolojik çalışmalar ve PCBlerin bertarafı konusundaki araştırma-geliştirme yöntemleri hakkında bilgilendirmiş ve önerilerde bulunmuştur. Türkiye nin gerek şimdiki ve gelecek nesillerinin sağlığına ve doğasının temizliğine karşı olan sorumluluğu, gerekse de uluslararası arenada diğer ülkelere ve dünyaya karşı sorumluluklarının bilincinde olması ve buna yönelik çalışmalarına aralıksız devam etmesi gerekmektedir. 1 GİRİŞ Doç. Dr. İpek İMAMOĞLU Ortadoğu TEKNİK Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü Poliklorlu Bifeniller (PCB), Stockholm Sözleşmesi nde çevre ve insan sağlığına olumsuz etkilerinden dolayı kullanılmasına yasaklama ve sınırlama getirilen kalıcı organik

5 kirleticilerden (KOK) biridir. Kalıcı Organik Kirleticiler (KOK lar), yüksek dirençleri nedeniyle doğaya karıştığında ortamda uzun süre kalan, besin zincirinde aktarılarak biyolojik birikime uğrayan, bu yolla insan sağlığı ve çevre üzerinde zararlı etkilere yol açan kimyasal bileşiklerdir. Kalıcı Organik Kirleticiler hava akımlarıyla dünya çapında uzun mesafeler boyunca yayılabilmeleri ve besin zincirine girerek hayvan ve insan dokularında birikebilmeleri nedeniyle küresel düzeyde bir çevre ve sağlık sorunu oluşturmaktadırlar. Poliklorlu Bifenil lerin (PCB) zararlı etkileri, bu maddelerle kirletilmiş gıda ve içecekler tüketildiğinde veya bu maddeler teneffüs edildiğinde, yutulduğunda ya da deriyle temas ettiğinde ortaya çıkmaktadır. PCB ler bertaraf veya başka herhangi bir amaçla yakıldıklarında tam bir yanma meydana gelmezse, çok daha zararlı etkilere sahip insan tarafından ortaya çıkarılmış en toksik bileşikler olan poliklorlu furanlar (PCDF) ve poliklorlu dioksinler (PCDD) yan ürün olarak ortaya çıkmaktadır. PCB lerin üretimi, işlenmesi, dağıtımı ve kullanımı büyük ölçüde yasaklanmış olsa da, PCB içeren atıkları üreten farklı faaliyetler hala mevcuttur. Ayrıca, PCB lerin belirli kullanımlarına; PCB lerin yanlışlıkla üretilmesine ve hala çalışır durumdaki ekipmanın içinde bulunan miktara muafiyet tanınmaktadır. İnsan sağlığının ve çevrenin korunması PCB lerin ve PCB içeren ekipmanların çevreye zarar vermeyecek şekilde bertaraf edilmelerini, ayrıca PCB lerle kirlenmiş olan bölgelerin belirlenerek ıslahını gerektirir. PCB lerin çevre açısından etkin yönetimindeki ilk adım, kaynaklarının ve kirlenmiş bölgelerin belirlenmesi ve çevreye yayılmalarının azaltılması veya ortadan kaldırılması için gerekli stratejiler geliştirilmesidir. Söz konusu kirleticilere ilişkin Stockholm Sözleşmesi Türkiye dahil 125 ülke tarafından imzalanmıştır. Bu sözleşme ile taraf ülkeler PCB ler dahil kalıcı organik kirleticilerin çevredeki miktarını azaltmak, bu maddeleri imha etmek ve kaynaklarını sınırlamak hususlarında ortak karar almıştır. Bu sözleşmeye taraf olan ülkeler söz konusu kirleticileri 2025 yılına kadar çevresel açıdan en uygun teknolojileri kullanarak bertaraf etmekle yükümlüdür. Bu çerçevede, kullanılmış PCB ve PCB içeren madde ve ekipmanların çevre ve insan sağlığına zarar vermeden tamamen ortadan kaldırılmasının sağlanması amacıyla PCB ve PCT bertarafına ilişkin tarih ve 1996/59/EC sayılı Avrupa Komisyon Direktifi nin TR/2004/IB/EN/01 Özel Atık Projesi kapsamında uyumlaştırılmasıyla Poliklorlu Bifenillerin

6 ve Poliklorlu Terfenillerin Kontrolü Hakkında Yönetmelik tarihli sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmelikte; Poliklorlu Bifenil ve Poliklorlu Terfenillerin (PCB/PCT), kullanılmış PCB ve PCB içeren madde ve ekipmanların envanterinin hazırlanması, elinde bulunduranların, taşıyıcıların, geçici depolama yapanların, arındırma ve/veya bertaraf işletmecilerinin yükümlülükleri belirlenmiş, ayrıca Poliklorlu Bifenil ve Poliklorlu Terfenillerin (PCB/PCT), kullanılmış PCB ve PCB içeren ekipmanların arındırılmasını veya bertarafını sağlamak amacıyla faaliyet gösterecek tesislere lisans verilmesi, bu tür atıkların insan sağlığı ve çevreye verebileceği olumsuzlukların önüne geçilmesi hedeflenmiştir. Ülkemizde Poliklorlu Bifenilleri içeren madde ve ekipmanın niteliği ve miktarına ilişkin kesin veriler bulunmamaktadır. Ancak Poliklorlu Bifenil ve Poliklorlu Terfenillerin Kontrolü Hakkında Yönetmeliğin uygulamaya geçilmesi ile birlikte yapılacak olan envanter ve etiketleme çalışması; PCB ve PCT içeren madde ve ekipmanların tespit edilmesini, kayıt altına alınmasını ve böylece nihai bertarafına kadar gerçekleştirilecek planları yapmak üzere miktarlarının belirlenmesini sağlayacaktır. Bakanlığımız görev ve sorumlulukları arasında yer alan kullanılmış poliklorlu bifenil (PCB) ve poliklorlu bifenil içeren madde ve ekipmanların envanterinin hazırlanması, geçici depolanması, taşınması, arındırılması ve bertarafı konuları sözkonusu Yönetmelik çerçevesinde PCB leri elinde bulunduranlar, arındırma yapanlar veya bertarafçılar, İl Çevre ve Orman Müdürlükleri ve Bakanlığımız arasında yürütülmeye başlanmıştır. Bakanlığımız, İl Çevre ve Orman Müdürlükleri ve diğer paydaşların (PCB konusunda faaliyet gösteren özel sektör, bakım onarım merkezleri, ilgili kamu kurum ve kuruluşları vb.) PCB konusunda bilgilendirilmesi amacıyla PCB El Klavuzu hazırlanmıştır. Bu kapsamda, hizmetiçi eğitimlerin verilmesi, Ulusal PCB Eylem Planının hazırlanması ve saha çalışmalarında danışmanlık hizmeti vermek üzere Bakanlığımız tarafından tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Özel İhtisas Komisyonları Yönetmeliği kapsamında Bakanlığımızın 28/01/2009 tarih ve 507 sayılı Olur u gereğince bir bilim komisyonu oluşturulmuştur.

7 Çevre ve Orman Bakanlığı nın tarih ve 507 sayılı Olur ları gereğince oluşturulan PCB Özel İhtisas Komisyonu, çalışmalarına 17 Şubat 2009 tarihinde Ankara da Bakanlık binasında gerçekleştirilen toplantı ile başlamıştır. 2 PCB/PCT LER İLE İLGİLİ ULUSLAR ARASI VE ULUSAL DÜZENLEMELER 2.1 ULUSLAR ARASI DÜZENLEMELER PCB / PCT hakkındaki 96/59/EEC sayılı Konsey Direktifi, PCB lerin çevre ve insan sağlığı açısından oluşturdukları riskler nedeniyle 2010 yılına kadar üye ülkelerde tamamen bertaraf edilmesi, ekipmanın arındırılması veya bertarafı hakkında genel yükümlülükleri kapsamaktadır. PCB lerin yer aldığı bir diğer AB mevzuatı 2004 yılında yürürlüğe giren 850/2004 sayılı Kalıcı Organik Kirleticilere İlişkin Komisyon Tüzüğü dür. Tüzüğün 7.maddesi kalıcı organik kirleticilerin atıklarının yönetimine ilişkin hükümleri belirler ve 96/59/EEC sayılı Komisyon Direktifine atıfta bulunur. UNEP Çevre birimi tarafından hazırlanan ve kalıcı özellik göstermeleri sebebiyle çevre ve insan sağlığını olumsuz olarak etkileyen 12 kimyasal maddenin kullanılmasına yasaklama ve sınırlama getiren uluslararası bir sözleşmedir. PCB ler Sözleşmenin Ek-A II. Bölümünde kullanımı tamamen yasaklanan ve bertaraf zorunluluğu olan kimyasallar grubunda listelenmektedirler. Sözleşme gereğince, kalıcı organik kirletici olarak (POPs) belirlenen 12 kimyasalın çevreyle uyumlu yönetimi ve bertaraflarına ilişkin olarak ulusal ve bölgesel eylem planlarını hazırlamak, söz konusu kimyasalların üretimini ve kullanımını yasaklamak, emisyonlarını sıfırlamak, yasaklama sonrası elde kalan stokları ile atıkları ve bu kimyasalları içeren cihazları ve atıkları çevresel açıdan en uygun teknolojileri kullanarak 2025 yılı sonuna kadar bertaraf etmek tarafların yükümlülükleri arasındadır. 2.2 ULUSAL DÜZENLEMELER TÜRKĠYE DE PCB LERE ĠLĠġKĠN YASAL DÜZENLEMELER Ülkemizde PCB lerin yasal düzenlemelerine ilişkin dört yönetmelik bulunmaktadır

8 Bazı Tehlikeli Maddelerin, Müstahzarların ve Eşyaların Üretimine, Piyasaya Arzına ve Kullanımına İlişkin Kısıtlamalar Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete tarih: 26 Aralık 2008 sayı: Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, Resmi Gazete tarih: 14 Mart 2005 sayı: 25755; Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği, Resmi Gazete tarih:30 Temmuz 2008 sayı: 26952; Toprak Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği, Resmi Gazete tarih:31 Mayıs 2005 sayı: 25831; Endüstriyel Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği, Resmi Gazete tarih:22 Temmuz 2006 sayı: 26236; Poliklorlu Bifenil ve Poliklorlu Terfenillerin Kontrolü Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete tarih: 27 Aralık 2007 sayı: 26739; BAZI TEHLİKELİ MADDELERİN, MÜSTAHZARLARIN VE EŞYALARIN ÜRETİMİNE, PİYASAYA ARZINA VE KULLANIMINA İLİŞKİN KISITLAMALAR HAKKINDA YÖNETMELİK İKİNCİ BÖLÜM MADDE 5 verilmektedir. (1) Kısıtlamaya tabi madde ve madde grupları ile bunların kısıtlama şartları EK-1 de (2) Kısıtlamaya tabi madde ve madde grupları EK-1 de belirlenen kısıtlama şartlarına uymadıkça piyasaya arz edilemez ve kullanılamaz. (3) EK-1 de belirlenen kısıtlama şartlarına uymayan müstahzar ve eşyalar üretilemez, piyasaya arz edilemez ve kullanılamaz. MADDE 6

9 (1) EK-1 de yer alan ve piyasaya arzı ile kullanımları yasaklanan madde ve madde gruplarından herhangi birinin bilimsel araştırma ve geliştirme amacı ile kullanımlarının söz konusu olması halinde, bu madde ve madde grupları için piyasaya arz ve kullanımı Çevre ve Orman Bakanlığının iznine tabi olarak yapılır. MADDE 7 (1) Bu Yönetmelik kapsamında kısıtlamaya tabi tutulacak madde veya madde grupları ile bu madde ve madde gruplarının kendi başına üretimi, müstahzar içerisinde veya eşyada kullanımı ve bunların piyasaya arzına ilişkin kısıtlama şartlarına Çevre ve Orman Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı tarafından müştereken karar verilir. (2) Birinci fıkra hükümleri çerçevesinde gerçekleştirilecek çalışmalar ile yönetmelik değişikliği hususlarında koordinasyon görevi Çevre ve Orman Bakanlığındadır. MADDE 8 (1) Bu Yönetmelik hükümlerinin uygulanmasında ilgili kuruluşlar, Çevre ve Orman Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığıdır. Ek 1 KISITLAMAYA TABİ MADDE VE MADDE GRUPLARI İLE BUNLARIN KISITLAMA ŞARTLARI 2. Poliklorlu terfeniller (PCT ler) ile ilgili hükümler (1) Poliklorlu terfeniller (PCT ler) (Klorlanmış terfenil ) ; CAS No: ; EC No: ; üretilemez, herhangi bir ürün üretiminde kullanılamaz, satış ve kullanım amacıyla piyasaya arz edilemez. (2) Poliklorlu terfenilleri (PCT ler) içeren ürünler piyasaya arz edilemez. (3) Halen kullanılmakta olan; a) Transformatör, rezistör, indüktör gibi kapalı sistem elektrikli cihaz/teçhizatların, b) Toplam ağırlığı 1 kg veya daha büyük olan büyük kondansatörlerin,

10 c) Küçük kondansatörlerin, d) Kapalı devre ısı transfer cihazları/teçhizatlarındaki ısı transfer sıvılarının, e) Yer altı kazı cihazları/teçhizatları için gerekli hidrolik sıvıların, kullanımlarına servis süreleri dolana kadar veya bertaraf edilinceye kadar devam edilir. 3. Poliklorlu bifeniller (PCB ler) ile ilgili hükümler (1) Poliklorlu bifeniller (PCBler); CAS No: ; EC No: ; üretilemez, herhangi bir ürün üretiminde kullanılamaz, satış ve kullanım amacıyla piyasaya arz edilemez. (2) Poliklorlu bifenilleri (PCBler) içeren ürünler piyasaya arz edilemez. (3) Halen kullanılmakta olan; a) Transformatör, rezistör, indüktör gibi kapalı sistem elektrikli cihaz/teçhizatların, b) Toplam ağırlığı 1 kg veya daha büyük olan büyük kondansatörlerin, c) Küçük kondansatörlerin, d) Kapalı devre ısı transfer cihazları/teçhizatlarındaki ısı transfer sıvılarının, e) Yer altı kazı cihazları/teçhizatları için gerekli hidrolik sıvıların, kullanımlarına servis süreleri dolana kadar veya bertaraf edilinceye kadar devam edilir. 4. Polibromlu bifeniller (PBB ler) ile ilgili hükümler (1) Polibromlu bifeniller (PBBler); a) Hekzabromobifenil; CAS No: ; b) Oktabromobifenil; CAS No: ; c) Dekabromobifenil; CAS No: ;

11 üretilemez, kendi halinde piyasaya arz edilemez, kendi halinde ve müstahzar içerisinde giysi, çamaşır ve iç çamaşırları gibi deri ile temas eden tekstil ürünlerinin üretiminde kullanılamaz. (2) Polibromlu bifenilleri (PBBler) içeren, (1) inci fıkrada belirtilen eşyalar piyasaya arz edilemez TEHLİKELİ ATIKLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ 14 Mart 2005 tarih ve nolu Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ; PCB ler ile PCB ler tarafından kirletilmiş tüm sıvıları ve teçhizatı Tehlikeli Atık olarak tanımlamakta ve bu gibi maddelerin toplanmasına, geçici olarak depolanmasına, nakliyesine, uzaklaştırılmasına, ithalat ve ihracatlarına yönelik yasaklama, sınırlama ve yükümlülükleri; gerekli gözden geçirme işlemlerini; cezai hükümleri ve yasal yükümlülükleri düzenlemektedir ATIK YAĞLARIN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliğine göre yağlar 3 kategoride değerlendirilmektedir; Atık Yağ Kategorisi 1 Bu kategoride yer alan atık yağlardaki PCB, toplam halojen ve ağır metal gibi kirleticiler aşağıdaki tabloda verilen sınır değerlerin altındadır. Bu kategorideki atık yağların öncelikle rejenerasyon ve rafinasyon yolu ile geri kazanımlarının sağlanması gerekmektedir. Bu kategorideki yağlar 21 nci maddede belirtilen koşullar nedeniyle enerji geri kazanımı amacıyla kullanılabilir. Atık Yağ Kategorisi 2 Bu kategorideki atık yağlar Bakanlıktan lisans almış tesislerde enerji geri kazanımı amacıyla kullanıma uygun atık yağlardır. Ancak klorür, toplam halojen ve PCB parametreleri aşılmayan endüstriyel atık yağların rejenerasyon ve rafinasyon yoluyla geri kazanımı mümkündür. Atık Yağ Kategorisi 3

12 Bu kategoride yer alan atık yağlardaki ağır metaller aşağıdaki tabloda verilen sınır değerlerin üzerindedir. Klorür ile toplam halojenler 2000 ppm in, PCB ise 50 ppm in üzerindedir. Rejenerasyon ve rafinasyona uygun olmayan, yakıt olarak kullanılması insan ve çevre sağlığı açısından risk yaratan ve lisanslı tehlikeli atık yakma tesislerinde yakılarak zararsız hale getirilmesi gereken atık yağlardır. ATIK YAĞ KATEGORİLERİ VE MÜSAADE EDİLEN KİRLETİCİ PARAMETRE SINIR DEĞERLERİ TABLOSU Atık yağlarda PCB analizi TS EN , TS EN , TS EN , izolasyon sıvılarında ise TS EN a göre yapılacaktır. PCB ölçümleri Bakanlığın uygun bulması halinde sektörel bazda yapılabilir.

13 TOPRAK KİRLİLİĞİNİN KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ 31 Mayıs 2005 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren yönetmelik toprak kirlenmesinin önlenmesi, kirliliğin giderilmesi, arıtma çamurlarının ve kompostun toprakta kullanımında gerekli tedbirlerin alınmasını amaçlamaktadır. Bu yönetmeliğin Ek 1-A (b) sinde yer alan, kirlenmiş toprakta arıtma sonrası uyulması gereken PCB ler için sınır değerler 0,5 mg/kg (fırın kuru toprak) olarak sıralanmaktadır ENDÜSTRİYEL KAYNAKLI HAVA KİRLİLİĞİNİN KONTROLU YÖNETMELİĞİ 22 Temmuz 2006 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmeliğin amacı, sanayi ve enerji üretim tesislerinin faaliyeti sonucu atmosfere yayılan her tür emisyonu kontrol altına almak; insanı ve çevresini hava kirliliğinden doğacak tehlikelerden korumak; hava kirliliği nedeniyle ortaya çıkan olumsuz etkileri gidermek ve bu etkilerin ortaya çıkmamasını sağlamaktır. PCB ler ortamda kalıcı ve birikim etkisi gösterdiğinden, bu kimyasalların kontrolü amacıyla baca gazındaki emisyon konsantrasyonu 0,01 ng/nm 3 seviyesini geçmeyecek şekilde gerekli her türlü önlemin alınması gerektiği yönetmelikte belirtilmektedir POLİKLORLU BİFENİLLERİN ve POLİKLORLU TERFENİLLLERİN KONTROLÜ HAKKINDA YÖNETMELİK Yönetmeliğin amacı; kullanılmış poliklorlu bifenil (PCB) ve poliklorlu bifenil içeren madde ve ekipmanların çevre ve insan sağlığına zarar vermeden tamamen ortadan kaldırılmasının sağlanmasına yönelik idarî ve teknik usul ve esasları düzenlemektir. Yönetmelik, kullanılmış poliklorlu bifenil (PCB) ve poliklorlu bifenil içeren madde ve ekipmanların envanterinin hazırlanmasını, geçici depolanmasını, taşınmasını, arındırılmasını ve bertaraf edilmesini, ithalat ve ihracata ilişkin sınırlamaları ve yükümlülükleri, alınacak önlemleri, yapılacak denetimleri ve tabi olunacak hukukî ve cezaî sorumlulukları kapsar.

14 3 PCB LERİN ÖZELLİKLERİ PCB ler, bir karbon-karbon zinciri ile bağlanan iki benzen halkasından oluşan organik kimyasallar ailesidir. Klor atomları, bifenil yapısındaki karbonlarda artakalan on mevcut yerin her hangi birine veya tümüne bağlanabilir. Bu klor atomlarının sayısı ve konumu farklı moleküllerin sınıflandırılmasını ve özelliklerini belirler. PCBler genel olarak yarı-uçucu veya uçucu olmayan bileşikler olarak sınıflandırılırlar. Bunun nedeni, bifenil yapısındaki klor bağlarının sayısına göre PCB bileşiklerinin uçuculuğunun ve diğer fizikokimyasal özelliklerinin değişiklik göstermesidir. PCB bileşiklerinin uçuculuğu klorinasyon derecesine göre değişiklik gösterir. Genel olarak, düşük klor içerikli karışımları serbest akan sıvılardır ve klor içeriği arttıkça daha akışmaz ve daha az uçucu bir hal alır. Ticari karışımlar genellikle PCB bileşiklerinin bir karışımını içerir ve klor içeriğine göre kategorize edilir. Ticari karışımlarda formüle bağlı olarak rakam değişmekle birlikte yaklaşık 130 bileşik bulunmaktadır. Elektrikli transformatörler ve kondansatörlerin yanı sıra PCB lerin çok çeşitli başka uygulamalarda da kullanıldığı unutulmamalıdır; cilalar, mumlar, sentetik reçineler, epoksi ve deniz boyaları, dış yüzey kaplamaları, ısı iletim sıvıları, kesme yağları, hidrolik sıvılar, vb. Bu durumlarda, elbette ki PCB lerin geri alınması mümkün değildir ancak gelecekte bu tür uygulamalarda PCB lerin kullanımını engellemek için çaba harcanabilir. Saf PCB renksizdir, ancak ticari karışımları açık sarıdan koyuya doğru değişim gösterebilir. Sıvı ve yağ görünümündedir. %16 - %68 (kütlece) klor içerir. Yoğunluğu klor içeriğine bağlı olarak gr / cm 3 arasında değişir. PCB ler bilinen en kararlı organik kimyasallar arasında yer almaktadır. Düşük yalıtkanlık sabitleri ve yüksek kaynama noktaları elektrikli transformatörler ve kondansatörlerde yalıtkan sıvı olarak kullanılmaları için onları ideal hale getirmektedir. PCB ler: Buhar basınçları çok düşüktür Yangına dayanıklıdır, Suda çözünmezler (yağlar ve hidrokarbonlarda ise iyi çözünürler), Düşük sıcaklıkta kristalleşmezler,

15 Elektrik iletkenlikleri çok düşüktür, Termal kısa devrelere karşı dayanıklıdırlar, Buhar halinde iken havadan ağır olmalarına rağmen hava ile karıştıklarında patlama riski yoktur, Çok yüksek kimyasal kararlılığa sahiptirler. Yapılan test sonuçlarına göre bazı aktif metal ve oksijene maruz bırakıldıklarında 170 C ye kadar kimyasal yapılarında bir bozulma görülmemiştir. PCB ler pek çok uygulamada kullanılan mükemmel elektrik ve ısı transfer özellikleri olan son derece kararlı bileşiklerdir. Bu uygulamaların çoğu, elektrikli ekipmanlardaki yalıtkan sıvılar, mekanik işlemlerde ısı iletim sıvıları, akışkanlaştırıcılar, motor yağları, mürekkepler veya dış yüzey kaplamaları dahil olmak üzere bugün hala kullanımdadır. PCB li yağlar veya sıvılar genel olarak kapalı ve yarı kapalı sistemlerde bulunmaktadır. Açık sistemlerdeki PCB ler içeriğinde kullanıldıkları ürünün formunu (ortam tipi) alır. Bu nedenle, açık uygulamalardaki PCB ler boyadan, plastiğe, kauçuğa kadar değişik formda bulunabilir Çeşitli uygulamalarda kullanılan PCB lerin kaynağının bilinmesi PCB lerin veya PCB içeren maddelerin yönetimi için faydalı bilgilerin belirlenmesinde önemli olabilir. Kapalı ve yarı kapalı uygulamalarda PCB karışımlarının ticari isimleri, etikette yer alması ya da imalatçının belirtmesi durumunda PCB tespitini yapmak için faydalı olabilir. Açık uygulamalarda ise, etiketlerin ve yazılı göstergelerin olmaması durumunda genellikle PCB varlığı için test edilmesi gerekir.

