Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi

Transkript

1 SERBEST CUMHURYET FIRKASI NIN MULA DA TEKLATLANMASI VE 1930 BELEDYE SEÇMLER DOLAYISIYLA OLUAN TARTIMALAR THE ORGANIZATION OF LIBERAL REBUPLICAN PARTY IN MULA AND ARGUMENTS DUE TO 1930 LOCAL ELECTIONS Öz Ömer KARAKA Bu makalede, 12 Austos 1930 tarihinde kurulan, 20 Kasım 1930 tarihinde kapatılan Serbest Cumhuriyet Fırkası nın Mula daki faaliyetleri ve bu sırada oluan tartımalar ele alınmıtır. Çalımanın ilk bölümünde, fırkanın Mula-merkez ve balı ilçelerinde ne zaman kurulduu, kurucularının kimler olduu, meslek ve statülerinin ne olduu ve kurulu aamasında yaanan sıkıntılar ele alınmıtır. kinci bölümde ise Mula halkının CHF dan hangi konularda ikâyetçi olduu ve buna karı neden ve nasıl Serbest Fırka ya ilgi gösterdii ayrıntılarıyla ortaya konulmutur. Üçüncü bölümde, 1930 belediye seçimleri ele alınmı seçim öncesi ve seçim sonrasında yaanan olaylar ariv belgeleri de kullanılarak ayrıntılarıyla anlatılmıtır. Son bölümde ise Mula-merkez ve ilçelerinde CHF nın belediye seçimleri sonrası kendini yeniden toparlamak ve yeniden tekilatlanmak için ne gibi çalımalar içine girdii raporlarla ortaya konulmutur. Anahtar Kelimeler: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Mula, Tekilatlanma, Belediye Seçimleri. Abstract In this article the activities of the Free Republican Party in Mula which was founded on 12th August 1930 and closed on 20th November 1930 and the condition of the Republican People s Party has been argued out. In the first part of the study, when was the Party established in Central Mula and nearby districts, who were the founders, the jobs and the statues of the founders and the difficulties that took part at start-up period has been taken in hand. In the second part, about which topics did the people of Mula had grievance from Republican People s Party and why and how did they show interest to Free Republican Party has been examined in detail. In the third part, by taking in hand the 1930 Municipal Elections, the events that took place before elections, at the time of the elections and after the elections has been explained in detail by using archives documents. In the final part, what kind of studies did Republican People s Party has made after the elections to get it together and to reorganize in Central Mula and nearby districts has been expressed by submitting reports. Keywords: Liberal Rebuplican Party, Mula, Organization, Municipal Election. Yrd. Doç. Dr., Celal Bayar Üni.,Fen Edebiyat Fak., Tarih Bölümü Öretim Üyesi.

2 Giri Serbest Cumhuriyet Fırkası nın kurulması, Cumhuriyet dönemi siyasi tarihimizin ikinci demokrasi deneyimidir. SCF, 1930 yılı Austos ayında Fethi Okyar tarafından kurulmu ve kısa bir süre sonra da belediye seçimlerine katılmıtır. Mula Vilayeti, Batı Anadolu illerinden birisidir. SCF nin kurulduktan sonra hem tekilat hem de taban olarak en güçlü olduu iller arasında zmir, Manisa, Balıkesir, Aydın gibi Batı Anadolu illeri de vardır. Mula Vilayeti halkı, Cumhuriyetin ilk yıllarında, tütün, zeytin, pamuk gibi zirai ürünlerin yanı sıra madencilikle de geçimini salamaktadır. SCF nin Ege bölgesi halkı tarafından hüsnü kabul görmesinin temelinde, 1929 ekonomik buhranı ve bölge halkının ihracat konularından da hareketle çektii ekonomik sıkıntılar vardır. Esasen, Mula Vilayeti de söz konusu dönemde aynı sıkıntıları yaayan illerden birisidir. 1 SCF lideri Fethi (Okyar) Bey, hem partinin tekilatını kurmak hem de parti programını halka tanıtmak amacıyla 1930 Eylül ünde Ege Bölgesi nde bir seyahate çıkmıtır. zmir, Manisa, Aydın, Balıkesir illerinde mitingler düzenleyen Fethi Bey in programında, Mula ili yoktur. Fethi Bey in zmir gezisi, Cumhuriyet Halk Fırkası na Ege de halkın desteini ve güvenini yitirmi olduunu, bir genel seçim sonucunda iktidarı yitirebileceini göstermiti. 2 Balıkesir, Aydın, Manisa gibi Batı Anadolu illerinde halkın desteini kaybeden CHF nin Mula da da siyasi desteini kaybettiini söyleyebiliriz. Dier yandan her ne kadar Anadolu ve Hizmet gibi o dönemde Batı Anadolu Bölgesi nde yayınlanan mahalli gazetelere yansımasa da, SCF Mula ilinde dier Batı Anadolu illerinde olduu gibi önemli bir katılım salamı olmalıdır. Çünkü SCF nin il merkezleri dıında kaza ve nahiyelerde en çok tekilatlanabildii bölge Ege bölgesidir. Mula Vilayeti 5 tekilat ile tüm Anadolu da tekilatlanma açısından ilk sıralarda yer almaktadır. 3 Mula Vilayeti Osmanlı Rus Savaı ndan itibaren, Balkan Savaları, I.Dünya Savaı, Milli Mücadele dönemi ve Lozan Anlaması sonrasında az da olsa göç almı, göç hareketleri yaamı bir ildir yılına gelindiinde Mula da az sayıda gayrimüslim 1 lhan Tekeli, Tarih çinde Mula, Mula (ty), s Necdet Ekinci, Türkiye de Çok Partili Düzene Geçi Sürecinde kinci Durak: Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı ve Dönem Basını, Türkler, c. 16, Ankara 2002, s Cemil Koçak, Belgelerle ktidar ve SCF, letiim Yay., stanbul 2006, s azınlık kalmıtır. 4 Az da olsa, kalan gayrimüslim azınlıın, 1930 belediye seçimlerinde SCF lehine oy kullandıını söyleyebiliriz yılında CHF il tekilatları toplam, 14 mıntıkaya ayrılmı, her mıntıkanın baına da bir müfetti getirilmiti. Bahsi geçen müfettiler, 1930 belediye seçimlerinden sonra özellikle Batı Anadolu ve Trakya vilayetlerini tefti etmilerdir yılında da CHF Tefti Raporu yayınlamıtır belediye seçimlerinin tamamlamasından sonra CHF milletvekilleri kendi mıntıkalarındaki problemleri ve halkın SCF ye olan temayülünü anlamak açısından bazı teftiler yapmılar ve raporlar hazırlamı, CHF merkezine göndermilerdir. Örnein, belediye seçimleri sonrası Balıkesir i, Balıkesir milletvekili Hacim Muhittin Çarıklı tefti ederken, Mula yı da Mula milletvekili Nuri Bey (Tuna) tefti etmitir. 7 Nuri Bey in belediye seçimleri sonrası Mula Vilayet inde gerçekletirdii ve CHF Genel Merkezi ne gönderdii Mula ile ilgili rapor, bu çalımamamıza önemli bir kaynak tekil etmitir. 1.Mula Vilayet inde SCF nin Tekilatlanması Giri bölümünde de belirttiimiz gibi SCF lideri Fethi Okyar, 3 Eylül 1930 tarihinden itibaren zmir, Aydın, Manisa ve Balıkesir gibi Batı Anadolu illerini kapsayan bir geziye çıkmı ve bu gezi sırasında hem siyasi mitingler düzenleyip, parti programını halka anlatmı, hem de tekilat çalımalarını balatmıtır. 8 Ege Bölgesi illerinden birisi olan Manisa da 9 tekilat çalımaları 8 Eylül tarihinden itibaren balarken Aydın da, 6 Eylül de 10, Balıkesir de Eylül tarihlerinde balamıtır. 22 Ekim de Mula da balayan tekilatlanma çalımalarının dier Batı Anadolu illerine 4 Mehmet Temel, Balkanlardan Mula ya Göç ve Sosyo- Ekonomik Deiim, Karadeniz Aratırmaları, sayı: 12, (2007), s Rıfat Bali, Cumhuriyet Döneminin Azınlıklar Politikası, stanbul 2005, s.4. Ayrıca bkz. Koçak, a.g.e.,s belediye seçimlerinde, gayri müslim adaylara yalnızca SCF nin listesinde yer verilmiti. 6 Hakkı Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, stanbul 2012, s. 230, Babakanlık Cumhuriyet Arivi, Cumhuriyet Halk Fırkası Katalogu, s Mete Tunçay, Siyasi Tarih, Türkiye Tarihi 4, Çada Türkiye ( ), stanbul 1989, s Ömer Karaka, Dönemin Yerel Basınına Göre, Serbest Cumhuriyet Fırkası nın Manisa Vilayeti nde Tekilatlanması ve 1930 Belediye Seçimleri, History Studies, Volüme 2/3, 2010, s Günver Güne, Serbest Cumhuriyet Fırkası nın Aydın da Tekilatlanması ve 1930 Belediye Seçimleri Üzerine Oluan Tartımalar, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Corafya Fakültesi, Tarih Aratırmaları Dergisi, XXV, 2007, s Ömer Karaka, Balıkesir de Serbest Cumhuriyet Fırkası nın Tekilatlanması ve Belediye Seçimleri (1930), Turkish Studies, Volüme 8/5, Spring 2013, s.364.