16 4 TÜRKİYE DE İNSANDA PCB DÜZEYLERİ Çevre kirleticilerinin vücut doku ve sıvılarındaki düzeylerinin belirlenmesi olarak tanımlanan biyolojik izleme, günümüzde çevre kirliliğinin belirlenmesi ve izlenmesinde oldukça yaygın olarak kullanılan bir yöntemdir. Biyoizleme çalışmalarında çoğunlukla ilgili toplumdan sağlanan anne sütü veya adipoz doku örneklerinden yararlanılmaktadır. Başta endüstrileşmiş ülkeler olmak üzere pek çok ülkede anne sütü izleme programları ülke içinde ya da ülkeler arasında başta 12 Kalıcı Organik Kirletici olmak üzere lipofilik bileşiklerin oluşturduğu çevre kirliliği düzeylerinin belirlenmesinde yararlanılmaktadır. Bu nedenle GEMS (Global Environmental Monitoring System) programı çerçevesinde UNEP/WHO, ABD, Almanya, Belçika, Çin, Hindistan, İsrail, İsveç, Japonya ve Meksika nın katılımı ile bu bölgelerdeki organik klorlu pestisit ve PCB bileşiklerinin insandaki kirlilik düzeyleri, anne sütünden yararlanılarak belirlenmiştir. Bunun yanı sıra başta İngiltere, İtalya, İsveç, Norveç, Kanada, İspanya, Eski Yugoslavya gibi ülkeler başta olmak üzere pek çok ülkede bu izleme programları düzenlenmiştir. Ayrıca sayılan bu ülkelerin hepsinde ve Amerika Çevre Koruma Ajansı (EPA) insan adipoz dokusu kullanarak ulusal izleme programları uygulamaktadır. Bu programlar 30 yıl önce başlatılmıştır. PCB lerin yüksek yağda çözünürlükleri ve biyolojik bozunmaya olan dirençleri organizmaların yağlı dokularında bu kimyasalların besin zinciri yoluyla biyobirikimine neden olmaktadır. Bilindiği gibi insanlar besin zincirinin zirvesinde yerleşmişlerdir, bu bileşiklerin oldukça yüksek düzeyleri insan yağ dokularında ve anne sütü yağında bulunmuştur. Yurdumuzda insan vücudundaki organik klorlu pestisitlerin miktarlarının belirlenmesine yönelik çalışmalar 1976 yılından bu yana insan anne sütü ve adipoz doku örneklerinde çeşitli araştırmalarla ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Diğer yandan Yurdumuzda PCB bileşiklerinin insanlarda, gıdalarda ve diğer çevresel matrislerde düzeylerinin belirlenmesine yönelik olarak yapılan çalışma sayısı son derece azdır. Organik klorlu pestisitlerin tersine Yurdumuzda hem anne sütü hem de adipoz doku örneklerinde PCB bileşiklerinin varlığına yönelik çalışmalar kısa süre önce gerçekleştirilip sonuçlar yeni yeni ortaya konulmaktadır.

17 Yurdumuzda PCB bileşiklerinin insandaki düzeylerinin belirlenmesine yönelik yayınlanan ilk çalışma Çok ve ark (2003) tarafından gerçekleştirilmiştir. Ankara da yaşayan annelerden sağlanan anne sütlerinde indikatör PCBlerin (PCB No 28,52,101,118,138,153,180) belirlendiği bu çalışmada en az 5 yıldır Ankara da yaşayan 32 sağlıklı anneden süt numuneleri sağlanmıştır. Bu çalışmada PCB 153 toplam PCB değeri içinde %41 oranıyla en fazla saptanan konjener olarak dikkat çekmektedir. PCB 138 %23 lük oranıyla ve PCB 180 %20 lik bulunurluk oranıyla diğer önemli katkıyı sağlayan konjenerler olarak belirlenmiştir. PCB bileşiklerinin insan adipoz dokusundaki düzeylerinin belirlendiği ilk çalışma ise gene Çok ve ark (2004) tarafından tekrar Ankara da yaşayan bireylerden elde edilen yağ örnekleri üzerinde çalışılarak ortaya konulmuştur. Tek doğum yapmış annelerden alınan adipoz doku örneklerinde analizi yapılan indikatör PCB bileşiklerinden PCB 153 analiz yapılan yağ dokusu örneklerinin %69 unda (toplam PCB içinde % 37), PCB 138 %66 sında (toplam PCB içinde % 24), ve PCB 180 %57 sinde (toplam PCB içinde %21,5), saptanabilir limitler dahilinde bulunmuşlardır. Her iki çalışmaya yönelik özet bilgiler Tabloda sunulmaktadır. Ankara da Yaşayan Bireylerin Anne sütü ve Yağ Dokusunda PCB Düzeyleri (ng/g yağ). 5 Yıl PCB Ref. Anne Sütü Çok et. al (2003) Adipoz Doku Çok et. al (2004)

18 n g / g o n a l i p i d w t. b a s i s Anne sütünde PCB düzeyleri (Ankara, Çok ve ark,2003) , , 3 5 9, , 7 1 0, 3 6, 6 1 8, Σ P C B P C B s Adipoz doku örneklerinde PCB düzeyleri (Ankara, Çok ve ark,2004) , ,4 10,4 40,7 82,3 141,7 91, Σ PCB

19 konsantrasyon (ppm) Diğer yandan Ankara da yaşayan sağlıklı ve infertil erkeklerin adipoz dokularındaki Organik klorlu pestisit ve poliklorlanmış bifenil düzeylerinin saptanmasına yönelik çalışmada Erkek bireylere yönelik gerçekleştirilen ilk çalışmadır yılları arasında 21 sağlıklı erkek ve 25 infertil erkekden sağlanan adipoz doku örneklerinde indikatör PCB düzeylerinin belirlenmeye çalışılmıştır (Çok ve ark., 2010). Bu çalışmaya ait detaylı bilgi aşağıda sunulmuştur. Ankara da gerçekleştirilen her 3 çalışmanın özeti ise Şekilde bildirilmiştir. Ankara da yaşayan infertile ve sağlıklı bireylerin adipoz doku örneklerinde saptanan PCB düzeyleri (ng/g yağ) (Çok ve ark., 2010) Yıl PCB Adipoz doku * (Sağlıklı Bireyler) ,14 24,16 49,10 68,56 68,31 58,23 23,50 351,01 Adipoz Doku * (İnfertil Bireyler) ,48 72,14 57,90 21,74 64,59 55,24 94,12 382,23 Ankara ilinde yapılan PCB ölçümleri (süt) (adipoz doku) yıllar 2005 (adipoz doku) 2005 (Adipoz dokuinfertil) PCB

20 Poliklorlanmış bifenillerin (PCBs) bir kısmı dioksin benzeri toksik etkiler gösterirler. Bu PCBler Toksik Eşdeğerlik Faktorü ile değerlendirilirler. Bu değer ile dioksin-benzeri PCB bileşiklerinin göstermiş oldukları toksisite 2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p-dioxin (TCDD) in göstermiş olduğu toksisite ile ilişkilendirilmekte ve dioksinler gibi değerlendirilmektedirler. Bu grup bileşikler toksik etkilerini Ah reseptörüne bağlanarak gösterirler. Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO) nun belirlemiş olduğu 12 dioksinbenzeri PCB bileşikleri non-orto (PCBs 77, 81, 126, 169) ve mono-orto (PCBs 105, 114, 118, 123, 156, 157, 167, 189) bileşiklerinin Yurdumuzdaki insandaki düzeylerine ait ilk sonuçlar Çok ve ark. (2007) tarafından Ankara da yaşayan 45 erkeğin yağ dokuları üzerinde Yüksek çözünürlüklü Gaz Kromatografisi/Yüksek Çözünürlüklü Kütle Spektrometresi (HRGC/HRMS) kullanılarak analiz edilmişlerdir. Bu çalışmada dioksin-benzeri PCB bileşiklerine ait erkeklerdeki TEQ düzeyleri 1,1 ve 16.4 pg/g, yağ olarak hesaplanmıştır. Bu çalışma sonucunda, insanlardaki dioksin-benzeri PCBler tarafından oluşturulan kontaminasyonun genellikle endüstrileşmiş ülkelerde saptanan düzeyden daha düşük olduğu belirlenmiştir. Dioksin-benzeri PCB bileşiklerine ait bu çalışmanın sonuçları Tabloda gösterilmiştir. Yağ). Türkiye de Erkeklerde Dioksin benzeri PCB bileşiklerinin Yağ dokusundaki miktarları (pg/g Non-orto PCBs: IUPAC no n TEF Konsantrasyon Ort±S.S 3,3',4,4'-Tetrachlorobiphenyl PCB # ± ,4,4',5-Tetrachlorobiphenyl PCB # ± 7.4 3,3',4,4',5-Pentachlorobiphenyl PCB # ± ,3',4,4',5,5'-Hexachlorobiphenyl PCB # ± 18.3 Mono-orto PCBs: 2,3,3',4,4'-Pentachlorobiphenyl PCB # ± ,3,4,4',5-Pentachlorobiphenyl PCB # ± ,3',4,4',5-Pentachlorobiphenyl PCB # ± ',3,4,4',5-Pentachlorobiphenyl PCB # ± ,3,3',4,4',5-Hexachlorobiphenyl PCB # ± ,3,3',4,4',5'-Hexachlorobiphenyl PCB # ± ,3',4,4',5,5'-Hexachlorobiphenyl PCB # ± ,3,3',4,4',5,5'-Heptachlorobiphenyl PCB # ± TEQ incl. LOD (WHO 2005, İnsan) 3.54

21 TEQ = Toxicity Equivalents ; TEF:Toxic Equivalency Factor; LOD = Limit of detection Bu çalışma Antalya, İstanbul, Ankara, Afyon ve Kahramanmaraş illerine ait verileri de içermekte ve insanlarda bu maddelere maruziyetin biyoizlemesine önemli bir katkı sağlamaktadır. Yine Çok ve arkadaşları tarafından (Çok ve ark., 2009) Antalya, İstanbul, Ankara, Afyon ve Kahramanmaraş illerinde yaşayan annelerden toplanan süt örneklerinde yapılan PCDD/F ve PCB bileşiklerinin düzeylerinin belirlenmesine yönelik çalışma, Yurdumuzdaki bölgeler arası farklılıklar ve gelişmişliğin bu maddelerin düzeylerine yönelik bilgilerin sunulduğu önemli ve kapsamlı bir biyoizleme çalışmasıdır. Bu çalışmada PCDD/F yanında elde edilen İndikatör PCB ve dioksin-benzeri PCB düzeyleri Tabloda sunulmuştur.

22 İstanbul,Afyon,K.Maraş,Antalya ve Ankara illerideki anne sütlerinde Indikator ve Dioksin-benzeri PCB lerin düzeyleri (pg/g yağ). ISTANBUL AFYON K.MARAŞ ANTALYA ANKARA (n=13) (n=15) (n=10) (n=9) (n=4) Konjener ons. K M in-max ons. K M in-max s. Kon in-max M s. Kon in-max M ons. K M in-max (pg/g) Yağ (pg/g) Yağ (pg/g) Yağ (pg/g) Yağ (pg/g) Yağ rt±ss O rt±ss O SS Ort± SS Ort± rt±ss O Indikator PCBler: #28) 2,4,4'/2,5,4'-Trichlorobiphenyl (PCB 1 422± ± ± ± ± #52) 2,2',5,5'-Tetrachlorobiphenyl (PCB 2 94± ± ± ± ± #101) 2,2',4,5,5'-Pentachlorobiphenyl (PCB 4 28± ± ± ± ± #138) 2,2',3,4,4',5'-Hexachlorobiphenyl (PCB 4 355± ± ± ± ± #153) 2,2',4,4',5,5'-Hexachlorobiphenyl (PCB 8 562± ± ± ± ±

23 ,2',3,4,4',5,5'-Heptachlorobiphenyl (PCB #180) 4 401± ± ± ± ± Toplam Indikator PCB ± ± ± ± ±2840 Non-ortho PCBs: 3,3',4,4'-Tetrachlorobiphenyl (PCB #77) 3 0.9± ± ± ± ± ,4,4',5-Tetrachlorobiphenyl (PCB #81) 3. 78± ± ± ± ± ,3',4,4',5-Pentachlorobiphenyl (PCB #126) 2 0.4± ± ± ± ± ,3',4,4',5,5'-Hexachlorobiphenyl (PCB #169) 1 1.4± ± ± ± ± WHO-TEQ (non-ortho PCB) 2. 16± ± ± ± ±1.03 Mono-ortho PCBs: 2,3,3',4,4'-Pentachlorobiphenyl (PCB #105) ± ± ± ± ± ,3,4,4',5-Pentachlorobiphenyl (PCB #114) ± ± ± ± ±

24 2,3',4,4',5-Pentachlorobiphenyl (PCB #118) 2 264± ± ± ± ± ',3,4,4',5-Pentachlorobiphenyl (PCB #123) 4 9.3± ± ± ± ± ,3,3',4,4',5-Hexachlorobiphenyl (PCB #156) 8 10± ± ± ± ± ,3,3',4,4',5'-Hexachlorobiphenyl (PCB #157) ± ± ± ± ± ,3',4,4',5,5'-Hexachlorobiphenyl (PCB #167) ± ± ± ± ± ,3,3',4,4',5,5'-Heptachlorobiphenyl (PCB #189) 8 3.2± ± ± ± ± WHO-TEQ (mono-ortho PCB) 0. 89± ± ± ± ±0.12 WHO TEQ (PCB) 3. 05± ± ± ± ±0.95

25 Yurdumuzdaki beş ayrı ili kapsayan bu çalışmada çalışılan anne sütlerindeki toplam ortlama indikatör PCB düzeyleri Antalya için pg/g yağ, İstanbul ili için19462 pg/g yağ, Ankara ilinde yaşayanlar için pg/g yağ, Afyon ilinde yaşayan anneler için pg/g yağ, Kahramanmaraş ilinde yaşayanlar için pg/g yağ olarak belirlenmiştir. Diğer taraftan non-orto PCB konjenerlerinin ΣWHOPCB-TEQ katkıları Kahramanmaraş ili için %86.6, İstanbul ili için %74.4, Antalya ili için % 70.8, Afyon ili için %67.8, Ankara ili için %67.6 olarak saptanmıştır. Mono orto PCB konjenerlerinin konsantrasyonu 5 ilde de anne sütündeki dioksin benzeri PCB konsantrasyonlarının %98 inden fazlasını oluşturduğu belirlenmiştir.non-orto dioksin-benzeri PCB konjenerleri göz önüne alındığında PCB 77 ve PCB 126 analizi yapılan bütün örneklerde saptanmıştır. Bütün dioksin-benzeri PCB bileşikleri içinde PCB 118 en yüksek konsantrasyonda olan konjener olarak dikkat çekmektedir. Bu konjeneri PCB 105 ve PCB 156 izlemektedir. Yukarıda bildirilen çalışmalar dışında PCB bileşiklerinin insandaki düzeylerinin belirlenmesine yönelik tek çalışma 2003 yılında Kahramanmaraş ilinde yaşayan 37 anneden sağlanan bir çalışmayla da bu bölgedeki PCB maruziyetinin düzeyi saptanmaya çalışılmıştır (Erdoğrul ve ark., 2004). Her ne kadar bu çalışmada Dioksin-benzeri PCB bileşiklerinin düzeyleri belirlenmemişse de, analizi yapılan PCB bileşikleri 37 annenin 8 inde belirlenmiş olup, bu PCB bileşiklerinin düzeyleri <0.15 ve 1.92 ng/g ww arasında değiştiği belirlenmiştir. Bu çalışmada elde edilen sonuçlar Tabloda sunulmaktadır.

26 2003 Yılında Kahramanmaraşta yaşayan Bireylerin anne sütlerindeki PCB düzeyleri Konjeneri PCB Konsantrasyo n ng/g ww Ort± S.Sapma PCB ± 0.03 PCB ±0.03 PCB ±0.03 PCB ± 0.10 PCB ±0.09 PCB ± 0.19 PCB ± 0.04 PCB ± 0.08 Σ PCB 1.08± 0.61 Diğer taraftan yılları içinde Antalya ilinde son 5 yıldır yaşayan annelerden sağlanan anne sütlerinde PCB bileşiklerinin düzeylerinin belirlenmesine yönelik bir biyoizleme çalışması tamamlanmıştır (Çok ve ark, yayımlanmamış bilgi). Bu çalışmada yaşları 19 ila 38 arasında değişen yeni doğum yapmış annelerden 100 adet anne sütü toplanmış olup, PCB bileşiklerinin yanı sıra organik klorlu pestisit düzeyleri de

27 değerlendirilmiştir. Bu çalışmada elde edilen PCB düzeyleri ve analizi yapılan PCBlere ait bilgiler tek ve çok doğum yapmış bireylerdeki düzeyleri olarak Tabloda sunulmaktadır. : Antalya da yaşayan bireylerin anne sütlerindeki indikatör PCB miktarları (ng/g yağ) CB P Ortalama ( S.D) Tek Doğum Yapan Anneler (n:50) Birden Fazla Doğum Yapan Anneler (n:50) (Ort S.D.) (Ma ks-min) (Ort S.D.) ( Maks-Min) P CB (N. D- 0.23) (N.D- 2.26) P CB (N. D- 2.01) (N.D- 1.99) P CB (N. D- 0,18) (N.D- 1.46) P CB (N. D- 2.78) (N.D- 2.96) P CB (N. D- 0,81) (N.D- 10.5) P CB (N. D ) (N.D-22.19) P CB (N. D ) ( ) PCB Σ ( ) ( ) N.D: tespit limitinin altında

28 PCB lerin genel nüfusun kan,anne sütü ve yağ dokusu örneklerinde bulunması çevresel kaynaklardan PCB lere olan yaygın maruziyeti göstermektedir. Yurdumuzda da yukarıda bildirilen çalışmalarla bu maruziyet düzeyleri ortaya konulmaya çalışılmış olup, yapılan çalışma ve çalışılan bölge sayısı son derece kısıtlıdır. Yurdumuzda özellikle sanayileşmiş bölgelerdeki insan maruziyetinin boyutlarının belirlenmesine yönelik çalışmalara ihtiyaç vardır. 6 PCB ANALİZİ Bir madde veya ekipmanda PCB varlığını belirlemek için bir dizi analitik test ve tespit kiti mevcuttur. Örneğin, gaz-sıvı kromatografisi, ince tabaka sıvı kromatografisi ve yüksek basınçlı sıvı kromatografisi, bunlardan her biri toplam PCB düzeyi konusunda bilgi verebilir. Her bir test farklı düzeylerde kesinlik ve çözüm sunar. PCB test yöntemleri aşağıda kısaca tanımlanmaktadır. 6.1 BASİT PCB TESTLERİ Aşağıda verilen basit testler, PCB içerme ihtimali olan ekipmanlar üzerinde uygulanabilir. Bu testler, kapalı veya yarı kapalı uygulamalardaki PCB yağlarının tespiti için kullanılır. Çok malzeme gerektirmeyen bu testleri uygulayan kişinin uzman olması gerekmez. Testler başlangıç aşaması olarak kullanılmalıdır çünkü PCB konsantrasyonunun miktarını belirlemezler YOĞUNLUK TESTĠ (YAĞ NUMUNELERĠ) Bu test PCB varlığını belirlemek için transformatör yağı ile suyun yoğunluğunu kıyaslar. PCB ler sudan daha ağırdır, madeni yağlar ise sudan daha hafiftir. Yağ numunesinin suyun yüzeyinde ya da dip kısmında yer almasına bakılarak PCB varlığı konusunda karar verilebilir KLOR TESTĠ (YAĞ NUMUNELERĠ) Bu test PCB varlığını belirlemek için transformatör yağındaki klor varlığını test eder. Gaz alevi üzerinde bakır tel üzerinde numunenin ısıtılması veya yakılmasının ardından alevin

29 rengine bakılarak PCB varlığı belirlenebilir. Bakır tel üzerinde ısıtıldığında klor aleve yeşil renk verir. PCB li transformatör yağları klor içerdiği ve madeni yağlar içermediği için bu renklenme PCB varlığını gösterecektir 6.2 TESPİT KİTLERİ VE DİĞER CİHAZLAR Gelişmiş laboratuar ekipmanına kolayca ulaşılamaması gibi durumlarda, tespit kitleri oldukça faydalıdır. Bu saha kitleri klorlu organik kimyasalların varlığını test eder ve PCB lere özel değildir. Bu nedenle, negatif sonuçlar PCB nin mevcut olmadığının göstergesidir ancak pozitif sonuçlar PCB lerin mevcut olabileceğinin göstergesidir ve diğer laboratuar yöntemleri kullanılarak teyit edilmesi gerekir. LABORATUAR ANALİTİK TESTLERİ Bu testler sadece konusunda uzman kişilerce yapılmalıdır. Alınan su, hava, toprak ve dip çamuru numuneleri, bünyesinde PCB yanında pek çok kirlilik barındırdığı için öncelikle amaca uygun yöntemlerle ekstraksiyon (özütleme) yapılmalıdır. PCB lerin su, toprak ve dip çamurundan ekstraksiyon ve analizi için aşağıda listelenen metodlar takip edilebilir: Sıvı numunelerdeki PCBlerin ekstraksiyonu için: EPA Method 3535A Solid Phase Extraction-SPE (Ocak 1998): Sıvı numunelerden ekstraksiyon diski kullanılarak PCBlerin belirlenen bir çözücüye aktarılması, Katı numunelerdeki PCBlerin ekstraksiyonu için: EPA Method 3540C Soxhlet Extraction (Aralık 1996): PCB içeren katı numunelerin gaz kromatograf (GK) ile ölçümü öncesi Soxhlet aparatı ile ekstraksiyonu, Oluşan ekstraktlerin PCBler dışındaki analizi etkileyecek kimyasallardan arındırılması için: EPA Method 3630C Silica Gel Cleanup (Aralık 1996): Numunelerin GK ile ölçümü öncesi temizlenmesi, PCBlerin analizi için: EPA Method 8082A PCBs by Gas Chromatography (Kasım 2000): Numunelerin Gaz Kromatografi/Elektron Yakalama Dedektörü ile ölçümü

30 Sahada PCBler ile kirlenmiş bölgelerin kabaca belirlenmesini sağlayabilmek için: EPA Method 9078 Screening Test Method for Polychlorinated Biphenyls in Soil: PCBlerin katı numunelerde eleme amacıyla sahada kabaca DEXSIL L2000 PCB/Klor Çözümleyici ile ölçümü. Testler neticesinde elde edilen PCB özütlü numunelere ait sonuçlar, Aroclor, Clophen gibi ticari karışım veya tekil PCB bileşiği bazında sunulabilir. Ancak PCB kirliliğinin tayini için özütleme işleminin devamında kullanılacak uygun ölçüm yönteminin belirlenmesi gerekmektedir ve ölçüm maliyeti test sonucunun niteliğine ve niceliğine bağlıdır. İnce tabaka kromatografisi (İTK). (toprak ve yağ numuneleri) Bu yöntem özellikle, yağ, toprak ve ticari PCB preparatlarındaki PCB düzeyini test etmek için kullanılabilir. Her zaman kesin sonuç vermeyebilir. Gaz Kromatografisi (GK). GK testleri, n-heksan gibi az miktardaki yağ veya uçucu solventler içindeki organik kimyasalların var olup olmadığını test ederler. Transformatör yağı, bir solvent ile inceltilerek cihazın içine enjekte edilerek analiz edilebilir. GK numuneyi buharlaştırır ve mevcut olan çeşitli organik kimyasalları ayıran uzun bir kolon vasıtasıyla püskürtür. Kolonun ucunda yer alan çeşitli dedektörler numunede mevcut olan her bir kimyasalın miktarına orantılı olarak bir sinyal üretirler. Örneğin elektron yakalama dedektörleri klorlu kimyasalların varlığına çok duyarlıdır ve mevcut olması muhtemel klorsuz kimyasallara tepki vermediği için genellikle PCB analizlerinde kullanılırlar. Kütle spektrometresi dedektörleri GK ile ayrıştırılamayacak farklı kimyasalları ayırt eder ve bu nedenle PCB dışında pek çok kimyasalın mevcut olduğu numuneleri analiz etmek için veya belirli PCB bileşiklerinin varlığının analizi için kullanılabilir. Gaz/ Sıvı Kromatografi/ Elektron Yakalayan Dedektör. (hava numuneleri) Bu yöntem, PCB yi absorbe eden bir malzeme üzerinden havayı geçirerek hava numunesindeki PCB konsantrasyonunu analiz edebilir. Absorbe edilen PCB derhal malzemeden geri alınır ve elektron yakalayan gaz-sıvı kromatografisi elektron yakalama dedektörü yardımıyla kullanılarak yeni karışım analiz edilir. Sonuçlar standart bir PCB konsantrasyon eğrisi ile kıyaslanır. Kapalı bir ortamdaki, örneğin PCB lerin dökülebildiği bir binada, hava numunesi test ediliyorsa bu yöntem kullanılabilir. Dolgulu Kolon Gaz kromatografi/ Elektron Yakalama Dedektörü. (dökülen sıvı ve transformatör yağı numuneleri) Elektron yakalama dedektörü sahip dolgulu kolon gaz