3 göre daha geç bir tarihte, Ekim ayında, belediye seçimlerinin hemen arifesinde baladıını söyleyebiliriz. SCF Mula tekilatı, 22 Ekim 1930 tarihinde zmir den Mula ya gelen zmir SCF Ocak Heyeti Umumi Kâtibi Dr. Ethem, Asaf ve Mütak Lütfi Beyler 12 tarafından kurulmutur. 13 Mula da SCF nin tekilatlanmasında Cumhuriyetin ilk yıllarında Mula da mutasarrıflık yapan Mütak Bey in önemli katkıları olmutur. Ayrıca, Dr. Cemil Bey ve Avukat Hamdi Bey de SCF nin kuruluunda çaba sarf etmi kiilerdir. Teftii gerçekletiren Mula milletvekili Nuri Bey, Dr. Cemil Bey ve Avukat Hamdi Bey için Mula da Hürriyet ve tilaf Fırkası nın da enkazı vardır. Avukat Yakup ve Hamdi Beyler bunlardandır demektedir. 14 SCF nin Mula Vilayeti Ocak Heyeti daresi üyeleri u kiilerden olumakta ve CHF tefti raporlarında u ekilde tanımlanmaktadırlar: 15 Zorbazade damadı Baha Bey, 16 fırka tekilatına memur olup, Mula Ticaret Odası reisidir. Kanaati siyasiye mekûk ve malul olup 1908 inkılâbından sonra her yere ve her teekküle girmi ve fakat hiçbir yerde sebat edememi, renksiz, karaktersiz, her yerde itiraf ettii üzere, menfaati uruna her türlü fazileti ihmal edecek, ahsiyetsiz bir ahsiyettir. Vilayet dare Heyeti Reisi: Gölcüklüzade Emin Zeki Bey, tüccardandır. imdiye kadar hiçbir teekkülde ve hiçbir memleket iinde bulunmamı, vazife almamı, hiçbir ey beenmeyen, hodbin, menfi ruhlu, hasta bir gençtir. Kâtip: Giresunluzade Hilmi Efendi, tüccardır. Tahsili, iptidai, basit, hiçbir ey düünemeyen, bir kaç dostunun çektii yolda yürüyen, menfi ruhlu bir zattır. 12 Cumhuriyet, 23 Terin-i Evvel Ayrıca bkz., Bayram Akça, Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Yönüyle Mula ( ), Atatürk Aratırma Merkezi, Ankara 2002, s. 99. Mütak Lütfi Bey, Mula da birincisi 1914 ve ikincisi 1920 senelerinde olmak üzere iki kez mutasarrıflık yapmıtır. O dönemde, vilayette birçok eserler bırakması nedeniyle Mula halkı tarafından sevilen bir ahsiyettir. Mütak Bey, sadece Mula yı deil aynı zamanda Mersin de de SCF tekilatlanmasını yapan kiidir. Mütak Bey in çalımaları sonucunda 22 Eylül 1930 da SCF nin Mersin tekilatı kurulmutur. Bkz. Akın, 30 Eylül Akça, a.g.e.,s BCA, CHFK, Koçak, a.g.e.,s.574, Mula da fırka tekilatı ile görevli olan Baha Bey, ttihat ve Terakki döneminde reji nazırlıı yapmıtır. Aslen stanbul- Üsküdarlı