31 kromatografısi (GK/EYD) hassas ve masrafsız bir testtir. Bu prosedür sıvının döküldüğü alandan alınan numunenin, transformatör yağının ve diğer benzer araçların analizinde kullanılabilir. İnce Kolon Gaz Kromatografisi. (katı ve sıvı numuneler) Bu yöntem katı ve sulu özütlerde PCB konsantrasyonunu belirlemek için kullanılır. İnce kolonlar elektron yakalama dedektörleri veya elektrik ileten dedektörler ile birlikte kullanılabilir. Bu yöntem daha hızlıdır ve daha iyi çözüm sağlar. Ayrıca, dolgulu kolon gaz kromatografisinden daha seçicidir. Bu yöntem katı veya sıvı döküntüsünün olduğu alanda veya muhtemelen transformatör yağı veya diğer elektrikli ekipmanların sıvılarını test etmek için kullanılabilir. Gaz Kromatografi/ Hall Elektrik İleten Dedektör. (yağ ve sıvı numuneler) Bu yöntem, atık yağ, hidrolik sıvı, kondansatör sıvısı ve transformatör yağı içindeki PCB yi seçici bir şekilde tespit eder. Hall elektrik ileten dedektörüne sahip gaz kromatografısi, elektron yakalama dedektöründen daha düşük hassaslıkta sonuç verir. Gaz Kromatografi/ Kütle Spektrometresi. Bu yöntem PCB lerin belirli şekilde tespit edilmesini sağlar. Ancak bu yöntem genellikle, yukarıda bahsedilen diğer birkaç yönteme kıyasla düşük düzeydeki PCB karşısında daha az hassastır, uygulanması zordur ve nispeten pahalıdır. Termal Ekstraksiyon/ Gaz Kromatografi/ Kütle Spektrometresi (TE/GK/KS). (toprak, çamur ve katı numuneleri) Bu yöntem toprak, çamur ve katı atıklardaki PCB lerin hızla belirlenmesini sağlar. 7 PCB ATIKLARININ BERTARAF TEKNOLOJİLERİ Bertaraf veya arıtım kelimeleri genellikle belirli bir faza (sıvı, katı veya gaz) uygulanan teknolojiler için kullanılırken, remediasyon sınırları belirli, kirlenmiş bir bölgenin temizlenmesi olarak tanımlanmaktadır (Watts, 1997). Bu bağlamda, PCBler endüstrilerde kullanıldığı şekliyle yüksek derişimde yağlar olarak bertaraf edilebileceği gibi, geniş bir bölgede düşük derişimlerle kirlenmeye sebebiyet vermelerinden dolayı kapsamlı remediasyon çalışmalarını gerektirebilir. Geçmişte tipik olarak uygulanan teknolojiler

32 PCBlerin tam anlamıyla parçalanması veya yok edilmesinden çok, saklanması veya düzenli depolanmasına yönelikti. Sürdürülebilir kalkınma prensipleri de göz önünde bulundurularak günümüzde PCBlerin tamamen yok edilmesine yönelik teknolojiler ön plana çıkmaktadır. Dolayısıyla, PCBlerin bertarafında ana amaçlar hacim azaltma veya faz değiştirme değil, var olan ve potansiyel toksik etkiyi en aza indirgemek için PCBlerin yapısında değişiklik yaratmaktır. PCBler, önceki bölümlerde de kullanım alanlarında detaylandırıldığı gibi, pek çok amaçla kullanılmışlardır. Buna bağlı olarak da ekipmanların, kabloların, yağların, toprak ve benzeri çevresel matrislerin kirlenmesi sözkonusu olmuştur. Bertaraf teknolojilerini, özellikle PCBlerin içinde bulunduğu matris ve derişim etkilemektedir. Örneğin, PCBli yağ içeren transformatörler ve içlerinden çıkan yağlar için farklı bertaraf yöntemlerine başvurulabilir. Genel olarak PCBler üç yolla bertaraf edilebilmektedir: 1100 o C den yüksek ısılarda yakma, kimyasal yönetmlerle klorsuzlaştırma ve biyolojik (aerobik/anaerobik) yöntemlerle klorsuzlaştırma (bifenil yapısını klordan arındırma) ve hatta bifenil yapısının parçalanması. Kimyasal yöntemler PCB klorsuzlaştırma/parçalama hızlarının mikrobiyolojik olanlara oranla çok daha yüksek olmaları sebebiyle avantajlı olabilmektedir (Chang ve digerleri, 2003). Yakma, günümüzde PCBlerin parçalanmasında kullanılan en yaygın yöntem olmasına karsın, kontrollü koşullar sağlanamadığı takdirde PCBlerden çok daha toksik olan poliklorludibenzofuranlar ve dioksinlerin (PCDD/F) oluşmasına sebep olmakta ve ciddi sağlık riski oluşturmaktadır. Bu nedenle yakmaya alternatif olabilecek kimyasal ve biyolojik yöntemlerin geliştirilerek PCB karışımlarının bertarafında kullanılması giderek önem kazanmaktadır. Buna yönelik olarak UNEP, PCBlerin bertarafında halihazırda kullanılan yakma dışı teknolojileri inceleyen bir çalışma gerçekleştirmiştir.

33 Transformatörlerin bertarafında izlenecek yol 7.1 Yüksek Isılı Yakma Fırını (Incineration) Yüksek ısılı yakma fırınlarının tümü Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol (IPPC) yetkilendirmesi altında çalışmalıdır. Böylece havaya, suya ve toprağa yapılan emisyonların gözlemlenmesi ve bu emisyonların ulusal ve uluslararası yasalarla belirlenen limitlerin altında olduğundan emin olunması sağlanır. Bu durum, kapasitelerine (1ton/gün den 2 ton/saat e kadar) bakılmadan tüm yakma fırınları için geçerli olmalıdır. Fırının çalışma sıcaklığı 1100 C dereceden yüksek, alıkonma süresi ise en az 2 saniye olmalıdır. Ayrıca tamamen yakılması için yeterli oksijen tamamen karışmasını kolaylaştırmak üzere yeterli türbülans yaratılmalıdır. Yakma fırınına gönderilmeden önce kontamine haldeki ekipmanların ön işlemlerden geçirilmesi gerekir. Örneğin, kapasitörler, oluşan basınçla patlamayı önlemek için mutlaka delinmelidir. Gerekli koşullar sağlandığında yok etme verimi yaklaşık %99,9999 dur Yakma fırınlarında son ürünler karbondioksit, su ve inorganik küldür. Klor, hidrojen klorür gazına dönüşür ve emisyon kontrol ekipmanları tarafından tutulur. Yakma fırınlarının çalışma koşulları devamlı olarak gözlemlenmeli, PCB ler ve diğer klorlu maddeler yanarken PCDD/F

34 oluşumu önlenecek şekilde ayarlanmalı, NOx, SOx ve partikül maddeler gibi diğer kirleticiler kesin surette regüle edilmelidir. Bunların yanı sıra ortamda stabil elektrik & su kaynakları, devamlı yakıt imkanı, atık ve diğer malzeme kaynakları, analitik laboratuvarlar, emisyon monitörü gibi kompleks destekleyici altyapılar gereklidir (UNEP, 2004*1). Tüm bunların yanısıra, yakma yöntemi BAT (Best Available Technologies for Waste Sector, 1996) dökümanında önerilen en eski yöntemdir. Yakma Fırınları Kullanılarak Yapılan Bertaraf Prosesleri 7.2 Klorsuzlaştırma Yöntemleri (Dechlorination Processes) Gaz Fazında Dehidrojenasyon (Gas Phase Dehydrogenation) Bu yöntem tipik olarak PCB li transformatörlerin, kapasitörlerin ve yağların bertarafında kullanılır. Çok amaçlı ekipmanların temel tesislere yapılan eklemeleriyle geniş

35 spektrumdaki KOK atıklarıyla başa çıkmaya yardımcı olur. Yüksek ısıda (850 C civarı) hidrojen ile reaksiyon sonucu kimyasallar öncelikle metan ve hidrojen klorüre dönüşürler. Bertaraf verimi PCB ler, dioksinler, furanlar için %99,9999 dur. Sistem kapalı olduğundan herhangi bir emisyona sebep olmaz (UNEP, 2004). Sadece bir adet ticari tesis (Avustralya da) ve bir adet deneysel tesis (Kanada da) işletimdedir. Başlangıç aşamasında toprak, kapasitör ve transformatörler gibi büyük birimler için kullanılmak üzere geliştirilmiştir. İşletim tesisleri nispeten daha büyük çaplıdır (yaklaşık 3000 ton/yıl). Teorik olarak her ölçüde inşa edilebilir. Sürekli besleme yerine kesikli besleme ile çalışır. Tesisler mekanik olarak gelişmiş olduğundan işletimleri sırasında kalifiye personele ihtiyaç duyulur. Teknoloji mevcut olmasına rağmen geniş çapta atık türleri için henüz kanıtlanmış bir proses değildir. Yakma fırınlarından kaynaklanan ikincil dioksin oluşumu probleminden bağımsız bir alternatif sunması açısından önemlidir. UNIDO pilot programı Filipinler de ve Hırvatistan da uygulanmaya başlanmıştır (BASEL). Gaz Fazında Dehidrojenasyon Yöntemi ile Bertaraf Prosesleri Baz Katalizörlü AyrıĢtırma Metodu (Base Catalyzed Decomposition) Bu yöntem yüksek bertaraf verimine sahip olup (%99,9999), iki aşamalı prosesten oluşmaktadır. İlk aşamada kontamine haldeki ortam daha düşük konsantrasyondaki alkali madde (sodyum bikarbonat gibi) ile karıştırılır. İkinci aşamada ise asıl parçalama işlemi için

36 hidrojen transfer reaksiyonu gerçekleşir. Taşıyıcı yağ 326 C dereceden yüksek seviyede ısıtılarak ortamda süspansiyon ve hidrojen verici görevini üstlenir. Sodyum hidroksit ve uygun katalizörler eklenerek hidrojen taşıyıcı yağdan alınır ve bağlı klorların hidrojenasyonunu gerçekleştirir. Ortamdaki diğer maddelerle beraber reaksiyondan son ürün olarak su buharı ve sodyum klorür çıkar. Çamur sonrasında nötrleştirilerek depolama sahalarına gönderilebilir. Bu yöntem 50 mm boyutunda veya daha küçük parçaya ayrılmış olan ekipmanlar için kullanılabilir. Modüler, taşınabilir veya fiks tesis olarak tasarlanabilir. Katı madde bertaraf birimi 100 kg/sa and 20 ton/sa arasında yükü karşılayabilir düzeydedir. Bunların yanısıra Çek Cumhuriyeti nde Spolana Neratovice de çok yüksek düzeyde KOKlar ile kontamine olmuş iki adet binanın bertarafı için birkaç yıl süren teknoloji tartışmalarından sonra termal desorpsiyon sonrası gaz fazında dehidrojenasyon uygun teknoloji olarak seçilmiştir. Pek çok şekil ve büyüklükteki kontamine olmuş malzeme için en uygun yöntemin bu olduğuna karar verilerekiki binanın tüm kısımları (beton, tuğla, ekipman, civar toprak, vs.) yılları arasında tamamlanan bir süreçte bertaraf edilmiştir. Baz Katalizörlü Ayrıştırma Metodu ile Bertaraf Prosesleri

37 7.2.3 Sodyum ile Ġndirgeme Metodu Sodyum ile indirgeme metodunda mineral yağlardaki PCB ler metalik sodyum kullanılarak parçalanır. Bu teknoloji aktif haldeki transformatörlerin temizlenmesinde yaygın olarak kullanılmaktadır (UNEP, 2004). Son ürünler, halojen olmayan polifeniller, sodyum klorür, petrol bazlı yağlar ve sudur (ph>12). Taşınabilir ve yerinde tesisler olarak kullanımdadır ve günlük litre PCB içeren yağ temizleme kapasitesine sahiptir ppm e kadar PCB içeren yağlar bu yöntemle temizlenebilmektedir (UNEP, 2004). Bu yöntem özellikle yerinde dekontaminasyon için çok uygun olması bakımından Türkiye koşullarında halen kullanılmakta olan yüzlerce transformatörün temizlenmesi için efektif olarak kullanılabilir. Sodyum ile İndirgeme Metodu Bertaraf Prosesi Süper-kritik Su Oksidasyonu Metodu Proses kısaca organik bileşiklerin yüksek sıcaklık ve basınçta süper-kritik sularda çözünmesi ve tehlikesiz bileşiklere dönüşmesidir. Bu metot sayesinde zehirli ve zararlı organikler tamamen kapalı bir sistem içinde oksidant (oksijen veya hidrojen peroksit)

38 kullanılarak 374 C derece ve 22.1 MPa den yüksek basınçlarda parçalanır. Son ürün olarak karbon dioksit, su ve inorganik asit veya tuz ortaya çıkar. Sistem sadece likit atıklar veya 200 mikrondan küçük katı atıklar için kullanılabilmektedir. Bu proses deneme aşamasında olup henüz ticarileştirilmemiştir (UNEP, 2004). Süper-kritik Su Oksidasyonu Metodu ile Bertaraf Prosesleri Plazma Ark Metodu Atıklar plazma arkın içine enjekte edilir ve bileşen atomlarına ayrılmaları için aşırı yüksek sıcaklıklara ( ºC) maruz bırakılırlar Sadece Avustralya da bilinen bir işletim tesisi mevcuttur. Bertaraf maliyeti yakma fırınından fazladır ve imha verimi değişkendir. Sistem uygun işletilmediği takdirde PCDD/Fler istenmeyen düzeylerde açığa çıkabilir. Son ürün olarak ortaya argon, karbon dioksit ve su buharı ile inorganik sodyum tuzları çıkar. Atıktaki organik kimyasallar element ve atomlarına ayrıldıktan sonar soğutma yerinde tekrar birleşirler. Sıvı atıklar en verimli şekilde bertaraf edilebilirken, kontamine haldeki toprak ve neredeyse akışkan olmayan sıvılar veya çamur ön işlemden geçirildikten sonar bertaraf edilebilmektedir (UNEP, 2004).

39 Plazma Ark Yöntemi ile Bertaraf Prosesleri Piroliz Metodu Piroliz metodunda oksijen olmadan organik maddelerin gazifikasyonu ve mineral kısımların erimesi işlemidir. Organik materyaller erimiş metal fıçılarında yüksek ısılarda ayrıştırıldıktan sonra ortaya gaz ve geri dönüştürülebilen veya depolama sahasına gönderilmek üzere inert metaller çıkar. Plazma içerisine yanmayı sağlamak için hava ile beraber argon, karbon dioksit veya nitrojen gönderilir, ortaya çıkan gazlar ise tankın üstünden çıkış yaparken atık materyaler (katı, sıvı veya gaz) yan taraftan giriş yapar. İnorganik kısım ise reaktörün içinde indirgenmiş metal veya camsı maddelere dönüşür. Çıkış yapan gazlar filtrelerden geçtikten sonra sentez gazı olarak kullanılabilir. Süreç endotermik olduğundan ciddi enerji ihtiyacı vardır. Günlük kapasitesi yaklaşık 10 ton olarak ticari kullanımda bulunmaktadır. ABD de bu teknoloji, ticari işletmelerin eşiğine gelmiş haldedir. Bu, yakılması imkansız olan organo-metalik pestisitlerin imhasında uygun bir teknoloji olarak düşünülmektedir (UNEP, 2004).

40 Piroliz Metodu ile Bertaraf Prosesleri ErimiĢ Tuz ile Oksidasyon Metodu Organik kimyasallar erimiş alkali tuz yataklarına serilir ve yaklaşık ºC derecelerde güvenli depolama sahalarına gönderilmesi gereken ve tuz yataklarında arta kalan inorganik tuzlara ayrıştırılırlar. Son ürün olarak karbon dioksit, azot gazı ve su ortaya çıkar. Proses, yüksek imha gücüne sahip diğer teknolojilere oranla önemli ölçüde pahalıdır. Kontamine olmuş materyaller veya kuru formüle edilen pestisitler gibi büyük miktarda inert madde içeren materyaller için uygun değildir (UNEP, 2004) ÇözünmüĢ Elektron Metodu Serbest elektron ve metal katyonlar içeren (sodium, lityum veya kalsiyum) susuz amonyak içinde oda sıcaklığında çözdürülerek organik bileşiklerde olan halojenler çıkartılır. Çözünmüş elektronlar su, demir bileşikleri, oksijen ve karbon dioksitten negative yönde etkilenir. Bu yüzden yüksek oranda su içeren materyaller öncelikle susuzlaştırılmalıdır.

41 Güncel kullanımda günlük 10 tona yakın bertaraf kapasitesine sahiptir. Öncelikli olarak halojenli kirlilik içeren toprakları dekontamine etmek amacıyla tasarlanmıştır (UNEP, 2004). 7.3 Dekontaminasyon Yöntemleri Termal Desorpsiyon Bu yöntem tipik olarak kontamine toprakları temizlemek için kullanılır. Döner fırında organik kontaminasyonların buharlaştırılmasıyla çalışır. Gaz fazındaki kirleticiler daha sonra yakma fırınında ikincil yakıcı ile yok edilir. Toprak proses oranları toprağın nemine, kil partikülü içeriğine ve kontaminasyon seviyesine bağlı olarak belirlenir. Tipik olarak maksimum 2000 ppm derişiminde toprak kontaminasyonlarını temizlemek için lisans alınmıştır. Yakma fırınları ile benzer ölçeklidirler. Proses oranları oldukça yüksektir, ör. tipik olarak ton/saat m 3 lük temizlenmesi gereken toprak mevcut olmadığı takdirde genellikle mobil tesis kurulumu ekonomik olmamaktadır. Termal Desorpsiyon Metodu ile Bertaraf Prosesleri

42 7.3.2 Kimyasal Dehidrojenasyon Kimyasal dehidrojenasyon teknolojisi tipik olarak maksimum %5 PCB veya PCDD/F içeren toprak ve yağlar için kullanılmaktadır. Taşınabilir bir teknoloji olduğundan sahaya götürülebilmektedir. Bu teknoloji, pahalı yöntemlerle donanımı ortadan kaldırmaya gerek duyulmadan, transformatör yağlarındaki PCB konsantrasyonunu düşürebilmektedir. Sızıntı belirtisi olmayan ve düzgün biçimde çalışan ekipmanın sadece ömrünü uzatmak amacıyla yapılmalıdır. ABD de kontaminasyon sahalarında tesis işletimi ile ilgili geniş çaplı deneyim mevcuttur Yeniden Kullanım Bazı PCB içeren materyal yeniden kullanılabilir. Tipik olarak PCB li transformatörler bakımları sırasında düşük konsantrasyonlu PCB li yağ ile doldurulmuş olabilirler. Kapasitörler etkin biçimde kullanma süreleri dolana kadar bozulma veya sızma belirtisi göstermedikçe kullanımda kalırlar. PCB içeren izolasyonlu transformatörler tekrardan PCB içermeyen malzemelerle izole edildiğinde etkin kullanım sürelerinin sonuna kadar güvenle işletilebilirler. Bütün bu aktiviteler elektriğin üretim ve dağıtımı sonucu PCB ekipmanlarının oluşturduğu, süregelen ve gözardı edilmiş risklerin tanımlanmasına olanak verir. Servisten kaldırılan herhangi bir parça kayıt altına alınmalı ve genel atık döngüsüne katılmamalıdır KarıĢtırma/Yakıt olarak Kullanım PCB li yağlar ile diğer yağların karıştırılma seçeneği ve ortaya çıkan materyali yakıt olarak kullanma cazip bir bertaraf yöntemi olarak gözükse de bu seçeneği değerlendirirken dikkatli olunması gerekir. Karıştırma işleminde yeterli düzeyde sağlık, güvenlik ve çevresel güvenliği denetleyici uygulamalar mevcut olmalıdır. Geçmişte, karıştırma için kullanılan sıvılar üzerindeki sıkı kontrollerle 50ppm in altındaki PCB düzeyleri için bu yöntem uygulanmaktaydı. PCB yakma işlemi çok düşük konsantrasyonlarda bile PCDD/F oluşumu ile

43 sonlanabilir. Bu seçenek gelişmekte olan ülkelerde KOK ları iyileştirmek yerine daha kötü düzeylere getirebileceğinden dikkatli olunmalıdır Elektrokimyasal Oksidasyon Düşük ısı ve basınçta, elektrokimyasal olarak üretilmiş olan yükseltgeyiciler, PCBler gibi organoklorlu bileşikler ile tepkimeye girerek, karbondioksit, su ve inoranik iyonların oluşumuna sebep olur. Bir elektrokimyasal hücre, organik bileşikler için asit solüsyonu içinde oksitleyici madde üreterek bunu gerçekleştirebilir. değildir. Sistem henüz ticari amaçlı işletimde 7.4 Yerinde Remediasyon Darbeli Basınç Teknolojisi Darbeli basınç teknolojisi, yüksek ivmedeki akışkanların basınç darbeleriyle toprakta bulunan kirleticileri hareketlendirmesi, taşıması ve toprakla kayalar arasından geçişini sağlayarak onları bölgeden uzaklaştırmasına dayalı bir remediasyon yöntemidir (Şekil II. ***). Bu yöntemle, deprem sonrası oluşan yer hareketlerine benzeyen yüksek amplitüt ve düşük frekanslı yeraltı basınç dalgaları oluşturulur. Oluşan basınç darbeleri porları açarak porlar arası bağlantıyı artırır ve enjeksiyon sistemiyle kalıntıların hareketini ve faz ayrımını optimize eder. Basınç darbeleri böylece, yeraltı su düzeyinin altında bulunan PCB kontaminasyonunu hareket ettirerek yüzeye doğru çekilip toplanmasını sağlar. Bu yöntem diğer klasik metotlara göre oldukça hızlı yerinde remediasyon sağlar.

44 Darbeli Basınç Teknolojisi Bertaraf Prosesleri Toprak Buhar Ekstraksiyonu ve Hava Dağıtıcı (Soil Vapor Extraction & Air Sparging) Toprak buhar ekstraksiyonu (TBE veya SVE-Soil vapor extraction) yeraltı suyu üzerinde bulunan uçucu ve yarı uçucu organik kirleticilerin buhar halinde topraktan uzaklaştırılmasına dayalı bir yerinde remediasyon yöntemidir. Buharlaşan kirleticiler, toprak içerisine enjekte edilen hava ile beraber vakumlanarak bertaraf tamamlanır. Hava dağıtıcı (air sparging) yöntemi ise hem yeraltı suyunun altında kalan kirlenmiş bölgeler hem de kontamine topraklar için uygulanabilir. Hava yeraltına pompalanarak kimyasalların buharlaşması hızlandırılır ve böylece kirleticiler ortamdan kolayca uzaklaştırılmış olur. TBE metodunda olduğu gibi oluşan buhar vakumlanır ve kontamine alan temizlenmiş olur. Her iki yöntemde de, kolay buharlaşan çözücüler ve yakıt türündeki kirleticilerin temizlenmesinde daha etkili şekilde çalışır. Ayrıca TBE ve hava dağıtıcı sistem, toprak ve

45 yeraltı suyunun aynı anda kirli olduğu bölgeler için birlikte kullanılabilir. Önemli olan, vakumlanan havanın sonrasında düzgün şekilde toplandığından ve bertarafının sağlandığından emin olmaktır. Toprak Buhar Ekstraksiyonu ve Hava Dağıtıcı Bertaraf Prosesleri Yüzeyi Örtme (Capping) Yüzeyi örtme, düzenli depolama sahalarındaki uygulamalara benzer şekilde, kontamine olmuş alanların üzerini uygun şekilde kapama metodudur (Şekil II. ***). Bir başka deyişle, sahadaki kontaminasyon giderilmez fakat çevreyle olan teması kesilmiş olur. Bu sayede tehlikeli materyaller, yağmur sularıyla beraber yeraltı sularına, göl veya nehirlere sızmaz, rüzgarla beraber uzaklara taşınmaz. Yüzeyi örtme işlemi, kontamine olmuş bölgenin üstüne tek kat asfalt dökülerek kapatılmasıyla yapılabilir. Ancak genellikle, en üstte yağmuru tutması için ekili toprak bulunan, altında sızıntı sularını toplamak için tesisatın olduğu çakıllı tabakadan oluşan çok katlı bir kaplama işlemi tercih edilir. Bu kaplamanın en altına ise geomembranla çevrilmiş sızıntı oluşumunu tamamen engelleyen killi toprak

46 yerleştirilmelidir. Yapı deformasyona uğramadığı sürece çok uzun yıllar boyu güvenli bir izolasyon sağlar. Ayrıca, üzeri örtülen alanın yanlarına konan gözlem kuyuları ile yeraltı sularını düzenli olarak kontrol etmek gerekmektedir. Su ile doğrudan ve sürekli temas halinde bulunan kirlenmiş sedimanlar için kontaminasyonun çevreyle temasını kesmek için farklı malzemeler ile yüzeyi örtme işlemi gerçekleştirilebilir. Bunlar kum bazlı yüksek arazi toprağı, kumlu sediman gibi genellikle granüler yapıdaki materyallerden oluşur. Öte yandan bazı sediman kontaminasyonlarında türbülans, erozyon gibi tehlikelere karşı daha kompleks yüzey örtme tasarımları veya yüzeyi örtmede kullanılacak kumlu malzemenin daha kalın olarak serilmesi gerekebilir. Bu sebeple, özel yapılmış bazı malzemeler kimyasal izolasyon kapasitesini arttırıp kumlu örtü malzemesinin daha ince yapıda kullanılmasına olanak tanır. Örnek olarak, tasarlanmış killi agrega malzemeler ve reaktif/adsorptif malzemeler (aktif karbon, apatit, kömür, zeolit, ZVI, organokil) kullanılabilir. Bu malzemelerin bir ya da birkaçını içinde barındıran kompozit geotekstil matlar zamanla ticari olarak bulunabilir hale gelmektedir. Toprak Yüzeyini Örtme Prosesleri

47 Sediman Yüzeyini Örtme Prosesleri Gözlenen Doğal Atenüasyon/Azalım (Monitored Natural Attenuation) Doğal atenüasyon yeraltı sularında veya toprakta olan kirliliğin doğal proseslerle arındırılmasına dayalı bir bertaraf yöntemidir. Doğal atenüasyon, kirli sahaların çoğunda gerçekleşen bir proses olmasına rağmen sadece uygun koşullar sağlandığında bu alanların hızlı ve tam anlamıyla temizlenmesini sağlar. Uygun koşulların sağlanıp sağlanmadığı izlenerek doğal atenüasyon prosesinin başarısı test edilir. Bu işlemede gözlenen doğal atenüasyon (GDA) adı verilmektedir. GDA prosesi kirlilik kaynağının ortadan kaldırıldığı durumlarda daha etkili şekilde ilerler. Toprak ve yeraltı suyu düzenli olarak izlenerek bölgede bulunan kirlilik doğal yollarla temizlenmeye bırakılır. Doğal yollarla gerçekleşen bu proses, dört farklı şekilde gözlenebilir. Bunlardan ilki, yeraltında bulunan mikroorganizmaların bölgede bulunan kimyasalları zararsız gazlar ve suya dönüştürmesidir. İkinci olarak, kirliliğin içinde bulunan kimyasalların toprağa tutunması ve yer altı suyuyla beraber bölgeyi terk etmesidir. Bu yolla kirlilik temizlenmiş olmaz, sadece bölgeden uzaklaşmış olur. Bir başka proses ise, kirleticinin toprak ve yer altı suyunda ilerlerken temiz su ile karışıp seyrelmesidir. Son olarak, kirlilik içinde bulunan uçucu kimyasallar toprak veya yeraltı sularından buharlaşarak havaya karışır ve güneş tarafından parçalanmaya uğrayabilir.

48 a. b. c. d. Gözlenen Doğal Atenüasyon/Azalım Bertaraf Prosesleri Kirlenmiş bölgeye bağlı olmakla beraber, yeraltında gerçekleştiği ve kazı veya inşa gerektirmediği için diğer metotlar kadar etkili ve hızlı bir remediasyon sağlar. Ayrıca, GDA sonucunda depolama sahasına gönderilmek üzere herhangi bir atık çıkmaz, işçiler kirlilikle temas etmez ve remediasyon işlemi sırasında daha az sayıda ekipman ve işçi gerektirir. Bu sebeplerden ötürü, GDA yöntemi uzun yıllar süren proses kontrol/gözlemi gerektirse de diğer metotlara kıyasla daha ucuz bir bertaraf yolu olabilmektedir Biyolojik Arıtma Biyoremediasyon düşük seviyede PCB ile kontamine olmuş toprak veya sedimanlar için uygulanabilen bir dekontaminasyon yöntemidir. Yıllardır süren araştırmalara rağmen PCB ile kontamine olmuş toprak ve sedimanlar için etkili bir saha remediasyonu tekniği oluşturulamamıştır. Laboratuvar testleri aşamasında hem aerobik hem de anaerobik biyoremediasyon yöntemlerinde elde edilen sonuçların başarısı saha çalışmalarına geniş çapta aktarılamamıştır.

49 Yöntem kompleks bertaraf üniteleri gerektirmemesine rağmen, uygulama aşamasında uzman personele ihtiyaç vardır. Genellikle, remediasyon sırasında birden fazla bakteri türü kullanımı gerekir ve uygun koşulların sağlanması bakteri seçimi ve test aşamaları vs.- uzun zaman alabilir. Ayrıca, bazı durumlarda UV radyasyonu kullanılarak ön arıtma yapmak gerekebilir. 7.5 Düzenli Katı Atık Depolama Sahaları Altyapısı ciddi yatırım gerektiren, uzun vadeli yönetime ve bakıma ihtiyaç duyan tehlikeli atık depolama sahalarına AB ve ABD de genellikle müsaade edilmemektedir. Kalıcı bir çözüm vaat etmediği gibi uygun şekilde tasarlanmadığı takdirde sızıntı suları ve yer altı sularını kirletme potansiyelleri yüksektir. Ayrıca eski depolama sahalarının kazılması ve PCB lerden arındırılması durumunda çok büyük maliyetler gerekir. YURTDIŞINDA PCBLERİN BERTARAFI AMACIYLA KURULMUŞ OLAN TESİSLER Ülkemizde İZAYDAŞ dışında lisanslı nihai bertaraf tesisi bulunmamaktadır. Bununla birlikte Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ne göre bu tür atıkların yurtdışına ihraç edilebilmesi mümkündür. Türkiye için Stockholm Sözleşmesi koşullarının geçerli olduğu Ocak 2010 dan itibaren 2025 yılına kadar PCB içeren her tür ekipmanın bertaraf edilmesi gerekmektedir. Bu durumda Türkiye de yeni tesislerin açılmasının yanısıra yurt dışına bunların gönderilerek bertarafın orada gerçekleştirilmesi durumunda yurt dışındaki kapasite hakkında bazı bilgilerin özetlenmesinde fayda bulunmaktadır. Şekilde gösterildiği üzere, Afrika dan, Asya dan, Avustralya dan, Avrupa dan, Latin Amerika ve Karayipler den ve Kuzey Amerika dan toplam 42 tesis UNEP tarafından yapılan ankete cevap vermiştir. Buna göre, aşağıdaki şekil PCB bertaraf veya dekontaminasyon teknolojisi bulunduran tesislerin genellikle gelişmiş ülkeler arasında dağıldığını göstermektedir. Tesislerin ülkeler arasındaki dağılımı ise Şekilde gösterilmiştir.

50 Tesis Sayısının Kıtalar Arasında Dağılımı

51 Tesis Sayısının Ülkeler Arasında Dağılımı UNEP tarafından yapılan çalışmaya göre PCB içeren atıkların bertaraf ve dekontaminasyonunda uygulanan teknolojilerin sayıları Şekilde verilmektedir.

52 Farklı Yöntemlerin Uygulanma Sayıları PCB Bertaraf Teknolojileri farklı bertaraf yöntemlerinin sayıları Şekilde verilmektedir. Günümüzde en yaygın olarak inşa edilmiş bertaraf teknolojisinin yakma olduğu görülmektedir. Bunun dışındaki teknolojilerden sodyum ile indirgeme metodu ise 8 tesis ile başı çekmektedir. Diğer teknolojiler ise birkaç tesis ile temsil edilmektedir. Katalizörlü oksidasyon prosesi ticari olarak kullanımda olmayıp endüstriyel birimlerde klorlu organik bileşiklerin, PCDD/F ve PCB bileşiklerinin bertarafında kullanımları mevcuttur. Süper-kritik su oksidasyonu, çözünmüş elektron teknolojisi ve erimiş tuz oksidasyon metodu ise hali hazırda PCB atıklarının bertarafında kullanımda değildir.

53 Farklı Bertaraf Yöntemlerinin Uygulandığı Tesis Sayıları PCB Dekontaminasyon Teknolojileri Şekil de PCB atıklarının dekontaminasyon teknolojilerinin uygulamalarında solvent dekontaminasyon tekniğinin 12 tesis ile ana teknik olduğu göze çarpmaktadır. Farklı Dekontaminasyon Yöntemlerinin Uygulandığı Tesis Sayıları Test Aşamasındaki Diğer Deneysel Teknoloji Seçenekleri: Mikro emülsiyon elektroliz MnO /TiO Al O katalizörlü degradasyon x Katalitik hidrojenasyon Kendiliğinden yükselen sıcaklıkta dehalojenasyon Ultrasonik ışıma TiO ile foto-katalitik degradasyon 2 Fe(III) ile foto-katalitik degradasyon

54 Elektron ışın enjeksiyonu Ozonlama Biyo-degradasyon/Fenton reaksiyonu Beyaz fungus ile biyoremediasyon Ozonlama/Elektrik deşarjı ile parçalama DARAMEND biyoremediasyon Uçan kül parçalama Erimiş cüruf

55 Termal Desorpsiyon Kimyasal Arıtma Yüksek Isıda Yakma Fırını Bertaraf teknolojisi seçiminde değerlendirilmesi gereken hususlar eknoloji Adı T At ık Türü Son Ürünler Enerji ve Malzeme Gereksinimi Çevre Sağlığı aliyet (US$) M Erişim Kolaylığı Ku rulum ve Taşınabilirlik İşçi Sağlığı ve Güvenliği Halkı n Kabul Edebilirliği Tü m Atıklar Kül genellikle depolama sahasına gönderilir, baca gazları mutlaka gözlenmelidir, arıtma çamuru bertaraf edilmelidir. Yüksek enerji, asgari malzeme. Çevre ve insan sağlığına karşı eksik yanma ve hava emisyonları sonucu bazı riskler taşır. S abit tesisler $1300- $2500/ton askarel $ 500-$1000 /ton katı madde Çoğu ülkede bulunmaktadır. Taş ınabilir; kurulumu 3-6 ay arasında değişir. Maruziy et ihtimalinin oldukça yüksek olmasından dolayı geniş çaplı sağlık ve güvenlik planı oluşturulmalı, işçilerin düzenli sağlık kontrolleri yapılmalıdır. Taşın ma rotası ve potansiyel emisyonlarla ilgili ciddi tepkilerle sık karşılaşılır. Ya ğlar, toprak, sediman, su Temiz yağ, toprak, su geri dönüştürülebilir, çamur bertaraf edilmelidir. Düşük enerji, çok miktarda kimyasal gerekli olabilir a. Çevre ve insan sağlığına karşı düşük oranda risk taşır b. $ 150- $300/ton mineral yağ, toprak veya sediman c <10,000 ppm PCB içeren mineral yağlar için çoğu ülkede, yüksek seviyedeki yağ, toprak, sediman ve su için sınırlı sayıda mevcuttur d. Kol ayca taşınabilir. Orta derecede risk taşımasına rağmen sağlık ve güvenlik planı oluşturulmalıdır. Genel likle kabul edilebilir, ancak kimyasal kullanımı ve taşıma rotası ile ilgili endişelere yol açabilir. Ka tı maddeler, toprak, sediman Temizlenmiş katı maddeler geri dönüştürülebilir. Konsantre edilmiş yağlar bertaraf edilmelidir. Emisyonlar Orta seviyede enerji, asgari malzeme. Çevre ve insan sağlığına karşı eksik desorpsiyon ve hava emisyonları sonucu bazı riskler taşır. $ 40- $100/ton katı madde Çoğu ülkede bulunmaktadır. Kol ayca taşınabilir. Maruziy et ihtimalinin oldukça yüksek olmasından dolayı geniş çaplı sağlık ve güvenlik planı oluşturulmalı, işçilerin düzenli Kimya sal kullanımı ve taşıma rotası ile ilgili endişelere yol açabilir.

56 Katali zörlü Oksidasyon Plazma Ark Termal İndirgeme T eknoloji Adı At ık Türü Son Ürünler Enerji ve Malzeme Gereksinimi Çevre Sağlığı aliyet (US$) M Erişim Kolaylığı Ku rulum ve Taşınabilirlik İşçi Sağlığı ve Güvenliği Halkı n Kabul Edebilirliği gözlenmelidir. sağlık kontrolleri yapılmalıdır. Tü m atıklar (katı atıklar için termal desorpsiyon gereklidir) Temizlenmiş katı maddeler geri dönüştürülebilir. Genellikle başka kalıntı olmaz. Yüksek enerji, Yüksek hidrojen ihtiyacı. Çevre ve insan sağlığına karşı eksik indirgeme ve hava emisyonları sonucu bazı riskler taşır. Reaksiyon sırasında PCDD/F oluşmaz. obil M $ $6000/ton sıvı Henüz sadece birkaç ülkede kullanılmaktadır. Taş ınabilir; kurulumu 3-6 ay arasında değişir. Maruziy et ihtimalinin oldukça yüksek olmasından dolayı geniş çaplı sağlık ve güvenlik planı oluşturulmalı, işçilerin düzenli sağlık kontrolleri yapılmalıdır. Kimya sal kullanımı ve taşıma rotası ile ilgili endişelere yol açabilir. Atıkta önceden PCDD/F varsa bu prosesle bertaraf edilmeyebilir. To prak ve sediman Katılaşan malzeme (cüruf) bertaraf edilebilir veya geri dönüştürülebilir. Baca gazları gözlemlenmelidir. Arıtma çamuru bertaraf edilmelidir. Yüksek enerji, asgari malzeme. Çevre ve insan sağlığına karşı eksik yanma ve hava emisyonları sonucu bazı riskler taşır. $ 500- $1000/ton katı madde Sınırlı sayıda mevcuttur. Taş ınabilir; kurulumu 3-6 ay arasında değişir.. Maruziy et ihtimalinin oldukça yüksek olmasından dolayı geniş çaplı sağlık ve güvenlik planı oluşturulmalı, işçilerin düzenli sağlık kontrolleri yapılmalıdır. Taşım a rotası ve potansiyel emisyonlarla ilgili ciddi tepkilerle sık karşılaşılır ğ, su Ya Bertaraf edilmesi gereken çamur oluşabilir, gözlem yapılmalıdır. Düşük veya orta derecede enerji, asgari malzeme. Çevre ve insan sağlığına karşı eksik bertaraf ve hava emisyonları Bi linmiyor. Yağ geri dönüşümü yapan özel firmalar tarafından kullanılmaktadır. Taş ınabilir; kurulumu 3-6 ay arasında Orta derecede risk taşımasına rağmen sağlık ve güvenlik planı Taşım a rotası ve potansiyel emisyonlarla ilgili endişelere

57 Biyolojik Arıtma T eknoloji Adı At ık Türü Son Ürünler Enerji ve Malzeme Gereksinimi Çevre Sağlığı aliyet (US$) M Erişim Kolaylığı Ku rulum ve Taşınabilirlik İşçi Sağlığı ve Güvenliği Halkı n Kabul Edebilirliği sonucu bazı riskler taşır. Ticari kullanımı sınırlıdır. değişir. oluşturulmalıdır. yol açabilir. To prak ve sediman (henüz kanıtlanmamış) Ancak başarılı pilot denemelerden sonra belli olacaktır, gözlem yapılmalıdır. Düşük enerji, yeniden kullanılabilir malzemeler. Eğer emisyonlar ve güvenlik konusunda dikkatli olunursa insan sağlığına karşı oldukça düşük risk taşır. Bi linmiyor. Ticari olarak kullanımı mevcut değildir. Kol ayca taşınabilir. Orta derecede risk taşımasına rağmen sağlık ve güvenlik planı oluşturulmalıdır. Genel likle kabul edilebilir, ancak kimyasal kullanımı ve taşıma rotası ile ilgili endişelere yol açabilir. a Erimiş alkali metal kullanılan dehalojenasyon işlemi için geçerli değildir. b Erimiş alkali metal kullanılan dehalojenasyon alkali metalin tehlikeli madde kapsamında olmasından dolayı risk potansiyeli yüksek bir işlemdir. c Maliyet büyük oranda tekniğe bağlıdır. d Erimiş alkali metal kullanılan dehalojenasyon metodu kalifiye eleman ve yüksek teknoloji gerektirdiğinden çok yaygın değildir.

58 8 TÜRKİYE DE PCB KONSANTRASYONUNUN BÖLGESEL DAĞILIMININ DEĞERLENDİRİLMESİ Sanayileşmenin bir sonucu olarak üretilen çeşitli kimyasallar, çevreye salınarak farklı seviyelerde kirliliğe neden olmaktadırlar. Bu kirleticiler arasında poliklorlu bifeniller (PCBler), kimyasal ve termal kararlılıkları nedeniyle, atmosferde uzun mesafeler boyunca taşınmalarının yanı sıra toprakta, sedimanlarda ve sucul faunada birikmeleri sonucu yaygın kirlenmeye sebep olmuştur. İlk olarak 1930 larda üretime başlanmış, 1990 larda yasaklanmıştır, aşağı yukarı 1.3 milyon ton PCB üretilmiştir, 10 binlerce tonun çevrede serbest kalarak yaygın bir çevre kirliliğine neden olduğu bilinmektedir [1]. PCBlerin üretiminin dünya çapında büyük oranda yasaklanmasından dolayı ortamda PCB seviyeleri azalmasına rağmen, PCBlerin fizikokimyasal özellikleri karada ve kıyı bölgelerde yavaş azalma oranlarına neden olmaktadır [2]. Kalıcı organik kirleticilere ilişkin Stockholm Sözleşmesi gibi uluslararası sözleşmeler, uzun süre doğada kalmaları ve gerek çevresel ortamda gerekse de canlı organizmalarda geniş dağılım oluşturmaları nedeniyle kimyasalların tamamen ortadan kaldırılması için ülkeler arasında koordinasyonu sağlar. Stockholm Sözleşmesi 2001 yılında kabul edilmiş ve 2004 yılında yürürlüğe girmiştir. Sözleşmeye göre, bütün taraflar 2025 yılına kadar PCB içeren ekipmanların kullanımını sona erdirmek ve 2028 yılına kadar da 50 ppm den yüksek PCB içeren atıklarının çevreye uyumlu atık yönetimini sağlamak amacına uygun olarak tasarlanmış kararlı çabalar göstermelidirler. Sözleşmeye taraf olan her ülke, beş yılda bir sekreteryaya PCB bertarafı ile ilgli gelişmeleri bildirmek zorundadır. Türkiye sözleşmeyi imzaladıktan sonra, 2009 yılında Sözleşme TBMM nde görüşülmüş (Nisan 2009 Resmi Gazete: 27200), daha sonra Bakanlar kurulunda kabul edilmiştir ( Temmuz 2009, Resmi Gazete: 27304). Yasal prosedür Ocak 2010 da tamamlanmış; ve bu aşamadan sonra Türkiye Stockholm sözleşmesinin yükümlülükleri altına girmiştir. Bu nedenle, PCB içeren ekipmanların kullanımı, envanterinin hazırlanması, kirlenmiş alanların tespiti ve atıkların çevreye uyumlu olarak nihai bertarafı ve kontamine olmuş alanların iyileştirilmesi ile önemli yeni bir aşama başlamıştır. Weber ve diğerlerinin [3] de vurguladığı gibi, şu anki bilgilerin nispeten az olması nedeniyle POP larla kontamine olmuş alanların belirlenmesi, bunların daha sonra iyileştirilmesi için öncelikli olarak geniş kapsamlı bir yaklaşım ve büyük bir çaba gerekmektedir. Bu nedenle Türkiye dahil birçok ülkede, bunların çevreyle uyumlu olarak iyileştirilmesi amacıyla kirlilik noktalarının tespitini sağlayan bütün bilgilerin toplanmasına ihtiyaç vardır.

59 Stockholm Sözleşmesine taraf olan birçok ülke gibi Türkiye de PCBler üretilmemiştir. Dünya üzerinde PCB zaman çizelgesinin aksine Türkiye deki durum belirsizdir. PCBlerin neden olduğu çevresel kirliliğin ilk bulguları deniz kirliliği izleme çalışmalarının bir parçası olarak 1980 lerin öncesine dayandırılabilir [4]. Daha sonra, PCB kirliliğini araştıran çalışmaların sayısı özellikle son yıllarda artmıştır. Meijer v.d. nin [5] referans yüzey topraklarında PCB ve HCB'lerin küresel dağılımı ve birikimi üzerine yaptıkları kapsamlı çalışmada, toplam PCB kullanımının % 86'sının gerçekleştiği 30º ve 60º enlemleri arası küresel kaynak bölgesi olarak tanımlanmıştır. Bu bölgede yer alan Türkiye nin, ithalatçı ve kullanıcı ülke olduğu için sınır ötesi taşıma nedeniyle PCBlere maruz kaldığı bilinmektedir. Bu bağlamda, bu kısımda Türkiye de mevcut ve ilgili bilgilerin özetlenmesi yoluyla bölgesel dağılım değerlendirilmiş ve şu ana kadarki mevcut verilerin izin verdiği ölçüde, bölgedeki (örn. Doğu Avrupa) seviyelerin yanı sıra dünyanın diğer yerlerinde gözlemlenen referans seviyeleri ile karşılaştırma yapılmıştır. 8.1 POLİKLORLU BİFENİLLER Poliklorlu Bifeniller, Stockholm Konvansiyonu tarafından kısıtlanmış bir grup ksenobiyotik klorlu organik bileşiklere verilen isimdir. PCBler, üretim, kullanım ve doğaya salınımlarında hep bifenil yapısında değişen klor sayılarındaki bileşikler (congener) halinde olmuşlardır. Karışımın klor içeriği arttırılarak (kütlece %20-70) bileşik karışımları (genellikle bir karışımda tanesi) şeklinde üretilmişlerdir. PCBler kapalı uygulamaların (kondansatörler, transformatörler, vs.) yanı sıra yarı kapalı/açık uygulamalarda (yağlar, plastikleştiriciler, sıva malzemeleri, mürekkepler, yapıştırıcılar, yangın geciktiriciler, vs.) da kullanılarak piyasaya sürülmüştür lara kadar, PCBlerin, kullanım ve bertarafından sonra çevreye yayılma yollarının çeşitliliği farkedilmemiştir. Bilim çevreleri doğada PCBlerin varlığı ve kalıcılığından ilk kez Jensen in [6] çalışmasıyla haberdar olmuştur. O tarihten itibaren 1977 de Amerika Birleşik Devletleri nde ve son olarak da 1993 de Rusya da üretimleri durdurulmuştur [1]. PCBlerin yüksek miktarda üretimi, piyasaya sürülmesi ve endüstride yaygın kullanımları, ortamda bol miktarda kalmalarıyla sonuçlanmıştır. Analitik tarama tekniklerindeki önemli gelişmelerle birlikte, daha önce çevrede tamamen kararlı halde bulunduğuna inanılan PCBlerin, aerobik ya da anaerobik mikroorganizmalar tarafından parçalanabildiği [7-9] ve fizikokimyasal olarak değişime uğradığı gözlenmiştir [10-12]. Bu gelişmeler, tüm dünyada PCBlerin kaynakları, nihai durumları ve çevreye etkileri ile ilgili daha derinlemesine ve detaylı çalışmaların yapılması sonucunu doğurmuştur.