olup mütareke döneminde Mula ya gelmi, Zorbazadelere damat olmutur. Milli Mücadele sırasında nkılâp gazetesi adında bir gazete çıkarmıtır. Tekeli, a.g.e.,s Muhasip: Bodurolu Ömer Ahmet Efendi, sarraftır. Son zamana kadar okuma yazma bilmez iken yeni yazıyı örenmi, basit düünceli bir gençtir. Aza: Hacı Hamzaolu, Sadık Efendi, kitapçı ve kırtasiyecidir. kinci sınıf ihtiyat zabitidir. Daha önce CHF Ocak Reisi iken, ahsi ibirarlar üzerine istifa etmi, SCF ye geçmitir. Aza: Kadir Aaolu Tevfik Efendi, müteahhittir. kinci sınıf ihtiyat zabitidir. Bir ayaının sakat olmasından dolayı kendisine, hürmeten vazife ve mevki verilmesine ramen, alkolik bulunması, irete fazla iptilası yüzünden, gittikçe ımarmı, bir ahsiyettir. Aza: Hacı Halil Efendizade Halil brahim Efendi. Zürradır. Düünemeyen ve düünemeyecek derecede basit ruhlu olup, tütüncülükle itigal eder. Aza: Kara Hafızzade Hakkı Efendi Mahdumu, Mahmut Efendi, otomobil acentası sahibi, benzin gaz tüccarıdır. Henüz askerliini bile bitirememitir. Çok basit ve ımarık bir gençtir. 17 Belediye seçimlerinin tamamlanmasından sonra, isimleri belgede verilmeyen Mula mebusu ve Manisa mebuslarının tarihinde CHF kâtipliine yazdıklarına rapora göre, SCF Vilayet Heyeti Reisi: Tüccardan Safi Bey, Kaza Heyeti dare Reisi: Tüccar Zeki Bey, Vilayet Heyeti Üyeleri: Eczacı Sabri, Hacı Halil Efendi Zade Fehmi Beydir. (Ziraat Bankası Meclisi dare Reisi Cevdet Nasuhi Bey in biraderi) olarak görülmektedir. 18 Milas Kazası Ocak Heyeti daresi Mula mebusu Nuri Bey, raporunda 1930 yılı Eylül ayı içerisinde kendi seçim bölgesi olan Mula ile alakalı olarak SCF nin vilayette ilk olarak Milas ta tekilatlandıını belirtmekte ve buna gerekçe olarak da zmir e iktisaden sıkı bir balantısı olmasını gerekçe göstermektedir lu yıllarda Milas ta oturan Merutiyet Dönemi emekli adliye nazırlarından Halil Bey in SCF aleyhine yaptıı propaganda faaliyetlerinin, mutemet Avukat Fehmi Bey in çalımalarının, emekli valilerden belediye reisi evket Bey in çalımalarının SCF nin Milas ta tekilatlanmasının önüne geçemediinden bahsetmektedir. 19 Milas, SCF tekilatı aaıdaki ahıslardan olumaktadır: Reis: Rauf Bey, dava vekili. Veznedar: Hamdi Efendi, ticaretle uramaktadır. 17 Ayrıca, tekilat kurucuları için bakılabilir, Tekeli, a.g.e.,s BCA, CHFK, BCA, CHFK, s. 3/4.