60 Günümüzde, tarihteki küresel boyutta PCB üretimi ve tüketimi [13], PCBlerin dağılımı ve topraktaki miktarları [5], PCB içeren madde ve ekipmanların belirlenmesi için pratik rehber dokümanlar [14], dünya çapında ulaşılabilir PCB bertaraf tesislerinin envanteri [15] mevcuttur. PCB üretmiş olan ülkeler arasında Aroclor (ABD, Birleşik Krallık), Phenoclor (Fransa), Kaneclor (Japonya), ve Clophen (Almanya) ticari karışımlarının Türkiye de piyasaya sürülmüş olduğu bildirilmiştir [16]. PCBlerin çevreye salınım kaynaklarından başlıcaları eski açık/yarı açık uygulamalar ve kontrolsüz kullanımlar, eski bertaraf faaliyetleri, yasadışı depolama ve kazalar olarak sıralanabilir [2]. 8.2 PCB KİRLİLİĞİNDE GÜNCEL BÖLGESEL/KÜRESEL EĞİLİMLER Stockholm konvansiyonunun ana amacıyla tutarlı bir şekilde, konvansiyonun verimliliğini ölçmek üzere özellikle çevresel matrislerde global izleme çalışmalarına odaklanılmıştır [17]. Kalıcı Organik Kirleticilerin (KOKlar) konsantrasyonlarının küresel eğilimlerinin izlenmesi konvansiyonun en önemli amacının ne ölçüde başarıldığının tespitine olanak sağlamaktadır: KOKların çevreden uzaklaştırılması sayesinde KOK maruziyetinin azaltılması. Bu amaçla, hava kalitesi izlemesi genellikle ilk değerlendirmede kullanılmakta; bunun yanısıra toprak, su gibi diğer çevresel ortamlardan gelen bilgiler ve insan maruziyetine dair veriler destek amaçlı kullanılmaktadır. ABD den pek çok saha da dahil olmak üzere, dünya çapında PCB kirliliğinin en yoğun olduğu sahaların belirlenmesi için pek çok çalışma yapılmaktadır. Erickson [2], Hudson Nehri, NY, New Bedford Limanı, MA, ve Orta Amerika daki Great Lakes i ABD deki en önemli kirlilik bölgeleri olarak değerlendirmektedir. Bu bölgelerde bazen sedimanlarda binlerce ppm PCB bulunduğu gözlemlenirken, dünyada diğer pek çok yerde çok daha düşük PCB konsantrasyonları önemli yerel kirlilik göstergesi olmuşlardır [18-21]. Bu çalışmalar yöntem, amaç vb. çeşitliliğinin genişliği nedeniyle Türkiye deki PCB kirliliğinin kıyaslanmasında referans olarak kullanılmamışlardır. Özetle bu bölümün amacı çeşitli ortamlardaki PCB kirliliğinin kapsamlı bir incelemesini yapmak değil, daha çok, çeşitli ortamlardaki izleme çalışmaları sonucunda toprak/sediman ve hava konsantrasyonları vurgulanarak referans PCB seviyelerine dair yapılan çalışmalara odaklanmaktır. Bu amaçla, Türkiye deki PCB kirliliğinin mevcut durumunun referans düzeylerle mümkün olduğunca bölgenin durumu da göz önünde bulundurularak karşılaştırılabilmesi için Tablo hazırlanmıştır.

61 PCBler söz konusu olduğunda farklı kaynaklardan kirlilik kıyaslanmasının yapılabilmesini zorlaştıran pek çok etken vardır. Bu daha çok PCBlerin doğasından - tek bir bileşikten ziyade pek çok bileşiklerden oluşan gruplar halinde olmaları ve farklı analiz yöntemleri- kaynaklanmaktadır. Literatürde, sonuçlar toplam PCB olarak ifade edilebilir (ör. Aroclor), homolog ya da bağımsız bileşikler (toplam 7 bileşik gibi legal sınırlarda kullanılanlar, toksik eşdüzlemli olanlar, diğer özelliklerine göre seçilenler ya da bazen tüm bileşiklerin listesi). Doğal olarak aynı birimde olsalar bile bu şekilde farklı ifade edilmiş rakamların kıyaslanması zor bir iş olabilmekte ve bu durum da sonuçlara kolay ulaşmayı engellemektedir. Buna rağmen, Türkiye deki PCB kirliliğine dair bilgilerin diğer ülkelerle karşılaştırılabilmesi amacıyla konsantrasyonlar ilgili kaynaklarda bulunduğu şekli korunarak Tablo 1 e konmuştur. Türkiye de mevcut PCB/KOK izlemesi yapan izleme istasyonu bulunmamaktadır, bu yüzden geçmiş kirliliğe dair önemli bir bilgi mevcut değildir. Zamana bağlı hava/toprak/sedimanlarda PCB eğilimlerinin izlendiği çalışmalar PCB seviyelerinde sabit bir azalmayı göstermektedir [22]. Tek istisnai durum 100 yıllık seller sonucu ortaya çıkan beklemedik durumlardır [17]. Sel baskınlarında kirletilmiş sedimanlar batık durumdan tekrar süspansiyon sonucu PCB kaynağı şeklinde rol oynayabilmektedir. Bu yeniden hareketlenme, sucul yaşamda bileşiklerin yeniden dağılımı ve PCBlerin biyolojik olarak ulaşılabilirliğinde artışla sonuçlanmaktadır [17]. 8.3 TÜRKİYE DE MEVCUT DURUM PCB ler Türkiye de hiç üretilmemekle birlikte, 21.yüzyıla kadar ekipman içerisinde (transformatörler gibi) veya değişik yarı açık/kapalı uygulamalar içinde yağ olarak ithal edilmiştir. Enerji üretim/iletim ve yüksek enerji tüketim talebiyle birlikte PCB nin üretim tarihçesi dikkate alınırsa, PCBlerin kullanımının 1960 larda başladığı, dolayısıyla da Türkiye nin PCB ye maruziyet geçmişinin aşağı yukarı 50 yıl olduğu söylenebilir. Türkiye nin PCBlerle ilgili bugünkü durumu hukuki ve çevresel kirlilik boyutları kapsamında incelenecektir HUKUKĠ BOYUT PCBlerin kontrolü kapsamında T.C.Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından Türkiye nin uluslararası zorunlulukları doğrultusunda PCBlerin kullanımı ve bertarafı ile ilgili bazı yasal düzenlemeler hayata geçirilmiştir. PCBlerin kullanımının kısıtlanması ile ilgili ilk yasal düzenleme 1993 yılında Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeliği ile başlatılmıştır. Bu Yönetmeliğe göre PCBlerin kullanımı

62 transformatörler, hidrolik sıvılar, kondansatörler gibi özel uygulamalarla sınırlandırılmıştır. Mevcut Yönetmeliklerde PCB seviyelerine açıkça sınırlama getirenler Tabloda listelenmiştir. Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliğine göre PCB ve PCT ile kirlenmiş ekipman tehlikeli atık olarak sınıflandırılmaktadır. Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği tehlikeli atıkların üretimi, toplanması, geçici olarak depolanması, ara depolanması, taşınması, geri kazanılması, bertaraf edilmesi, ithali ve ihracatına ilişkin yasak, sınırlama ve yükümlülükleri, alınacak önlemleri, yapılacak denetimleri tabi olunacak hukuki ve teknik sorumlulukları düzenlemektedir. Yönetmelik, tehlikeli atıkların depolanmasında üç kategori belirlemiştir (Yönetmelik Ek 11-A) ve bunlar arasında sadece inert atık kategorisinde PCBler için sınır değer verilmiştir. Belirli bir atığın inert olarak sınıflandırılabilmesi sınır PCB değeri 1 mg/kg dır. Toprak Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği, Toprak Kirliliğinin Önlenmesi bölümünde PCBler toprak kirliliği parametreleri arasında listelenmektedir. Sınır değer 0,5 mg/kg olarak verilmiştir ancak kirletilmiş alanların rehabilitasyonu ya da bertaraf teknolojilerine dair gereklilikler belirtilmemiştir. PCBlerin ve PCT lerin Kontrolü Hakkında Yönetmelik, PCB ve PCT içeren madde (yangın geciktirici, yağlama ve kesme yağları vs.) ve ekipmanın (transformatör, kapasitör vs. gibi Ek-4 de verilen liste) çevreye zarar vermeyecek şekilde bertarafını hedeflemektedir. Hacmi 5 dm 3 (L) ve daha fazla PCB içeren madde ve ekipmanları elinde bulunduranlar, bunları Bakanlık PCB envanterine kayıt ettirmekle yükümlüdür. PCB analizleri ile 50 ppm ve üzerinde PCB içerdiği belirlenen madde ve ekipmanlar, Yönetmeliğin Ek-1 ine göre etiketlenir. PCB içeren ekipmanın taşınması, geçici depolanması Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerince yapılmaktadır. PCB içeren ekipmanın nihai bertarafı için son tarih 2025 yılıdır. Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği bazı ağır metal ve halojen parametrelerinin yanı sıra PCB seviyesine göre atık yağları üç sınıfta toplamaktadır. PCB seviyelerine göre atık yağ kategorileri Tablo2 de verilmektedir. I.Kategori atık endüstriyel ve atık motor yağları ile II. Kategori atık endüstriyel yağlar geri kazanılır. Enerji geri kazanımı amacıyla yakılmaları söz konusu değildir. II. Kategori Atık Yağlar ve Geri Kazanım Sonucunda Ürün Kalitesi Tutturulamayan Atık Yağlar enerji geri kazanımı amacıyla ya da ek yakıt olarak kullanılabilir. Bazı Tehlikeli Maddelerin, Müstahzarların ve Eşyaların Üretimine, Piyasaya Arzına ve Kullanımına İlişkin Kısıtlamalar Hakkında Yönetmelik e göre PCB içeren yeni ürünlerin üretilmesi ya da piyasaya sürülmesi yasaktır. Son olarak Endüstriyel Tesislerden Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği PCBleri Aşırı derece tehlikeli maddeler kategorisi altında sınıflandırmaktadır ve baca gazı emisyon sınırı 0.1 ng/nm 3 olarak belirlenmiştir.

63 Türkiye Avrupa Birliği ile uyum sürecindedir ve pek çok yönetmelik ya değişikliğe uğramış ya da uyum süreci sonucunda yürürlüğe girmiştir yılında AB tehlikeli maddelerle kirletilmiş alanların tespiti ve iyileştirmesini amaçlayan toprak koruma stratejisini benimsemiştir. Bu tasarı, üye devletlerin toprak kirliliğini önlemesini, PCBlerle kirletilmiş alanlar da dahil olmak üzere kirletilmiş alanların envanterini çıkarmasını ve bu alanların iyileştirmesini sağlamasını gerektirmektedir. Türkiye nin kirletilmiş alanların tespiti ve iyileştirilmesine yönelik mevcut yasal düzenlemesinin bulunmamasına karşın, bu konudaki çalışmalar Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yürütülmektedir. Örnek olarak, Birleşik Devletler kimyasal acil durum ve kazaların sorumluluğunun alınması ve kontrolsüz ya da terk edilmiş tehlikeli atık alanlarının iyileştirilmesi amacıyla Superfund olarak da bilinen Kapsamlı Çevresel Sorumluluk, Telafi ve Taahhüt Yasası nı yayımlamıştır. Şu anda, ABD Çevre Koruma Ajansı (USEPA) PCBlerle kirletilmiş alanları Superfund Ulusal Öncelik Listesi ile izlemektedir. Bu tür alanların tespiti için Türkiye nin de benzer bir yol izlemesi gerekmektedir ÇEVRESEL KĠRLĠLĠK BOYUTU Türkiye deki PCB kirliliğinin seviyelerinin değerlendirilmesinde kullanılan kaynaklar, (1) resmi gümrük (ithalat) kayıtları, (2) resmi kayıtlar, örneğin, ÇveOB için/tarafından hazırlanan raporlar (3) uluslararası organizasyonlar tarafından hazırlanan raporlar, konferans bildirgeleri, vs.) oluşmaktadır. (4) bilimsel literatürden (makaleler, PCBlerle ilgili resmi ithalat kayıtları tek başına tutulmamıştır yılları arasında PCBler kimya sanayinde kullanılan diğer yağlar grubunda yer aldığından günümüzde yalnız PCBlere ait bir veri bulunmamaktadır. Bununla birlikte, yılları boyunca PCBler tek başına olmasa da PCBler, PCTler ve PBBler grubu altında sınıflandırılmıştır ve bu PCB ithalatı konusunda bir fikir vermektedir. Zamansal eğilim, 2000 li yıllara kadar bazı dalgalanmalara rağmen hatırı sayılır derecede ithalatı ve sonrasında keskin bir düşüşü işaret etmektedir yılları arasında bu kimyasallar grubu için ülkeler bazında Türkiye nin toplam ithalat miktarları Şekil 1 de verilmektedir. Şekilde de görüldüğü gibi bu dönemde toplam ithalat miktarı 100 metrik tona ulaşmaktadır. İthalat çoğunlukla Almanya, İtalya, İngiltere ve Belçika dan gerçekleştirilmiştir. Kimyasalın üretildiği ülke ve dolayısıyla hangi karışım olduğu (Clophen, Kaneclor gibi) Türkiye de kullanılan PCB karışımlarının tespiti açısından bilgi sağlayabilir. Bu gibi bilgiler PCBlerin akıbeti ve çevresel bozunması ile ilgili yürütülen çalışmalarda faydalı olacaktır.

64 PCBlerin kirletici parametrelere dahil olduğu ilk grup resmi kayıtlar Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP) Akdeniz Eylem Planı kapsamında Akdeniz Bölgesinde Kirliliğin Değerlendirilmesi ve Kontrolü Programı (MEDPOL) altında Türkiye nin Akdeniz kıyılarında organik kirleticilerin izlenmesinin bir parçası olarak ÇveOB için hazırlanmıştır. İlk grup çalışmalar yılları arasında MEDPOL I. Aşama [30] ikinci grup çalışmalar ise MEDPOL III. Aşama [4] kapsamında paralel zamanlarda gerçekleştirilmiştir. Devam eden çalışmalar, Akdeniz ve Ege sahilleri boyunca sedimanların ve deniz biotasının izlenmesi, MEDPOL III. ve IV. Aşama kapsamında yürütülmüştür ve bu çalışmalarla ilgili olarak 2003 ten bu yana yıllık raporlara ulaşılabilmektedir [31-37]. Bu çalışmaların özeti Tablo 7 de gösterilmektedir ve konu bilimsel literatürdeki diğer çalışmalarla birlikte ilgili bölümde tartışılmaktadır. Bu çalışmaların göreceli yeni olan sonuçları Türkiye kıyıları açıklarındaki sediman ve deniz biyotasında değişen miktarlarda PCBlerin bulunduğunu göstermektedir (ör. İzmir, Göksu, Edremit, Marmaris, Antalya, Taşucu, Çanakkale, Meriç, Mersin, v.d.) [31-37]. İkinci resmi bilgi kaynağı ise Kalıcı Organik Kirleticilere İlişkin Stockholm Sözleşmesi için [38] yılları arasında CveOB tarafından yürütülen bir UNIDO-POPs projesinin çıktısı olarak hazırlanan Ulusal Eylem Planı ve bu belgenin Ocak 2008 tarihli güncellenmiş versiyonudur [39]. Yukarıda bahsi geçen projenin bir parçası olarak yapılan envanter çalışmalarının 2006 raporuna göre [38] PCB içeren 6 kapasitör ve 189 transformatör ortaya çıkmıştır; güncellenmiş Ulusal Eylem Planında ise 290 transformatör ve 1972 kapasitör tespit edilmiştir [38]. Bu ekipmanın bir kısmı gelecekte bertaraf edilmek üzere depolanırken bir kısmı hala kullanımdadır. Elde edilen verilerin, daha kusursuz ve daha fazla katılımın olduğu bir envanter sonucu önemli ölçüde değişmesi beklenmektedir. Sonuçlar, ülkede PCB kirlilik potansiyelinin bulunduğunu ve en azından PCBli ekipmanlardan kaynaklanan kasıtsız salınımdan ötürü potansiyel bir PCB kirliliği riskini ortaya koymaktadır. Türkiye deki PCBlere ilişkin bilgi kaynağı olarak uluslararası raporlar da mevcuttur. Örneğin Küresel Çevre Fonu (GEF) tarafından finanse edilmiş ve UNEP Chemicals tarafından yürütülmüş bir proje kapsamında, kalıcı toksik maddelerden kaynaklanan zararlar ve risklere dair bölgesel değerlendirmeler yapılmıştır. Akdeniz Bölgesi Raporunda Türkiye nin de aralarında bulunduğu 27 ülkenin incelendiği Kalıcı Toksik Maddelerin Bölgesel Tabanlı Değerlendirmesi çalışmasına göre dünya 12 bölgeye ayrılmıştır [40]. Bu raporda Türkiye ile ilgili detaylı bilgi yer almamasına karşın, ordu, sivil ya da diğer kaynaklardan elektrikli ekipman kabul eden bertaraf sahaları potansiyel kaynak olarak vurgulanmıştır. PCBlerin atmosferik taşınımı Avrupa kıtasını da içeren modelleme çalışmaları aracılığıyla incelenmiştir. Türkiye deki atmosferik PCB çökme oranı, modelleme çalışmasında, yaklaşık g/km 2 /yıl olarak tespit edilirken, Avrupa daki oran 2 g/km 2 /yıl ve orta Avrupa daki oran maksimum 20 g/km 2 /yıl olarak belirlenmiştir. Tipik olarak Doğu Akdeniz için daha düşük

65 hesaplamalar yapılmış olup, Doğu Akdeniz Bölgesi ne 6084 kg/yıl PCB çökmesi ile uzun menzilli taşınımdan kaynaklı düşük konsantrasyonlar tespit edilmiştir. Bunlara ek olark 1019 kg/yıl, 219 kg/yıl ve 4140 kg/yıl atmosferik PCB çökmesi sırasıyla; yaş çökelme, kuru çökelme ve fotokimyasal tepkimeler aracılığıyla atmosferden uzaklaştırılmaktadır. Son olarak, 705 kg/yıl PCB nin de Doğu Akdeniz tarafından absorbe edildiği tespit edilmiştir [40]. Bu kaynak PCBlerin uzun menzilli taşınma aracılığıyla Türkiye ye gelme ve burada nihai olarak çökelme ihtimalini vurgulanmaktadır. Bu bulgular, Türkiye yi global kaynak bölgesine yerleştiren Meijer in 2003 [5] çalışmasıyla da tutarlılık göstermektedir. PCBlerin doğaya salınımı en çok PCB içeren ekipmanın tamir edilmesi ya da bertarafı aracılığıyla gerçekleşmektedir. Örneğin gemi sökümü (artık kullanılamaz duruma gelen teknelerin hurda olarak kullanmak maksadıyla elle sökümü) böylesi aktivitelerden biridir. İzmir Aliağa bölgesinde 2002 yılında gemi söküm alanları etrafında yapılan bir saha çalışmasının ardından Greenpeace tarafından bir uluslararası rapor hazırlanmıştır [41]. Bölgeden bir toprak ve 3 sediman numunesi alınmış, bu numunelerin analiz sonuçları Tablo3 ve 4 te sırasıyla gösterilmektedir. Bunlar bilimsel literatürdeki diğer çalışmalarla birlikte ilgili altbölümde tartışılmaktadır. Buna göre gemi sökümü faaliyetleri PCB kirliliğinin önemli bir kaynağı olarak ortaya çıkmaktadır. Yukarıda sözü edilen kaynaklardan ayrı olarak PCB içeren transformatör yağlarının pestisit lindanla birlikte 1972 ile 1982 yılları arasında zirai amaçla kullanıldığı iddia edilmektedir [42, 43]. Ancak uygulamanın miktarı veya gerçekleştiği alanın büyüklüğüne dair hiçbir bilgi yoktur. Son olarak toprak, sediman, su, hava, sucul biyota gibi çevresel alıcı ortamlardaki ve insan sütü ve yağ dokusunda PCB kirliliğinin seviyesinin tespit edilmesiyle ilgili pek çok bilimsel çalışma mevcuttur. Tüm bu çalışmaların özeti toprakta, sedimanda, havada, diğer biyolojik ortamlarda (deniz biyotası ve insanlarda yapılan çalışmalar) PCBler, başlıkları altındaki tablolarda sunulmaktadır. Yer, araştırmanın yapıldığı yıl, numune sayısı, konsantrasyon aralığı gibi önemli bazı bilgiler bu tablolarda sunulmaktadır TOPRAKTA PCBLER Tablo 3 de Türkiye de toprakta PCB kirliliği ile ilgili ulaşılabilen bütün çalışmalar verilmiştir. Sonuçlar, çoğunlukla endüstri bölgeleri içindeki veya etrafındaki PCB konsantrasyon bilgilerini vermektedir. En kayda değer sonuç olarak Yeniova [44] tarafından yapılan çalışmada, Ankara da

66 TEDAŞ a ait olan transformatör bakım ve onarım tesisinde önemli miktarda PCB kirliliğinin mevcut olduğu gösterilmiştir. Tarihsel olarak transformatörler, Türkiye genelinde birçok elektrik santrallerinden bu tesislere, onarım ve/veya yağ değişimi yapılması amacıyla açılması için getirilmiştir. Kötü atık yönetim uygulamaları ve uygunsuz depolama şartları nedeniyle çevreye olan sızıntı bu bölgenin kirlenmesine yol açmıştır. Bu bölgenin çevresinde daha sonra yapılan çalışmalar, kirlenmiş alana çok yakın özel koruma alanı içerisinde yer alan Eymir Gölü sedimanlarında ve civar toprağında kirlilik potansiyeli olduğunu göstermiştir [45]. Greenpeace [41], Çetin v.d. [46] ve Bozlaker v.d. [47] tarafından yapılan çalışmalara göre İzmir Aliağa nın PCBlerle kirlenmiş diğer önemli bir alan olduğu gözlenmiştir. Gemi söküm alanı içerisindeki örneklerde, Greenpeace [41] çalışmasına göre 7 PCB konsantrasyonu 640 ng/g kuru ağırlık ve Bozlaker e [47] göre 41 PCB konsantrasyonu 805 ng/g kuru ağırlık olarak belirtilmiştir. Her iki çalışma kapsamında kırsal veya kirlenmemiş alanlardan alınan numunelerde PCB konsantrasyonları <3 ve 0.23 ng/g kuru ağırlık olarak belirtilmiştir. Kirlenmiş ve göreceli temiz toprak arasında ciddi bir PCB derişim farkı gözlenmektedir. Bölgede tipik olarak yüksek klorlu PCB karışımlarının kullanıldığı penta- ve hekza klorobifenillerin yüksek oranda gözlemlenmesi sonucundan anlaşılmaktadır. Meijer ve diğerleri [5] tarafından küresel ölçekte yapılan kirlenmemiş yüzey toprağında PCB kirliliği araştırmasında, Antalya yakınlarında işlenmemiş toprakta 27 PCB konsantrasyonu ng/g kuru ağırlık (özellikle hepta-klorobifeniller) olarak bulunmuştur. Bu değer, sözkonusu çalışmadaki bütün örneklerin ortalaması olan ng/g kuru ağırlık ile karşılaştırıldığında bir hane düşük seviyede olduğu görülmektedir. Yüksek klorlu PCB bileşiklerinin uzun mesafe taşınımlarının düşük klorlu PCB bileşiklerine oranla göreceli daha zor olmasından dolayı, Antalya da belirlenen PCBlerin kaynağının yerel olduğu çıkarsaması yapılabilir. Tablo 1 de kirlenmemiş topraktaki PCB seviyelerinin oldukça fazla (birkaç basamak büyüklük kertesinden beş basamak büyüklük kertesine kadar) değişkenlik gösterdiği söylenebilir. Bununla birlikte kirlenmemiş toprakta PCBler için tipik aralık 1-10 ng/g kuru ağırlık olarak düşünülebilir. Tablo 3 de kentsel ve endüstriyel alanlar için bildirilen sonuçlar genelde eşit PCB kirliliği göstermiş, endüstri alanlarında, Tablo 1 in kirlenmemiş topraktaki seviyeleri ile karşılaştırıldığında yaklaşık olarak bir ile iki basamak kertesi daha yüksek sonuçlar elde edilmiştir. Toprak Kirliliği Yönetmeliği ne göre PCBlerle kirlenmiş toprakta limit değer 500 ng/g olarak verilmiştir. Bu sınıra göre Gölbaşı (Ankara) ve Aliağa (İzmir) bölgesi Türkiye de kirlenmiş bölgeler arasında listelenebilir.

67 SEDİMANDA PCBLER Sedimandaki PCB seviyeleri Tablo 4 de özetlenmiştir. İstanbul boğazı, Ankara (Eymir Gölü, Ankara Çayı) ve İzmir (Aliağa kıyı şeridi) sediman PCB seviyeleri, Tablo 1 de verilen referans değerlerle karşılaştırıldığında bir ila üç hane daha yüksek olduğu görülmektedir. Eski bir tersane İstanbul Boğazında ölçülen en yüksek PCB konsantrasyonundan sorumlu tutulmuştur (diğer örnekleme noktaları ile arasında yaklaşık üç basamak kertesi fark bulunmaktadır) [51]. Toprak kirliliği için daha önceki bölümde bahsedildiği gibi, İzmir Aliağa daki gemi söküm alanı ve Ankara da Eymir Gölü yakınındaki transformatör onarım tesisi, sedimanda yüksek PCB seviyesine işaret etmektedir [41, 44, 45]. Diğer potansiyel kirlenmiş alan, Ankara Çayı nın Sincan Organize Sanayi Bölgesi boyunca içinden geçen kısmı ve Ankara Merkezi Atıksu Arıtma Tesisi nden deşarj alan kısmıdır [52]. Mersin körfezinde [53], İstanbul Boğazına yakın Karadeniz sedimanlarında [54] veya orta Karadeniz bölgesinde [55] gözlemlenen PCB konsantrasyonları Tablo 1 de sunulan referans değerlerden düşük veya karşılaştırılabilir düzeydedir. Benzer şekilde, 2003, 2006, 2007 ve 2008 MEDPOL izleme çalışmaları sırasında Türkiye nin Ege kıyıları ve Akdeniz boyunca gözlemlenen sediman PCB konsantrasyonları Tablo 1 de verilenlerden düşük veya karşılaştırılabilir düzeydedir. PCBler ile ilgili olarak bu durum, özellikle Türkiye nin üretici ülke olmasından ziyade kullanıcı ülke olması ile açıklanabilir. Nispeten yüksek konsantrasyonların PCB üretimi yapmış ülkelerde olması beklenebilir. MEDPOL izleme çalışmalarının bulguları bu tahminler ile uyumludur. Diğer yandan 2004 ve 2005 için bütün örnekleme noktalarında MEDPOL çalışmalarının sonuçları PCBler için beklenmedik yüksek konsantrasyonlar göstermektedir [32, 37]. Bunun sonucu bilinmemektedir. Avrupa ve diğer ülkelerde çeşitli limitler bulunmaktadır ancak şu an Türkiye de kirletilmiş alanlar ile ilgili bir rehber bulunmamaktadır, bu nedenle bir karşılaştırma yapılamamaktadır HAVADA PCBLER Türkiye de atmosferik PCB kirliliği konusunda yapılan çalışmaların bilgileri Tablo 5 de verilmiştir. Kentsel alanlardaki atmosferik PCB seviyeleri Tablo 1 de verilen referans hava kalitesi izleme istasyonların gözlemlerinden genellikle daha yüksek basamak kertesine sahiptir. Buna istisna olarak İzmir Aliağa endüstri alanında havada ölçülen PCB konsantrasyonları belirtilebişlir; Tablo 1 deki konsantrasyonlardan üç basamak kertesi kadar daha yüksek değerler ölçülmüştür. Ayrıca Odabaşı v.d. [56] tarafından yapılan son çalışmada, çelik üretimi sırasında kullanılan elektrik ark fırınlarından atmosfere PCBlerin çok önemli katkısı olduğu vurgulanmıştır. Tablo 5 de verilen

68 kentsel/endüstriyel alanlarda ölçülen konsantrasyonlar [56], de bu bölgede yürütülen diğer çalışmaların bulgularından [46,47] ve dünya çapında gözlenmiş tipik değerlerden [56] çok daha yüksektir. Baca gazında, hatta ortam havasında ölçülen konsantrasyonlar, baca gazında PCBler için bugünkü düzenleyici limitlerden birkaç basamak kertesine kadar daha yüksektir. Odabaşı v.d. nin çalışması [56] sıcak kirlilik noktaları na çelik endüstrisinin katkısını vurgulamaktadır. Bursa nın kentsel/endüstriyel alanlarında gaz ve atmosferik PCB partikül faz konsantrasyonları üzerindeki çalışmalarda, yerel kaynaklar ve uzun menzilli atmosferik taşımanın, numunelerde düşük klorlu PCB bileşiklerinin baskın olduğu bu bölgedeki PCB kirliliğine katkı sağladığı ileri sürülmüştür [58-61]. Çetin v.d. [46] ve Odabaşı v.d. [57], İzmir atmosferinde PCB konsantrasyonlarını ölçmüş ve gözlemlenen konsantrasyonların literatürdeki kentsel ve endüstriyel alanlar için daha önce bildirilen değer aralığı içerisinde olduğunu açıklamışlardır. Çetin v.d. [46] yaz konsantrasyonların endüstri alanında yapılan kış çalışmalarından daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Benzer şekilde, Odabaşı v.d. [57], kentsel alanlardan PCB-gaz değişiminin İzmir Güzelyalı limanında yazın buharlaşma (özellikle tri ve tetra-klorobifeniller) kışın çökelme şeklinde olduğunu açıklamışlardır SUDA PCBLER Deniz suyu, içme suyu ve kentsel atık suda PCBlerin konsantrasyonlarını gösteren çalışmalar Tablo 6 da özetlenmiştir. Deniz suyunda gözlemlenen konsantrasyonlar arasında, Telli-Karakoç v.d. nin [63] çalışmasında, kontamine olmamış Atlantik Okyanusu veya EMEP referans izleme istasyonlarındaki gözlemlenenlerle karşılaştırıldığı zaman Marmara Denizi nde en az 100 kat daha yüksek PCB seviyeleri bulunmuş ve bunlar Tablo 1 de gösterilmiştir. Örneklerin yoğun yerleşim yerleri ve İzmit sanayi bölgesi yakınından alındığı düşünüldüğünde sonuçlar şaşırtıcı değildir. Ayrıca, Aydın v.d. nin [64] çalışmalarında, Konya nın endüstriyel atık su da kabul eden atıksu toplama sisteminden alınan örneklerde çok daha yüksek konsantrasyonlar bulunmuştur. Genel olarak Tablo 6 da verilen sulu faz konsantrasyonları bazı tutarsızlıklar göstermektedir. Öyle ki İzmir in deniz suyundaki PCB konsantrasyonları [57], Konya nın içme suyunda gözlemlenenlerden [65] iki basamak kertesi kadar daha küçüktür. PCB gibi bileşiklerin sulu fazda iken verimli biçimde ekstraksiyonunun yapılmasındaki güçlükler, PCBlerin konsantrasyonlarının raporlanmasında kullanılan yöntem

69 veya bileşik sayılarının farklı oluşu gibi birçok faktör bu sonuçların açıklanmasını zorlaştırmaktadır (örneğin, 6 bileşik, 29 bileşik veya toplam PCBler, gibi). Türk mevzuatında ilgili kriterlerin eksikliği nedeniyle Tablo 6 daki bütün sonuçların genel değerlendirilmesi USEPA nın yüzey su kriterleri kullanılarak yapılmıştır. Buna göre sucul yaşamın PCBlere süresiz olarak maruz kalabileceği sınır, su ve deniz suyunda, sırasıyla 14 ve 39 ng/l dir [69]. Bu sınır değerlere göre, İzmir, İzmit veya Karadeniz kıyılarında önemli bir kirlilik gözlenmemiştir. Diğer yandan, aynı sınır değerler içme suyu ve atık suya uygulandığında Konya nın durumu ciddiyet arzetmektedir BİYOLOJİK ORTAMDA PCBLER Biyolojik ortamdaki PCB konsantrasyonlarını gösteren çalışmalar (balık, midye, liman yunusu, insan yağ dokusu ve anne sütü) Tablo 7 de verilmektedir. PCBlerin farklı konsantrasyonlarda raporlanması (ıslak ağırlık, yağ, WHO-TEQ/g ıslak ağırlık, WHO-TEQ/g yağ) özellikle literatürdeki çalışmalarla kıyaslama yapılmasını zorlaştırmaktadır. İnsanlar için besin kaynağı olarak sınıflandırılabilen deniz ürünlerinde PCB miktarları, Domingo ve Bocio [70] tarafından araştırılmış ve Türkiye deki çalışmalarda elde edilen PCB konsantrasyonlarının genellikle bu çalışmadakilerle aynı ya da daha düşük olduğu belirlenmiştir. ABD Gıda ve İlaç İdaresinin kılavuzuna göre sucul organizmalar için PCB tolerans seviyesi 2 ppm dir [82]. Tanabe v.d. [71] tarafından 1997 de Karadeniz de Sinop ve Yakakent kıyılarında yapılan çalışmada raporlanan balık ve liman yunusunda gözlenen PCB değerleri dışındaki sucul yaşam formlarında tüm gözlenmiş PCB seviyeleri 2 ppm in altındadır. Numune alma yılı (1993) göz önüne alındığında Türkiye de yasal PCB kullanımının devam ettiği bu yıllarda elde edilen sonuç pek şaşırtıcı değildir. Tanabe v.d. [71] çalışmasında liman yunuslarında gözlenen seviyelerin o tarihte dünyanın diğer bölgelerinde bildirilen seviyeleriyle aynı veya daha düşük olduğunu belirtmiştir. Öte yandan balıklardaki PCB seviyeleri, Avrupa ülkelerinde bildirilen seviyelerle aynı veya daha düşük iken, pek çok Asya ülkesindeki seviyelere kıyasla yüksektir. Akdeniz ve Ege Denizi midyelerindeki PCB seviyeleri oldukça yüksek seviyelerin gözlemlendiği Rusya ve Japonya dışında Monirith v.d. tarafından bildirilen [29] Asya-Pasifik ülkelerindeki midye PCB seviyeleri ile paralellik göstermektedir. Tolun v.d. [75] tarafından yapılan bir çalışmada Ağustos 1999 da Türkiye de yaşanan büyük depremin öncesi ve sonrasında midyelerdeki PCB seviyeleri araştırılmıştır. Yazarlar, depremden sonra deprem öncesine kıyasla midyelerdeki PCB seviyelerindeki

70 yükselmeye işaret etmiştir. Bu bulgu, zeminde yatan PCBlerle kirlenmiş sedimanların deprem sonucu suyla karışması (resüspansiyon) ve suya başka endüstriyel kaynaklı PCB karışmasıyla açıklanmıştır. Midyeler suyu filtreleyerek beslenen organizmalar olmaları nedeniyle bu değişimleri yansıtmaktadırlar. Çalışmanın yazarları midyelerdeki PCB seviyelerini (WHO-TEq) 199/2006 sayılı Avrupa Komisyonu Yönergesi ile gıdalarda önerilen en yüksek PCB seviyeleri ile kıyaslamışlardır. Günlük/haftalık tüketim için potansiyel sağlık riski limiti ile karşılaştırıldığında midyelerde gözlenen PCB seviyelerinin daha düşük, ancak arada bir büyüklük kertesinden az fark bulunduğunu vurgulamışlardır. Bu bulgular Holoubek v.d. [17] tarafından 100 yıllık sel baskını sonrası yükseldiği gözlenen PCB konsantrasyonu bulgularıyla paralellik göstermektedir. Holoubek v.d. [17], izleme çalışmaları süresince PCBlerin azalma eğilimindeki değişimi PCBlerin sel baskınları dolayısıyla doğaya yeniden salınımıyla açıklamışlardır. Anne sütü ve yağ dokusunda yapılan çalışmaların yazarları, diğer ülkelerle karşılaştırıldığında, Türkiye de ölçülen PCB konsantrasyonlarının kıyaslanabilir ya da daha düşük olduğunu belirtmişlerdir [80, 81]. Bununla birlikte, PCB konsantrasyonlarında beklenen düşme eğiliminin gözlenmediğini de belirtmişlerdir. Son olarak, Ogata v.d. [76] tarafından yakın zamanda yapılan bir çalışmada plastik reçine topaklarının izleme çalışmalarında biyolojik ortama bir alternatif olarak kullanılabileceğini belirmiştir. Bu çalışmanın bir parçası olarak İzmir kıyısından alınan bir örnek PCBler açısından analiz edilmiştir (Tablo 7). Elde edilen sonuç (53 ng/g topak PCBler), ABD de alınan numunelerde ölçülen ortam konsantrasyonlardan bir hane kadar daha küçüktür. Bununla birlikte Avrupa dakilerle kıyaslanabilir konsantrasyonda ve Uzak Doğu da ölçülen seviyelerden ise bir büyüklük kertesi kadar yüksektir. Benzer ya da daha küçük konsantrasyonların ölçüldüğü Japonya, Hong Kong ve Vietnam istisnai durumdadır. 8.4 SONUÇ Türkiye de geçmişte çevresel ortamdaki referans kalıcı organik kirletici seviyelerinde uzun dönemli veya düzenli izleme çalışmaları yapılmamıştır. Bu nedenle Türkiye nin farklı bölgelerindeki PCB kirliliği üzerine yapılan çalışmalar ulusal referans değerleriyle kıyaslanamamaktadır. Bunun sonucunda, PCB kirlilik bulguları dünyanın diğer bölgelerinin yanı sıra Orta ve Doğu Avrupa dan elde edilen izleme sonuçlarıyla karşılaştırılmıştır. Ancak, bu çalışmalardaki kirlilik seviyelerinin diğer ülkelerdekiyle karşılaştırılması farklı raporlama ve birimlerin kullanılması dolayısıyla çok kolay değildir. Buna rağmen, sonuçlar literatür ile olabildiğince karşılaştırılmaya çalışılmıştır. Özetle, önemli yerel PCB kirlilik kaynaklarının varlığı, bu değerlendirmenin bir sonucu olarak ortaya

71 konmuştur. Kalıcı kimyasal maddelere dair yapılan çalışmaların sayısının özellikle son on yılda önemli ölçüde artması da dikkat çekicidir. Kirletici alanların belirlenmesi, bu tehlikeli kirleticilerin çevreden uzaklaştırılmasına giden uzun yolda sadece ilk adımdır. Sonraki aşamalar, etki eden çevresel bozunma mekanizmalarının, diğer bir deyişle PCBlerin akıbetinin ilgili ortamda çalışılması ve anlaşılmasını içerir. Son olarak, kirlenmiş sahalar için etkili iyileştirme stratejilerinin geliştirilmesi nihai adım olacaktır. Bertaraf alternatiflerine bağlı olarak, halihazırda kullanımdaki PCB içeren teçhizatın ömürlerini tamamlama aşamasından sonra yönetimi zor ve dikkat gerektiren bir konudur. Kirletilmiş alanların varlığının yanısıra Ulusal Eylem Planı ndan elde edilen bilgiler PCB içeren ekipman ve yağların varlığını ortaya koymaktadır. Şu anda bu atıkların bertarafı için tek lisanslı tesis İzmit te bulunmaktadır. Bu nedenle, sözkonusu ekipmanların önemli bir kısmı uygun bertaraf için Avrupa Ülkelerine ihraç edilmeye devam edecektir [83]. Weber v.d. [3] nin değerlendirmesinde vurgulandığı gibi, kirlenmiş sahaların oluşmasının önlenmesi gerçek sürdürülebilir çözümdür ve özellikle zehirli kimyasallarla çalışan sanayilerde entegre kirlilik önleme ve kontrol yaklaşımına ihtiyaç vardır. Bu yaklaşım özellikle Stockholm Konvansiyonu'nun yükümlülüklerinin bir sonucu olarak stokları, PCB gibi zehirli maddeler içeren ekipmanları tanımlamak, kirlenmiş alanları bulmak ve iyileştirmek gibi kapsamlı bir görev üstlenen ülkeler için geçerlidir.

72 Tablo 1. Değişik ortamlarda referans PCB seviyeleri. Ortam Yer Araştırma yılı n a # bileşik PCBler b Açıklamalar Ref Toprak EMEP istasyonu, Çek Cumhuriyeti (CR) /yıl 7 BQL-40 (7.3) #153 ve #138 bileşiklerinin toprak tipine bağlı olarak yıllarda azalma eğilimi [22] Toprak Orta ve Güney Avrupa (CEE) (1.8) (6.8) PCB ler özellikle yaz aylarında düşük CB ler için kaynak iken yüksek CB ler için alıcı durumundadır [23] Toprak Dünya çapında kirlenmemiş yüzey toprakları (5.4) Yüksek değişkenlikteki konsantrasyonlar, en düşük ve en yüksek konsantrasyonlar, Grönland ve anakara Avrupa'da bulundu. [5] Toprak Kırsal/uzak topraklar ABD (3.08) #118 ve #105 toprakta baskın bileşikler [24] Toprak Büyük Britanya Batı ve güneydoğu Büyük Britanya da göreceli yüksek konsantrasyonlar [25] Toprak Litvanya (5.94) Tüm sahalarda toprak ve hava konsantrasyonları arasında doğrudan ilişki [26]

73 Sediment EMEP istasyonu, CR /yıl (2.2) #153 ve #138 sedimanlarda baskın bileşikler [27] Sediment CEE [27] Sediment Baltık Denizi /yıl 7 ~15 - ~60 Verinin log-lineer regresyon analizi PCB ler için yıllık %5 azalma göstermekte [28] Hava Litvanya (0.1) İki referans alan ve üç endüstriyel alan, endüstriyel alanda en yüksek konsantrasyonlar gözlemlenmiş [26] Hava EMEP istasyonu, CR /hafta 7 BQL ng/m3 (0.084) gaz Tipik olarak azalma eğilimi, büyük sel olayları dışında [22] fazında 7 BQL ng/m3 (0.031) partikül faz Hava CEE (0.11) - [23] (0.20) Tatlı su EMEP station, CR BQL-20 ng/l (2.1) Tipik olarak azalma eğilimi, büyük sel [27]

74 /yıl olayları dışında Midye Asya Pasifik 1994, 1997, 1998, 1999, 2001 toplam (12 ülke için ortalamaların aralığı) PCB seviyeleri endüstriyel ve insan faaliyetleri ile korelasyon içinde. Asya Pasifik ülkesi (Japonya dışında) sanayileşmiş ülkelere göre daha düşük konsantrasyon gözlemlenmiş. [29] a n Örneklerin sayısını veya örnekleme frekansını gösterir. b PCBler için konsantrasyon birimleri; katı örnekler için, ng/g kuru ağırlık, hava örnekleri için ng/g m 3, sıvı örnekler için ng/l, biota örnekleri için ng/n yağ. Ortalama değerler parantez içerisinde verilmiştir. BQL= Ölçülebilir değerlerin altında.

75 Tablo 2. PCBlerle ilgili mevcut ulusal yasal uygulamalara genel bakış. Yıl/Resmi Gazete No Yönetmelik Ortam/Alıcı Düzenleme sınırı 2005 / Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Sıvı, atık yağ, ekipman < 1 mg/kg 2005 / Toprak Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Toprak, atık çamur, kompost < 0.5 mg/kg 2007 / PCB ve PCTlerin Kontrolü Hakkında Yönetmelik Materyal Ekipman < 5 L ekipman < 50 materyal 2008 / Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği Atık Yağ Kategori: < 10 ppm Kategori II: < 50 ppm Kategori III: > 50 ppm 2008 / Tehlikeli Maddelerin ve Müstahzarların Sınıflandırılması, Ambalajlanması ve Etiketlenmesi Hakkında Yönetmelik Her tür ürün Üretilmesine ve pazarlanmasına izin verilmemektedir 2009 / Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Baca gazları < 0.1 ng/nm 3

76 Tablo 3. Türkiye de toprakta PCBlerin (ng/g kuru ağırlık) bölgesel dağılımının özeti. PCBler b Yer Araştırma Yılı n a Örnekleme Bölgesi Birim Miktar Ref. Gölbaşı, Ankara Kırsal, Endüstriyel Σ Ar c [44] Antalya İşlenmemiş Σ [5] Aliağa, İzmir Endüstriyel Σ [41] Aliağa, İzmir Kentsel, endüstriyel Σ [46] Aliağa, İzmir Kırsal, endüstriyel Σ [47] Gölbaşı, Ankara Kırsal, endüstriyel Σ Ar ND 10 c [45] Gölbaşı, Ankara Kırsal, endüstriyel Σ Ar ND 84 [48] İskenderun, Hatay Endüstriyel Σ 41 17±17 [49] a n numune sayısını gösterir.

77 b PCB birimi: bileşiğin toplamını gösterir, Ar1016 Aroclor 1016 cinsinden PCB konsantrasyonunu gösterir, Ar altında. Aroclor 1016 ve Aroclor 1260 ın toplamı cinsinden PCBlerin toplam konsantrasyonunu gösterir. Aralık ve /veya ortalama±standart sapma konsantrasyonlar, ilgili kaynaktan alınmıştır. ND= Metot tayin sınırı c µg/g kuru ağırlık.

78 Tablo 4. Türkiye de sedimanda PCBlerin (ng/g kuru ağırlık) bölgesel dağılımının özeti. Yer Araştırma Yılı n a Örnekleme Bölgesi Birim b PCBler Ref. Miktar Mersin - 8 Kentsel kıyı şeridi Σ Ar1254 < 2-4 [53] Boğaz, Kırsal Σ Ar [54] Karadeniz Σ Ar1260 < Σ Eymir Gölü Kırsal, endüstriyel Σ Ar1260 ND-196 [44] Ankara Orta-Karadeniz Bölgesi Kentsel nehirler ve kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar1262 ND [55] Aliağa, İzmir Endüstriyel Σ [41] Akdeniz Kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar1260 ND ND-1.96 [31] Akdeniz Kıyı şeridi Σ Ar1254 ND-117 [32]

79 Σ Ar1260 ND-121 Akdeniz Kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar [37] Akdeniz Kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar [33, 34] Akdeniz Kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar1260 ND-18.4 ND-16.5 [35] Akdeniz Kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar1260 ND-12.5 ND-13.7 [36] Eymir Gölü Kırsal, rekreasyon Σ Ar ND-84 [45] Ankara İstanbul Boğazı Kentsel Σ [51] Ankara Çayı Kentsel, endüstriyel Σ Ar [52] a n numune sayısını gösterir. b PCB birimi: bileşiğin toplamını gösterir, Ar1016 Aroclor 1016 cinsinden PCB konsantrasyonunu gösterir, Ar

80 Aroclor 1016 ve Aroclor 1260 ın toplamı cinsinden PCBlerin toplam konsantrasyonunu gösterir. konsantrasyonlar, ilgili kaynaktan alınmıştır. ND= Metot tayin sınırı altında. Aralık ve /veya ortalama±standart sapma

81 Tablo 5. Türkiye de havada PCBlerin (ng/m 3 ) bölgesel dağılımının özeti. Örnekleme Bölgesi Birim b PCBs b Yer Araştırma Yılı n a Miktar Ref. Aliağa, İzmir Kentsel, endüstriyel [46] Güzelyalı Limanı Kentsel, endüstriyel [57] İzmir Bursa Kentsel, endüstriyel [58-61] Aliağa, İzmir ~ 30 Kentsel, endüstriyel [47] Meram, Konya Kentsel [62] Aliağa, İzmir Kentsel, endüstriyel 41 62±35 [56] a n numune sayısını gösterir. b PCB birimi: bileşiğin toplamını gösterir. Aralık ve /veya ortalama±standart sapma konsantrasyonlar, ilgili kaynaktan alınmıştır. ND= Metot tayin sınırı altında.

82 Tablo 6. Türkiye de sulu fazda PCBlerin (ng/l) bölgesel dağılımının özeti. Yer Araştırma Yılı n a Örnekleme Bölgesi Birim b PCBler Ref. Miktar İzmit Körfezi, İzmit Kentsel sahil Σ #16-# [66] Ordu ve Sinop Kentsel sahil Ar ND [67] Güzelyalı Limanı Kentsel sahil İzmir [57] Konya - 5 Kentsel atıksu toplama sistemi [68] Konya Kentsel atıksu toplama sistemi Kentsel su şebekesi [64] Konya - 5 Kentsel atıksu toplama sistemi [65]

83 a n numune sayısını gösterir. b PCB birimi: bileşiğin toplamını gösterir, Ar Aroclor 1016 ve Aroclor 1260 ın toplamı cinsinden PCBlerin toplam konsantrasyonunu gösterir. Aralık ve /veya ortalama±standart sapma konsantrasyonlar, ilgili kaynaktan alınmıştır. ND= Metot tayin sınırı altında.