4 Kâtip: Aktarzade Nazmi Bey, ihtiyat zabitlii yapmıtır. Aza: Mustafa Fehmi Efendi, ihtiyat zabiti olarak çalımıtır. Maden Ocaı nda kâtiptir. Aza: Mehmet Emin Efendi. Aza: Ethem Safi Efendi, murabahacı olup, faizcilik yapmakla maruftur. 20 Bir baka belgede, SCF Milas tekilatı kurucuları arasında, Arnavut Dr. Sezai Bey in, htiyat Zabiti Salih Bey in, Avukat Asım Bey in, erif Alizade Mustafa Bey in de isimleri geçmektedir. Ayrıca, Ethem Safi Bey in, stanbul valisi Muhittin Bey in kayınpederi olduundan, SCF nin Milas ta tekilatlanmasında dönemin stanbul milletvekili Haydar Bey in etkili olduundan bahsedilmektedir. Belgeye göre, Haydar Bey, daha önceki yıllarda Milas ta kaymakamlık görevinde bulunmu ve orada edindii dostları vasıtasıyla Milas ta SCF nin tekilinde önemli katkıları olmutur. 21 Milas ta SCF nin teekkül edecei günlerde, Mula belediye reisi Bahri Bey in Milas a geldii, Milas halkının ve Milas CHF erkânının SCF ye geçmemesi için çalımalar yaptıı Son Posta gazetesinde haber olarak yer almıtır. 22 Fethiye Kazası Ocak Heyeti daresi 23 Reis: Osman Nuri Bey, Fethiye de ticaretle megul olur. Aza: Karadenizli Kemal Efendi, ticaretle megul olur. Aza: Kalızade Recep Efendi, manifaturacı olup, ticaretle meguldür. Aza: Hamit Kaptan. Aza: nce Mehmet Efendi, ziraatla meguldür. Aza: Erkek Mehmet Efendi, ticaretle meguldür. Aza: Ahmet Hulusi Efendi, avukat olup, eski Kula kadısıdır. 24 Baka bir belgede u ahısların isimleri de aza olarak geçmektedir. Tüccardan Hacı Arif Efendi. Sabık Tapu memuru ükrü Efendi, Kayalı Kadir Çavu ve Mehmet Aa Koçak, a.g.e.s, BCA, CHFK, Son Posta, 11 Eylül BCA, CHFK, Koçak, a.g.e,s BCA, CHFK, Belgelere yansıdıı kadarı ile dier ilçelerin SCF kurucuları aaıdaki gibidir. Marmaris: Muallim Kemal Bey. Köyceiz: Tüccar Salahi Bey, Ali Nazmi Bey. Bodrum: Muallim Ali Suphi Bey. Datça: Hidayet Bey. 26 SCF, Mula Vilayeti nde tekilatlanma çalımalarını tamamladıktan sonra Mula da parti merkezi olan Balcıolu Hanı nın ikinci katında çalımalarına balamıtır. 27 Ayrıca SCF yanlısı olan Hizmet gazetesinde, Milas ta gerek kazamızda gerekse köylerimizde çok kuvvetli ve esaslı bir temayül vardır eklinde bir haber yer almı; Milas ta sadece Türk Ocaı tekilatının CHF ye balı olarak kaldıı dier bütün teekküllerin SCF ye geçmek için fırsat kolladıından bahsedilmitir. 28 Tekilatlanma çalımaları ile ilgili kısa bir deerlendirme yapmak gerekirse unları söyleyebiliriz: Öncelikle, o dönemde Batı Anadolu bölgesinde yayın yapan, Yeni Asır, Anadolu, Hizmet gibi mahalli gazetelerde Mula da SCF ve belediye seçimleri ile ilgili pek az haber yer almıtır. Cemil Koçak ın eserinde kullandıı CHF istihbarat raporlarına göre, SCF dare Heyeti üyelerinin hiç birisi, ahlaklı, siyasi ilerle uraacak seciyede bir ahsiyet olarak görülmemektedir. Bu siyasîlerin gerçekten raporlarda belirtildii gibi ahıslar mı oldukları, yoksa CHF raporlarını hazırlayanların SCF ye geçenleri garazkarane bir tutumla mı bu ekilde tanımladıklarını bilemiyoruz. Bu tespitlerinden en azından bazılarının doruluk payı olduunu düünsek bile, SCF idarecileri ile ilgili tanımlamaların oldukça abartılı olduu söyleyebiliriz. SCF Mula Vilayeti kurucuları arasında dier meslek gruplarından insanlar olsa da ticaret ile megul olan esnafın oranı daha yüksektir. Bu da Mula esnafının CHF nin ekonomik programından memnun olmadıını; vergilerden muzdarip ve ikâyetçi olduunu göstermektedir. Aslında bu durum birer ziraat, ticaret ve liman kentleri olan dier Batı Anadolu illerinde de farklı deildir. Mesela, Mula ya yakın illerden birisi olan Isparta da da SCF, ticaretle uraan insanlar tarafından 26 BCA, CHFK, Akça, a.g.e.,s Hizmet,