84 Tablo 7. Türkiye de biyolojik ortamda (ng/g lipid) PCBlerin bölgesel dağılımının özeti. Ortam Yer Araştırma Yılı n a Örnekleme Bölgesi Birim b PCBler Miktar Ref. Deniz organizması Mersin körfezi Kıyı şeridi Σ Ar1254/ [4, 30] Deniz organizması Taşucu, Mersin Kıyı şeridi Σ Ar1254 ND-39 [53] Balık türleri Sinop, Yakakent Kıyı şeridi Σ Kanechlor [71] Balık türleri İstanbul, Anamur - 5 Kıyı şeridi Kıyı şeridi Σ 6 Σ [72] Balık türleri Kahramanmaraş Baraj Σ 16 ND-42.3 b [73] Balık türleri Marmara Denizi Deniz suyu Σ [74] ND-1.96

85 Deniz biyotası Akdeniz Kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar1260 ND-28.0 ND-10.1 [31] Balık türleri Akdeniz numune alınan yer Kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar1260 ND-9.45 ND-9.45 [32] Balık türleri Akdeniz numune alınan yer Kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar1260 ND-492 ND-419 [37] Balık türleri Akdeniz numune alınan yer Kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar [33, 34] Balık türleri Akdeniz numune alınan yer Kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar [35] Midye İzmir Körfezi Kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar1260 ND-306 ND-99 [32] Midye İzmir Körfezi Kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar1260 ND-416 ND-340 [37]

86 Midye İzmir Körfezi Kıyı şeridi Σ Ar [33, 34] Σ Ar Midye İzmir Körfezi Kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar1260 ND-43.6 ND-10.4 [35] Midye İzmir Körfezi Kentsel kıyı şeridi Σ Ar1254 Σ Ar [36] Midye İzmir Körfezi numune alınan yer Endüstriyel Σ #16-# [66] Midye Orta Karadeniz numune alınan yer Endüstriyel şeridi kıyı Σ Ar ND [67] Midye İzmir Körfezi numune alınan yer Endüstriye Σ c [75] Plastik topakları reçine İzmir Körfezi Kentsel kıyı şeridi Σ d [76]

87 Liman yunusu Sinop Yakakent Kıyı şeridi Σ Kanechlor c [71] Adipoz doku Ankara İnsan kadavrası Σ Ar1260 ND-780 [44] Adipoz doku Ankara Cerrahi operasyonlar Σ [77] Adipoz doku Ankara Cerrahi operasyonlarerkek Σ [78] İnsan sütü Ankara Σ Ar1260 ND [44] İnsan sütü Ankara Σ [79] İnsan sütü Kahramanmaraş Σ c [80] İnsan sütü Ankara, İstanbul, Antalya, Kahramanmaraş, Afyon Σ [81] a n Numune sayısını ya da numune alınan yerin sayısını gösterir. b PCB kaynağı: bileşiğin toplamını gösterir, Ar1016 Aroclor 1016 PCB konsantrasyonunu gösteriri, Ar

88 Aroclor 1016 ve Aroclor 1260 nun toplamı olarak bütün PCB lerin toplam konsantrasyonunu gösterir, #16 # 209, IUPAC No: #16 # 209 un toplam bileşiklerini gösterir. Aralık ve /veya ortalama±standart sapma konsantrasyonlar, ilgili referanslardan elde edilerek verildi. ND= Belirlenemedi. c ng/g ıslak ağırlık d ng/g Plastik reçine topakları biyolojik ortam izlenmesine alternatif olarak kullanılmıştır. Şekil yılları arasında PCB üreticisi olan ve olmayan ülkelerden yapılan PCB, PCT ve PBB ithalat verileri.

89

90 9 PCB EYLEM PLANI 9.1 MEVCUT DURUM Stockholm Sözleşmesi ile taraf ülkeler PCB ler dahil kalıcı organik kirleticilerin çevredeki miktarını azaltmak, bu maddeleri imha etmek ve kaynaklarını sınırlamak hususlarında ortak karar almıştır. Bu sözleşmeye taraf olan ülkeler söz konusu kirleticileri 2025 yılına kadar çevresel açıdan en uygun teknolojileri kullanarak bertaraf etmekle yükümlüdür. Ülkemizde kullanılmış PCB ve PCB içeren madde ve ekipmanların envanterine dair kesin veriler bulunmamakla birlikte Özel Atık Yönetimi Alanında Türkiye'nin Kapasitesinin Geliştirilmesine İlişkin Türk-Alman Eşleştirme projesi kapsamında Türkiye de bulunan PCB'li ekipman ve maddelere ilişkin tahminler mevcuttur PCB MĠKTARI HAKKINDA TAHMĠN Aşağıdaki tahminler 5 litrenin üzerinde PCB hacmine sahip transformatörler ve kapasitörler gibi envantere tabii PCB li ekipmana göre hesaplanmıştır. Küçük PCB li kapasitörler ve diğer cihazlardaki PCB dikkate alınmamıştır. dayanmaktadır: Türkiye deki PCB miktarı hakkındaki tahminler aşağıda belirtilen veri ve varsayımlara Türkiye deki transformatörlerin toplam sayısı: PCB li transformatörler ile PCB li kapasitörleri arasındaki oran: 1:1 PCB li teçhizatın ortalama ömrü: Transformatörler: 50 yıl

91 Kapasitörler: 30 yıl Teçhizatın ortalama ağırlığı: Transformatörler: 2,5 ton Kapasitörler: 50 kg Alman deneyimlerine dayanarak PCB içeren transformatörlerin yüzdesi: Tüm transformatörlerin %10 ü PCB li transformatörlerdir. Tüm transformatörlerin %20 si PCB ile kirlenmiş yağ transformatörleridir. Türkiye ile Almanya daki endüstriyel gelişim arasındaki farklılıklar göz önünde bulundurulduğunda, Türkiye deki PCB li teçhizatın yüzdesinin daha düşük olduğu varsayılmaktadır. Faktörler aşağıda belirtilen şekilde uyumlu hale getirilmiştir: Türkiye deki tüm transformatörlerin %7,5 i PCB li transformatörlerdir. Türkiye deki tüm transformatörlerin %15 i PCB ile kirlenmiş yağ transformatörleridir. Transformatörlerdeki ve kapasitörlerdeki ortalama malzeme bileşimi: %30 izolasyon sıvısı %70 i katılar (çoğunlukla metaller) Tahminlerin Sonucu: Yukarıdaki varsayımlardan elde edilen sonuçlar Tablo 1 de gösterilmektedir. Türkiye deki toplam PCB içeren teçhizatın yaklaşık 140,000 ton olduğu tahmin edilmektedir ki, bunun yaklaşık 42,000 tonu sıvı PCB ler veya PCB ile kirlenmiş yağlar ve 98,000 tonu başta metaller olmak üzere katılardır. Örneğin yüksek PCB konsantrasyonuna sahip transformatörler gibi PCB li transformatörlerin miktarı 46,000 ton olarak tahmin edilmektedir. Bu transformatörler arındırma (dekontaminasyon) için uygun değildir. Bunlar Türk PCB yönetmeliğinde belirtilen zaman çerçevesi içinde arındırılmalı ve bertaraf edilmelidirler.

92 Transformatörün imalatçısındaki veya işleticisindeki PCB ile kirlenmiş madeni yağlı transformatörlerin miktarı tahminen 93,000 tondur. PCB içeriğine bağlı olarak bu transformatörler ya bertaraf edilmeli ya da yasal zaman çerçevesi içinde arındırmaya (dekontaminasyona) tabi tutulmalıdır. Son olarak, PCB li kapasitörlerin toplam yaklaşık 1000 ton olduğu tahmin edilmektedir. Bunlar yüksek PCB konsantrasyonları içermekte olup, bertaraf edilmelidirler. Türkiye deki PCB li teçhizatın tahmini miktarları Teçhizatın tipi Tahmini teçhizat miktarı Ortalama ağırlık (kg/birim) Tahmini toplam miktarlar (ton) PCB li transformatörler ,500 46,000 PCB ile kirlenmiş transformatörler ,500 93,000 PCB li kapasitörler ,000 teçhizat Toplam PCB içeren 75, ,000 Bertaraf için 15 yıllık bir dönemi ve bu dönemin son beş yılında artan bir bertaraf faaliyetini dikkate alarak, yılda 140,000 tonluk PCB arındırma ve bertaraf kapasitesinin tesis edilmesi önerilmektedir.

93 9.1.2 TAHMĠNLERE DAYALI MALĠYET HESABI Özel Atık Yönetimi Alanında Türkiye'nin Kapasitesinin Geliştirilmesine İlişkin Türk-Alman Eşleştirme projesi kapsamında Türkiye de bulunan PCB'li ekipman ve maddelere ilişkin tahminlere göre ülkemizdeki yaklaşık 140,000 tonluk PCB miktarına dayalı olarak, bu madde ve ekipmanda PCB analizinin yapılması ve bertarafının gerçekleştirilebilmesi sürecinde oluşacak tahmini maliyet de hesaplanabilir. Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü 2010 Yılı Döner Sermaye İşletme Müdürlüğünün açıkladığı Çevre Referans Laboratuvarı 2010 fiyat listesine göre, GC/ECD Metoduyla (TS EN Petrol Ürünleri Ve Kullanılmış Yağlar - PCB Ler Ve İlgili Ürünlerin Tayini - Bölüm 1: Belirli PCB Türevlerinin Elektron Yakalama Detektörlü (ECD) Bir Gaz Kromatografı (GC) Kullanılarak Ayrılması ve Tayini TS EN Petrol Ürünleri Ve Kullanılmış Yağlar - Pcb Ler Ve İlgili Ürünlerin Tayini - Hesaplama) PCB analizi için birim fiyat 600 TL dir. Eşleştirme projesi kapsamında Türkiye de bulunan transformatörlerin toplam sayısı dir. Kabaca bir tahminle, her bir transformatörden 1 numune almak üzere yapılacak analizlerin maliyeti, transformatör * 600 TL = TL 1 transformatör olarak hesaplanabilir. Eşleştirme projesi kapsamında Türkiye de bulunduğu tahmin edilen yaklaşık 42,000 ton sıvı PCB ler veya PCB ile kirlenmiş yağların ortalama kalorifik değeri kj/kg kabul edilirse, ülkemizdeki PCB atıkları mevzuata uygun olarak bertaraf lisansına sahip olan İZAYDAŞ ın yakılarak imha edilecek atıklara ait 2009 yılı bertaraf fiyat listesine göre hizmet bedeli ton başına 300 TL olacaktır. Böylelikle,

94 42,000 ton PCB li sıvı atık * 300 TL = TL 1 ton PCB li sıvı atık sıvı PCB ler veya PCB ile kirlenmiş yağların ortalama maliyeti hesaplanabilir. Yine aynı metodu uygulayarak eşleştirme projesi kapsamında Türkiye de bulunduğu tahmin edilen yaklaşık 93,000 ton PCB ile kirlenmiş madeni yağlı transformatörlerin İZAYDAŞ ın katı atık depolama sahası 2009 yılı bertaraf fiyat listesine göre tehlikeli endüstriyel atıklar için hizmet bedeli ton başına 240 TL olacaktır. PCB ile kontamine olmuş transformatörlerin atık depolama sahasındaki bertarafının maliyeti, 93,000 ton PCB li katı atık * 240 TL = TL 1 ton PCB li sıvı atık olarak hesaplanabilir. MALİYET BAŞLIĞI YAPILACAK İŞLEM BİRİM MALİYET MİKTAR TOPLAM MALİYET PCB analizi Analiz Sıvı PCB ler veya PCB ile kirlenmiş yağlar Bertaraf (yakma) PCB ile kontamine transformatörler Bertaraf (depolama) Toplam

95 9.2 PCB EYLEM PLANI ÇALIŞMA PROGRAMI Türkiye de PCB üretimi hiç gerçekleşmemiştir, ancak 1996 ya kadar ithalatı devam etmiştir. Özel Atık Yönetimi Alanında Türkiye'nin Kapasitesinin Geliştirilmesine İlişkin Türk- Alman Eşleştirme Projesi ve KOK lara ilişkin Stockholm Sözleşmesi için Ulusal Uygulama Planın çerçevesinde tespit edilen veriler, ülkemizde PCB li transformatör ve kapasitör varlığını ortaya koymaktadır. Öte yandan, ülke çapındaki mevcut açık, kapalı ve yarı kapalı sistemlerde PCB varlığına dair denetimler gerçekleştirilmemiştir ve dolayısıyla buna ilişkin kayıtlar bulunmamaktadır. Aşağıda tanımlanan eylemler, PCB Yönetimi konusunda Stockholm Sözleşmesinden doğan yükümlülüklerimizi kapsayarak atılacak adımlar konusunda kılavuzluk etmek amacıyla hazırlanmıştır. Stockholm sözleşmesi uyarınca, PCB kullanımının azaltılarak 2025 yılına kadar çevre ve insan sağlığına zarar vermeyecek biçimde nihai bertarafının sağlanması gerekmektedir.

96 EYLEM SORUMLU PAYDAŞLAR HEDEF SÜRE BAŞARI GÖSTERGESİ Öncelikli sektörlerin belirlenmesi ÇOB I. Grup ve II. Grup Sektörlerin belirlenmesi Sektör listelerinin oluşturulması ÇOB Öncelikli sektör listelerindeki her bir sektörün altında yer alan firmaların tüm iletişim bilgilerine ulaşılması Envanter Sisteminin hayata geçirilmesi ÇOB Veri girişlerinin programa deneme aşamasında kayıt girilmesi PCB analizi için yeterli laboratuvar kapasitesinin belirlenmesi ÇOB yıl başı itibariyle I. Grup Sektörlerin envanter başvurularının % 100 ünün değerlendirilerek raporlanabilmesi PCB bertarafı için yeterli tesis kapasitesinin belirlenmesi ve alternatif bertaraf yöntemlerinin değerlendirilmesi ÇOB ÜNİVERSİTE, MESLEK ODALARI yıl başı itibariyle I. Grup Sektörlerin envanter başvurularının % 100 ünün değerlendirilerek raporlanabilmesi Arındırma /bertaraf lisansı vermeye yetkili teknik kurulun oluşturulması ÇOB ÜNİVERSİTE, MESLEK ODALARI yıl başı itibariyle komisyonun oluşturulması 50 ppm den fazla PCB içeren ekipmanın tanımlanması ve etiketlenmesi ÇOB, İÇOM İÇOM, İLGİLİ SEKTÖR 2012 İÇOM tarafından yıl içinde yapılan denetim çalışmalarında envanter sisteminde kayıtlı olan ekipmanların % 50 'sinin mevzuata uygun olarak etiketlendiğinin yerinde tespiti Belirlenen I.Grup sektörlerin envanter çalışmasının başlatılması ÇOB İÇOM, İLGİLİ SEKTÖR yıl başı itibariyle I. Grup Sektörlerin envanter başvurularında %20'ye ulaşılabilmesi

97 EYLEM SORUMLU PAYDAŞLAR HEDEF SÜRE BAŞARI GÖSTERGESİ I. Grup sektörlerden gelen envanter bilgilerinin değerlendirilmesi ÇOB, İÇOM İLGİLİ SEKTÖR yıl başı itibariyle I. Grup Sektörlerin envanter başvurularının %100 ünün raporlanması. I. Grup sektörlerin envanter kayıtlarındaki eksiklikler konusunda bilgilendirilerek eksikliklerin takibinin sağlanması I. Grup sektörlerin bertaraf işlemlerinin tamamlanması ÇOB, İÇOM ÇOB, İÇOM İLGİLİ SEKTÖR yıl başı itibariyle I. Grup Sektörlerin ilk envanter Kayıtlarının tamamlanması İLGİLİ SEKTÖR 2017 I.Grup sektörlerin envanter sistemine kayıtlı ekipmanlarının %80inin bertarafının raporlanması Belirlenen II.Grup sektörlerin envanter çalışmasının başlatılması ÇOB İÇOM, İLGİLİ SEKTÖR yıl başı itibariyle I. Grup Sektörlerin envanter başvurularında %20'ye ulaşılabilmesi II. Grup sektörlerden gelen envanter bilgilerinin değerlendirilmesi ÇOB, İÇOM İLGİLİ SEKTÖR yıl başı itibariyle I. Grup Sektörlerin envanter başvurularının % 100 ünün değerlendirilerek raporlanabilmesi II. Grup sektörlerin envanter kayıtlarındaki eksiklikler konusunda bilgilendirilerek eksikliklerin takibinin sağlanması II. Grup sektörlerin bertaraf işlemlerinin tamamlanması ÇOB, İÇOM ÇOB, İÇOM İLGİLİ SEKTÖR yıl başı itibariyle I. Grup Sektörlerin ilk envanter Kayıtlarının tamamlanması İLGİLİ SEKTÖR 2020 I.Grup sektörlerin envanter sistemine kayıtlı ekipmanlarının %80inin bertarafının raporlanması

98 EYLEM PLANINA AĠT ZAMAN ÇĠZELGESĠ ETKİNLİKLER Öncelikli sektörlerin belirlenmesi 2 Sektör listelerinin oluşturulması 3 Envanter Sisteminin hayata geçirilmesi 4 PCB analizi için yeterli laboratuvar kapasitesinin belirlenmesi 5 PCB bertarafı için yeterli tesis kapasitesinin belirlenmesi ve alternatif bertaraf yöntemlerinin değerlendirilmesi 6 Arındırma /bertaraf lisansı vermeye yetkili teknik kurulun oluşturulması 7 50 ppm den fazla PCB içeren ekipmanın tanımlanması ve etiketlenmesi 8 Belirlenen I.Grup sektörlerin envanter çalışmasının başlatılması 9 I. Grup sektörlerden gelen envanter bilgilerinin değerlendirilmesi 10 I. Grup sektörlerin envanter kayıtlarındaki eksiklikler konusunda bilgilendirilerek eksikliklerin takibinin sağlanması 11 I. Grup sektörlerin bertaraf işlemlerinin tamamlanması 12 Belirlenen II.Grup sektörlerin envanter çalışmasının başlatılması 13 II. Grup sektörlerden gelen envanter bilgilerinin değerlendirilmesi 14 II. Grup sektörlerin bertaraf işlemlerinin tamamlanması

99

100 10 ENVANTER SİSTEMİ Poliklorlu Bifenillerin ve Poliklorlu Terfenilllerin Kontrolü Hakkında Yönetmeliğe göre 5 dm3 (L) ve daha fazla PCB içeren madde ve ekipmanları elinde bulunduranlar, bunları, Bakanlık PCB envanterine kayıt ettirmekle yükümlüdür. Kapasitör setlerinde 5 dm3 (L) eşik değeri hesabı, seti oluşturan her bir kapasitörün PCB li kısımlarının hacimleri toplanarak yapılır. Envantere tabî olan madde ve ekipman beyanlarında, envanter formunun kullanılması zorunludur. Özel Atık Eşleştirme Projesi kapsamında oluşturulan envanter programı ile Yönetmelikte yer alan envanter formları İl Müdürlükleri aracılığı ile elinde bulundurulanlar tarafından doldurularak sisteme online olarak kaydedilecektir. Program PCB yönetimi alanındaki paydaşların envanter sistemine online kayıt yapabilmelerini sağlarken, aynı zamanda güncel verilerin Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından takibine olanak tanımaktadır.

101 10.1 PCB ENVANTER PROGRAMI

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121 TÜRKİYE DE PCB ALANINDA YAPILMIŞ ÇALIŞMALAR

122 EKLER

123 1. PCB Özel İhtisas Komisyonunun kurulmasına dair Bakanlığımızın 28/01/2009 tarih ve 507 sayılı Olur u ve Komisyon Çalışma Takvimi. 2. PCB Özel İhtisas Komisyonu toplantı tutanakları. 3. KARDEMİR A.Ş. saha çalışması Görev Raporu. 4. KARDEMİR A.Ş. saha çalışması sırasında alınan numunelerin analiz sonuçları. 5. İZMİR ALİAĞA saha çalışması kapsamında alınan numunelerin analiz sonuçları Nisan 2009 tarihlerinde Bakanlığımızda gerçekleştirilen PCB Özel İhtisas Komisyonu Çevre ve Orman İl Müdürlükleri Eğitimi Programı Nisan 2009 tarihlerinde Bakanlığımızda gerçekleştirilen PCB Özel İhtisas Komisyonu Çevre ve Orman İl Müdürlükleri Eğitimi Katılımcı Listesi Nisan 2009 ve Haziran 2009 tarihlerinde Bakanlığımızda gerçekleştirilen PCB Özel İhtisas Komisyonu Çevre ve Orman İl Müdürlükleri ve Sektöre Yönelik Eğitim Sunumları Haziran 2009 tarihlerinde Bakanlığımızda gerçekleştirilen PCB Özel İhtisas Komisyonu Sektöre Yönelik Eğitim Programı Haziran 2009 tarihlerinde Bakanlığımızda gerçekleştirilen PCB Özel İhtisas Komisyonu Sektöre Yönelik Eğitim Katılımcı Listesi. 11. Envanter çalışması I. grup sektör listesi 12. Eğitim ve Saha Çalışmaları Fotoğrafları 13. PCB Yönetimi El Kılavuzu Kapağı ve PCB Tanıtım Broşürü. 14. PCB Bertaraf Miktarları

124 EK.1 PCB Özel İhtisas Komisyonu nun kurulmasına dair Bakanlığımızın 28/01/2009 tarih ve 507 sayılı Olur u

125

126

127

128 EK.2 PCB Özel İhtisas Komisyonu toplantı tutanakları

129 TUTANAK TARĠH: YER : ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI KONU : PCB Özel Ġhtisas Komisyonu BaĢlangıç Toplantısı KATILIMCILAR: Prof.Dr. Ġsmet ÇOK (Gazi Üniversitesi) Doç.Dr.Ġpek ĠMAMOĞLU (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) A.Mahir ERDEM (Çevre ve Orman Bakanlığı) Kemal KURUSAKIZ (Çevre ve Orman Bakanlığı) Rukiye DOĞANYĠĞĠT (Çevre ve Orman Bakanlığı) Nihal USTA (Çevre ve Orman Bakanlığı) MenekĢe KESKĠ DÖNMEZ (Çevre ve Orman Bakanlığı) Mahmut BOCAL (Çevre ve Orman Bakanlığı) Çevre ve Orman Bakanlığı nın tarih ve 507 sayılı Olur ları gereğince oluģturulan Özel Ġhtisas Komisyonu ilk toplantısı, 17 ġubat 2009 tarihinde Ankara da Bakanlık binasında gerçekleģtirilmiģ olup yapılan bu toplantıda Özel ihtisas Komisyonları Yönetmeliği nin 7. maddesi gereğince Prof. Dr. Ġsmet ÇOK komisyon baģkanlığına, Doç. Dr. Ġpek ĠMAMOĞLU baģkan yardımcılığına seçilmiģtir. PCB Özel Ġhtisas Komisyonu BaĢlangıç Toplantısında komisyonun her ay düzenli olarak toplanması, komisyon üyelerince hava kirliliğinin irdelenmesi için komisyona Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümünden Doç. Dr. Mustafa ODABAġI nın komisyona dahil edilmesi, Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri ve Sektörlere verilecek olan sekiz saatlik eğitimlerin iki güne yayılması konuları görüģülerek karara bağlanmıģtır. 17 ġubat 2009 tarihinde Ankara da Bakanlık yetkililerinin de katılımıyla gerçekleģtirilmiģ olan PCB Özel Ġhtisas Komisyonu BaĢlangıç Toplantısında 12 aylık süre içerisinde gerçekleģtirilmesi planlanan çalıģma programı aģağıda maddeler halinde verilmekte olup ekte ayrıca tablo halinde sunulmaktadır. 1. Eğitim Kitapçığının Son Hale Getirilmesi ve Basımı 2. Ulusal Eylem Planı Taslağının ve Hedef Bölgelerin GörüĢülmesi Konulu Olağan DıĢı Komisyon Toplantısı 3. Ulusal Eylem Planı Taslağının Sunulması 4. Ġl Çevre ve Orman Müdürlüklerinin Eğitiminin Tamamlanması 5. Sektörel Eğitimin Tamamlanması 6. Ulusal Eylem Planının GeliĢtirilmesi ve Sonuçlandırılması 7. Saha ÇalıĢmaları için Kapsam ÇalıĢmasının Sonuçlandırılması 8. Saha ÇalıĢmalarına BaĢlanması ve Tamamlanması

130 9. Aylık Komisyon Toplantıları 10. Nihai Raporun Sunulması 11. Değerlendirme ve KapanıĢ Toplantısı Mart ayının ilk haftası içerisinde gerçekleģtirilmesi düģünülen ikinci toplantının gündem baģlıkları Ulusal Eylem Planı nın Ele Alınması, Hedef Bölgelerin Belirlenmesi ve PCB Eğitim kitapçığının değerlendirilmesi olarak belirlendi. TUTANAK TARĠH: YER : ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI KONU : PCB Özel Ġhtisas Komisyonu BaĢlangıç Toplantısı KATILIMCILAR: Prof.Dr. Ġsmet ÇOK (Gazi Üniversitesi) Doç.Dr.Ġpek ĠMAMOĞLU (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) Kemal KURUSAKIZ (Çevre ve Orman Bakanlığı) Rukiye DOĞANYĠĞĠT (Çevre ve Orman Bakanlığı) Nihal USTA (Çevre ve Orman Bakanlığı) MenekĢe KESKĠ DÖNMEZ (Çevre ve Orman Bakanlığı) Mahmut BOCAL (Çevre ve Orman Bakanlığı) tarihinde Ankara da Bakanlık binasında Özel Ġhtisas Komisyonu ikinci toplantısı gerçekleģtirilmiģtir. Yapılan toplantıda alınan kararlar maddeler halinde aģağıda verilmektedir. 1. El Kitapçığının gözden geçirilmesi ve son Ģeklinin verilmesi 2. Hizmet içi ve sektörel eğitim içeriklerinin belirlenmesi

131 3. Hizmet içi eğitimlerin Nisan 2009 tarihlerinde arasında gerçekleģtirilmesi 4. Saha ÇalıĢmaları için Hedef Bölgelerin Tespiti 5.Ulusal Eylem Planı Taslağının Hazırlanması 6.Özel Ġhtisas Komisyonu üçüncü toplantısının tarihinde saat da Bakanlığımızda gerçekleģtirilmesi 7.Bir sonraki toplantıya Ulusal Eylem Planı için iģ paketleri ve projeler oluģturularak hazırlıklı gelinmesi 8. Son değerlendirmeler ve kapanıģ tarihinde gerçekleģtirilmesi düģünülen üçüncü toplantının gündem baģlıkları Hizmet içi ve sektörel eğitim içeriklerinin belirlenmesi, Saha ÇalıĢmaları için Hedef Bölgelerin Tespiti, Ulusal Eylem Planı Taslağının Ele Alınması olarak belirlendi. TUTANAK TARĠH: YER : ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI KONU : PCB Özel Ġhtisas Komisyonu Üçüncü Toplantısı KATILIMCILAR: Prof.Dr. Ġsmet ÇOK (Gazi Üniversitesi) Doç.Dr.Ġpek ĠMAMOĞLU (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) Rukiye DOĞANYĠĞĠT (Çevre ve Orman Bakanlığı) MenekĢe KESKĠ DÖNMEZ (Çevre ve Orman Bakanlığı) Mevlana KARAKAYA (Çevre ve Orman Bakanlığı)

132 tarihinde Ankara da Bakanlık binasında Özel Ġhtisas Komisyonu üçüncü toplantısı gerçekleģtirilmiģtir. Yapılan toplantıda gerçekleģtirilen faaliyetler ve alınan kararlar maddeler halinde aģağıda verilmektedir. Toplantıda; 1) El kitapçığına son Ģekil verilmiģtir. 2) Nisan 2009 tarihleri arasında gerçekleģtirilecek olan hizmet içi eğitimlerin içerikleri görüģülmüģtür. 3) Eğitim içeriğine iliģkin teklifler sunulmuģtur. 4) Sunulan tekliflerin değerlendirilmesi sonucu eğitim içerikleri belirlenmiģtir. 5) Özel Ġhtisas Komisyonu dördüncü toplantısının tarihinde saat da Bakanlığımızda gerçekleģtirilmesine karar verilmiģtir tarihinde gerçekleģtirilmesi düģünülen dördüncü toplantının taslak gündem baģlıkları Nisan 2009 tarihleri arasında gerçekleģtirilecek olan hizmet içi eğitimlerin değerlendirilmesi, Saha ÇalıĢmaları için Hedef Bölgelerin Tespiti, Ulusal Eylem Planı Taslağının Ele Alınması olarak belirlenmiģtir. TUTANAK TARĠH: YER : ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI

133 KONU : KATILIMCILAR: PCB Özel Ġhtisas Komisyonu Dördüncü Toplantısı Prof.Dr. Ġsmet ÇOK (Gazi Üniversitesi) Doç.Dr.Ġpek ĠMAMOĞLU (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) Rukiye DOĞANYĠĞĠT (Çevre ve Orman Bakanlığı) Nihal USTA (Çevre ve Orman Bakanlığı) tarihinde Ankara da Bakanlık binasında Özel Ġhtisas Komisyonu dördüncü toplantısı gerçekleģtirilmiģtir. Yapılan toplantıda gerçekleģtirilen faaliyetler ve alınan kararlar maddeler halinde aģağıda verilmektedir. Toplantıda; Nisan tarihleri arasında Bakanlığımız 22. kat toplantı salonunda gerçekleģtirilen hizmet içi eğitim değerlendirilmiģtir. 2. PCB konusunda faaliyet gösteren özel sektör, transformatör bakım ve onarım merkezleri ve ilgili kamu kurum ve kuruluģları kapsayacak olan sektörel eğitimin Haziran tarihleri arasında gerçekleģtirilmesi kararlaģtırılmıģtır. 3. Saha çalıģmaları için hedef bölgelerin tespitinde il çevre ve orman müdürlüklerinden alınacak olan bilgilerin de göz önünde bulundurulması karara bağlanmıģtır. 4. Özel Ġhtisas Komisyonu 5. toplantısının 26 Mayıs 2009 Salı günü saat 10:00 da Bakanlığımız 20. kat toplantı salonunda gerçekleģtirilmesine karar verilmiģtir tarihinde gerçekleģtirilmesi düģünülen beģinci toplantının taslak gündem baģlıkları Saha çalıģmaları için hedef bölgelerin tespitinde Ġl Çevre Orman Müdürlüklerin den gelen verilerin değerlendirilmesi., Sektörel eğitim içeriklerinin belirlenmesi., Ulusal eylem planı çalıģmaları olarak belirlenmiģtir.

134 TUTANAK TARĠH: YER : ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI KONU : KATILIMCILAR: PCB Özel Ġhtisas Komisyonu 6. Toplantısı Prof.Dr. Ġsmet ÇOK (Gazi Üniversitesi) Doç.Dr.Ġpek ĠMAMOĞLU (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) Kemal KURUSAKIZ (Çevre ve Orman Bakanlığı) Rukiye DOĞANYĠĞĠT (Çevre ve Orman Bakanlığı) Nihal SEVĠNGEL (Çevre ve Orman Bakanlığı) Volkan YANMAZ (Çevre ve Orman Bakanlığı) tarihinde Ankara da Bakanlık binasında Özel Ġhtisas Komisyonu altıncı toplantısı gerçekleģtirilmiģtir. Yapılan toplantıda gerçekleģtirilen faaliyetler ve alınan kararlar maddeler halinde aģağıda verilmektedir. Toplantıda; Haziran tarihleri arasında Bakanlığımız 22. kat toplantı salonunda gerçekleģtirilen sektörel eğitim değerlendirilmiģtir Temmuz 2009 tarihleri arasında Karabük ilinde Karabük Demir Çelik Fabrikasında gerçekleģtirilecek olan saha çalıģması ile ilgili olarak Karabük Ġl Müdürlüğü ile ilgili gerekli yazıģmalar yapılmıģtır. 3. Karabük Demir Çelik Fabrikası tesislerinde yapılacak saha çalıģması için Ġl Müdürlüğümüz aracılığı ile tesis bilgilendirilmiģtir. 4. Saha çalıģmasında Çevre Referans Laboratuarından bir personelin ve alınacak numunelerin taģınmasında bir aracın tahsis edilmesi için gerekli yazıģmalar yapılmıģtır. 5. Özel Ġhtisas Komisyonu 7. toplantısının 01 Eylül 2009 Salı günü saat 10:00 da Bakanlığımız 20. kat toplantı salonunda gerçekleģtirilmesine karar verilmiģtir.

135 tarihinde gerçekleģtirilmesi düģünülen yedinci toplantının taslak gündem baģlıkları Temmuz 2009 tarihleri arasında Karabük ilinde Karabük Demir Çelik Fabrikasında gerçekleģtirilen saha çalıģmasının değerlendirilmesi, Saha çalıģmaları için belirlenen diğer hedef bölgelerle ilgili takvim belirlenmesi, Ulusal Eylem Planı ÇalıĢmaları olarak belirlenmiģtir. TUTANAK TARĠH: YER : ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI KONU : KATILIMCILAR: PCB Özel Ġhtisas Komisyonu 7 Toplantısı Prof.Dr. Ġsmet ÇOK (Gazi Üniversitesi) Doç.Dr.Ġpek ĠMAMOĞLU (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) Rukiye DOĞANYĠĞĠT (Çevre ve Orman Bakanlığı) Nihal SEVĠNGEL (Çevre ve Orman Bakanlığı) Volkan YANMAZ (Çevre ve Orman Bakanlığı) MenekĢe Keski DÖNMEZ tarihinde Ankara da Bakanlık binasında Özel Ġhtisas Komisyonu 7. toplantısı gerçekleģtirilmiģtir. Yapılan toplantıda gerçekleģtirilen faaliyetler ve alınan kararlar maddeler halinde aģağıda verilmektedir. Toplantıda; 1) Temmuz 2009 tarihleri arasında Karabük ilinde Karabük Demir Çelik Fabrikasında gerçekleģtirilen saha çalıģması değerlendirilmiģtir.

136 2) Saha çalıģması için belirlenen diğer illerle ilgili görüģler sunulmuģ ve tartıģılmıģtır. 3) Bir sonraki Özel Ġhtisas Komisyonu Toplantısına Ulusal Eylem Planında yer alacak ana ve alt baģlıkları içeren bir taslak hazırlanarak gelinmesine karar verilmiģtir. 4) Özel Ġhtisas Komisyonu 8. toplantısının 01 Ekim 2009 Salı günü saat 14:00 de Bakanlığımız 20. kat toplantı salonunda gerçekleģtirilmesine karar verilmiģtir tarihinde gerçekleģtirilmesi düģünülen yedinci toplantının taslak gündem baģlıkları, Ulusal Eylem Planı ÇalıĢmaları, Saha çalıģmaları için belirlenen diğer hedef bölgelerle ilgili takvim belirlenmesi olarak belirlenmiģtir. TUTANAK TARĠH: YER : ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI KONU : KATILIMCILAR: PCB Özel Ġhtisas Komisyonu 8.Toplantısı Prof.Dr. Ġsmet ÇOK (Gazi Üniversitesi) Doç.Dr.Ġpek ĠMAMOĞLU (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) Rukiye DOĞANYĠĞĠT (Çevre ve Orman Bakanlığı) Nihal SEVĠNGEL (Çevre ve Orman Bakanlığı) MenekĢe Keski DÖNMEZ

137 tarihinde Ankara da Bakanlık binasında Özel Ġhtisas Komisyonu 8. toplantısı gerçekleģtirilmiģtir. Yapılan toplantıda gerçekleģtirilen faaliyetler ve alınan kararlar maddeler halinde aģağıda verilmektedir. Toplantıda; 1) Enerji üretimi ve tüketimi fazla olan sektörler belirlenerek gerekli yazıģmaların yapılmasına karar verilmiģtir. 2) Atık Ġhracatı yapan firmaların bugüne kadar gerçekleģtirdikleri, PCB içeren atık veya ekipmanlarla ile ilgili ihracaat bilgilerinin gerekli yazıģmalar yapılarak tespit edilmesine karar verilmiģtir. 3) PCB analizlerinin hangi laboratuarlarda yapıldığının araģtırılmasına karar verilmiģtir. 4) Özel Ġhtisas Komisyonu 9. toplantısının 24 Kasım 2009 Salı günü saat 10:00 da Bakanlığımız 20. kat toplantı salonunda gerçekleģtirilmesine karar verilmiģtir tarihinde gerçekleģtirilmesi düģünülen dokuzuncu toplantının taslak gündem baģlıkları, VIII. Komisyon Toplantısı tutanağının gözden geçirilmesi ve toplantı tutanağının komisyon üyelerince imzalanması, Ulusal Eylem Planı ÇalıĢmaları olarak belirlenmiģtir. TUTANAK TARĠH:

138 YER : ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI KONU : KATILIMCILAR: PCB Özel Ġhtisas Komisyonu 9.Toplantısı Prof.Dr. Ġsmet ÇOK (Gazi Üniversitesi) Doç.Dr.Ġpek ĠMAMOĞLU (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) Rukiye DOĞANYĠĞĠT (Çevre ve Orman Bakanlığı) Kemal KURUSAKIZ(Çevre ve Orman Bakanlığı) Nihal SEVĠNGEL (Çevre ve Orman Bakanlığı) tarihinde Ankara da Bakanlık binasında Özel Ġhtisas Komisyonu 9.toplantısı gerçekleģtirilmiģtir. Yapılan toplantıda gerçekleģtirilen faaliyetler ve alınan kararlar maddeler halinde aģağıda verilmektedir. Toplantıda; 1) Ulusal Eylem Planı Taslağının Hazırlanmasına karar verilmiģtir. 2) Ġpek Hanımın kirlenmiģ alanlarla ilgili makalesinin kaynak olarak kullanılması için Türkçeye çevrilmesine karar verilmiģtir. 3) Özel Ġhtisas Komisyonu 10. toplantısının 24 Aralık 2009 PerĢembe günü saat 14:00 de Bakanlığımız 20. kat toplantı salonunda gerçekleģtirilmesine karar verilmiģtir tarihinde gerçekleģtirilmesi düģünülen dokuzuncu toplantının taslak gündem baģlıkları, IX. Komisyon Toplantısı tutanağının gözden geçirilmesi ve toplantı tutanağının komisyon üyelerince imzalanması, Ulusal Eylem Planı ÇalıĢmaları olarak belirlenmiģtir.

139 TUTANAK TARĠH: YER : ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI KONU : KATILIMCILAR: PCB Özel Ġhtisas Komisyonu 10.Toplantısı Prof.Dr. Ġsmet ÇOK (Gazi Üniversitesi) Doç.Dr.Ġpek ĠMAMOĞLU (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) Rukiye DOĞANYĠĞĠT (Çevre ve Orman Bakanlığı) Kemal KURUSAKIZ(Çevre ve Orman Bakanlığı) Nihal SEVĠNGEL (Çevre ve Orman Bakanlığı) tarihinde Ankara da Bakanlık binasında PCB Özel Ġhtisas Komisyonunun 10. toplantısı gerçekleģtirilmiģtir. Yapılan toplantıda gerçekleģtirilen faaliyetler ve alınan kararlar maddeler halinde aģağıda verilmektedir. Toplantıda; 1) PCB Özel Ġhtisas Komisyon Raporu taslağı konu baģlıkları belirlenmiģtir. 2) Raporda yer alacak konular ile ilgili görev dağılımı yapılmıģtır. 3) Bir sonraki toplantıya kadar paylaģılan iģ paketlerinin taslaklarının hazırlanarak toplantıya katılım sağlanmasına karar verilmiģtir. 4) Özel Ġhtisas Komisyonu 11. toplantısının 18 ġubat 2010 PerĢembe günü saat 14:00 de Bakanlığımız 20. kat toplantı salonunda gerçekleģtirilmesine karar verilmiģtir.

140 tarihinde gerçekleģtirilmesi düģünülen onuncu toplantının taslak gündem baģlıkları, 11. Komisyon Toplantısı tutanağının gözden geçirilmesi ve toplantı tutanağının komisyon üyelerince imzalanması, PCB Özel Ġhtisas Komisyonu Raporu taslağının görüģülmesi, olarak belirlenmiģtir. EK.3 KARDEMİR A.Ş. Saha Çalışması Görev Raporu

141 KARDEMĠR A.ġ. SAHA ÇALIġMASI GÖREV RAPORU Kardemir Karabük Demir Çelik Fabrikaları, tarihinde, PCB Özel Ġhtisas Komisyonu tarafından ziyaret edilmiģtir. Yapılan inceleme yetkili Serdar YAVUZ eģliğinde gerçekleģtirilmiģtir. Ziyaret esnasında kok fırını ve yüksek fırın bölgelerindeki trafolardan analiz edilmek üzere yağ numuneleri alınmıģtır. Kullanımda olmaları nedeniyle eski üretim tarihli bazı trafolardan analiz için yağ numunesi alınması mümkün olmamıģtır. Ayrıca Doç Dr. Ġpek ĠMAMOĞLU tarafından tesisin çeģitli yerlerinden toprak numuneleri alınmıģtır. Alınan yağ numuneleri Çevre Referans Laboratuarında analiz edilmek üzere göreve tahsis edilen Çevre Referans Laboratuarı Seyyar Ölçüm Aracı na teslim edilmiģtir. Ayrıca tesiste eski tarihli birçok trafonun hala kullanımda olduğu gözlenmiģtir ĠĢletme yetkilisinden alınan bilgiler doğrultusunda 1997 yılında iģletmedeki bütün trafoların bakımları yapılmak üzere ihaleye çıkıldığı, ihale sonucunda ABB Ģirketi ile anlaģılarak bir sözleģme yapıldığı anlaģılmıģtır. ABB Ģirketinin trafolardan aldığı toplam 86 ton kullanılmıģ trafo yağın, 108 ton yeni trafo yağıyla değiģtirildiği, bu 86 ton yağın akıbetinin bilinmediği tespit edilmiģtir. Kardemir Karabük Demir Çelik A.ġ. ile ABB Ģirketi arasındaki bakım sözleģmesinin bir kopyası PCB Özel Ġhtisas Komisyonuna sunulmuģtur.

142 EK.4 KARDEMİR A.Ş. Analiz Sonuçları

143

144

145

146

147 EK.5 İZMİR ALİAĞA Analiz Sonuçları

148

149

150 EK Nisan 2009 PCB Özel İhtisas Komisyonu Çevre ve Orman İl Müdürlükleri Eğitim Programı

151 PCB Özel İhtisas Komisyonu Çevre ve Orman İl Müdürlükleri Eğitimi Nisan 2009 Bakanlık 22.Kat Çok Amaçlı Toplantı Salonu 1.GÜN 1.OTURUM 9.30: AçılıĢ KonuĢmaları Atık Yönetimi Dairesi BaĢkanlığı Eyüp YAHġĠ (Gn.Md.Yrd.V.) A.Mahir ERDEM (Daire BaĢkanı) 10.00: Prof. Dr. ĠSMET ÇOK Gazi Üniversitesi-Eczacılık Fakültesi PCBlerin Genel Özellikleri, Kullanım Alanları ve Önlemleri : Çay ve kahve arası MenekĢe Keski DÖNMEZ Çevre ve Orman Bakanlığı a) Kalıcı Organik Kirleticilere ĠliĢkin Stockholm POP s Sözlemesi b) 850/2004/EC Sayılı Kalıcı Organik Kirleticiler Tüzüğü c) Bazı Tehlikeli Maddelerin, Müstahzarların ve EĢyaların Üretimine, Piyasaya Arzına ve Kullanımına ĠliĢkin Kısıtlamalar Yönetmeliği 11:30 Nihal USTA

152 Çevre ve Orman Bakanlığı a) Avrupa Birliğinin 96/59/EC Sayılı PCB/PCT Direktifi b) PCB/PCT lerin Kontrolü Yönetmeliğinin Genel Ġlkeleri 12:00 Dr. Rukiye DOĞANYĠĞĠT Çevre ve Orman Bakanlığı PCB lerin Yönetimi Açısından; a) Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği b) Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği c) Toprak Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği d) Endüstriyel Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği 12:30 Öğle yemeği 2. OTURUM Prof. Dr. ĠSMET ÇOK Gazi Üniversitesi-Eczacılık Fakültesi PCBlerin Ġnsan Sağlığı Üzerine Etkileri Çay ve kahve arası Doç. Dr. ĠPEK ĠMAMOĞLU ODTÜ-Çevre Mühendisliği PCBlerin Çevre Üzerine Etkileri a) PCBler kaynaklı toprak ve sediman kirliliği b) PCBler kaynaklı hava kirliliği c) PCBler kaynaklı su kirliliği d) PCBler kaynaklı kirliliğin dağılımı ve dünyada taģınımı e) Türkiye de PCB kaynaklı çevre kirliliğinin durumu

153 15.45 TartıĢma 2.GÜN 3.OTURUM Doç. Dr. ĠPEK ĠMAMOĞLU ODTÜ-Çevre Mühendisliği PCB içeren Atıklar ve Bertaraf Teknikleri, a) PCBlerin kaynakları: kapalı, yarı kapalı ve açık kullanım alanları b) PCB içeren ekipmanlar ve atıklar c) PCBlerin bertaraf tekniklerine genel bakıģ d) PCBlerin bertarafı için dünyada kullanılan yaygın teknolojiler 11:00 Çay ve kahve arası Doç. Dr. ĠPEK ĠMAMOĞLU ODTÜ-Çevre Mühendisliği PCB lerin analizi a) PCB lerin öncül testler ile varlığının kontrolü: kapalı ve yarı kapalı uygulamalarda kullanılan yağlar b) Numune alma ve saklama koģulları c) Detaylı PCB analiz teknikleri: yağ, su, toprak ve sediman PCB lerin karıģım olarak analizi PCBl erin tekil bileģikler olarak analizi d) PCB test kitleri: yağ, su, toprak ve sediman Uygulama e) Yağda ve Toprakta PCB Test kit Uygulamaları Öğle yemeği 4. OTURUM 14:00 Nihal USTA

154 Çevre ve Orman Bakanlığı PCB/PCT lerin Kontrolü Hakkında Yönetmelik Çay ve kahve arası Dr. Rukiye DOĞANYĠĞĠT Çevre ve Orman Bakanlığı a) Envanter Formunun Doldurulması b) Çevresel Bilgi Sisteminde Envantere GiriĢ TartıĢma

155 EK Nisan 2009 PCB Özel İhtisas Komisyonu Çevre ve Orman İl Müdürlükleri Eğitimi Katılımcı Listesi

156

157

158

159

160

161

162 EK Nisan 2009 ve Haziran 2009 tarihlerinde Bakanlığımızda gerçekleştirilen PCB Özel İhtisas Komisyonu Çevre ve Orman İl Müdürlükleri ve Sektöre Yönelik Eğitim Sunumları.

163

164

165

166

167

168

169

170

171

172

173

174

175

176

177

178

179

180

181

182

183

184

185

186

187

188

189

190

191

192

193

194

195

196

197

198

199

200

201

202

203

204

205

206

207

208

209

210

211

212

213 EK Haziran 2009 PCB Özel İhtisas Komisyonu Sektöre Yönelik Eğitim Programı

214 PCB Özel İhtisas Komisyonu Sektöre Yönelik Eğitim Haziran 2009 Bakanlık 22.Kat Çok Amaçlı Toplantı Salonu 1.GÜN 1.OTURUM 9.30: AçılıĢ KonuĢmaları Çevre ve Orman Bakanlığı 10.00: Prof. Dr. ĠSMET ÇOK Gazi Üniversitesi-Eczacılık Fakültesi a) PCBlerin Genel Özellikleri, Kullanım Alanları ve Önlemleri b) Kalıcı Organik Kirleticilere ĠliĢkin Stockholm POP s Sözlemesi c) 850/2004/EC Sayılı Kalıcı Organik Kirleticiler Tüzüğü : Çay ve kahve arası 11:00 Uzm.Yrd. Nihal SEVĠNGEL Çevre ve Orman Bakanlığı a) Avrupa Birliğinin 96/59/EC Sayılı PCB/PCT Direktifi 11:30 Uzm.Yrd. Nihal SEVĠNGEL Çevre ve Orman Bakanlığı PCB lerin Yönetimi Açısından;