5 kurulmutur. 29 Yine aynı tespiti, Manisa, Aydın, Denizli ve Balıkesir vilayetleri için de söyleyebiliriz. Mula Vilayeti merkez kaza tekilatını kuran Avukat Yakup ve Hamdi Beyler için Hürriyet ve tilaf partilidir ifadelerinin kullanılması, Cumhuriyet ile II. Merutiyet arasındaki çekimelerin 1930 yılında hala devam etmekte olduunu göstermekte, geçmi dönemde Hürriyet ve tilaf Fırkası üyesi olmak, her bakımdan olumsuz bir deerlendirme anlamına geldii anlaılmaktadır. 30 Bu balamda, Mula Vilayeti nde daha önceki dönemde bir ttihat ve tilaf çekimesi yaandıı aikârdır. ttihat ve Terakki Mula da güçlü bir tekilata sahiptir. Ancak tüm Anadolu kentlerinde olduu gibi Mula da da ttihat ve Terakki ye tepki duyanlar Hürriyet ve tilaf Fırkası içinde yer almılardır Mula Vilayeti Halkının CHF den ikâyetleri ve SCF ye Yakınlamasının Sebepleri Ülke genelinde, SCF nin propaganda faaliyetlerinin esasını, vergilerin milletin ödeyebilecei seviyede olması, devlet dairelerinde çalıan memurların suiistimallerinin önlenmesi ve daha iler bir hale getirilmesi, çiftçinin Ziraat Bankası ndan daha kolay kredi almasının salanması, inhisarların kaldırılması gibi konular oluturulmaktadır. 32 Ayrıca, SCF nin 12 Austos ta açıklanan programında, tefeci sermayesi ile mücadele, ihracat ürünlerinin desteklemesi çarısı yer almıtır. Tüccarlar, programdan kendilerine düen payı devlet tekellerinin faaliyet alanının daraltılacaı mesajı ile almılar; vergilerin ödeme gücüne göre alınacaının söylenmesi ise küçük esnaf, tüccar ve ticarilemi köylüyü yeni partide buluturmutur. 33 Mula Vilayeti nde de belediye seçimleri öncesi halkın ikâyetlerini, CHF Mula milletvekili Nuri Bey in belediye seçimlerinden sonra yaptıı tefti raporundan anlayabiliyoruz. Bu raporda SCF nin propaganda konularının ülke genelinde ve dier Batı Anadolu illerinde olduu gibi 34 tarım ürünlerinin para etmemesi, 29 hsan Sabri Balkaya, Isparta da Serbest Cumhuriyet Fırkası nın Kurulma Çalımaları, A.Ü. Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 30, Erzurum 2006, s Koçak, a.g.e, s Tekeli,a.g.e.,s Koçak,a.g.e.,s Cem Emrence, Dünya Krizi ve Türkiye de Toplumsal Muhalefet Serbest Cumhuriyet Fırkası, (1930), Modern Türkiye de Siyasi Düünce, Liberalizm, c.7, s Bu konuda birçok eserde bilgi bulunmaktadır. Bkz. Hikmet Çolak, 1930 Belediye Seçimleri, Ankara Üni. Türk nkılâp Tarihi Enstitüsü, Basılmamı Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007, s vergilerin aırlıı, memurların halktan rüvet alması gibi konular olduunu öreniyoruz. Mula Vilayeti halkının ikâyet konularını u ekilde sıralamak mümkündür: a) Tarımsal Ürünlerle lgili ikâyetler: Mula halkı, özellikle Milas ilçesinde daha XIX. yüzyıldan itibaren susam, darı, mısır, hububat ve zeytin gibi tarım ürünlerini üretmekte ve bunları Güllük iskelesi vasıtasıyla Avrupa ya ihraç etmektedir. Yüzyılın baında Güllük limanından zmir ve stanbul a yılda 2000 ton zeytinyaı sevk edilmektedir. 35 Zeytincilik, Birinci Dünya Savaı yıllarında özelikle Milas ilçesi ve köylerinde önemli bir gelir kaynaı olmasına mukabil aynı yıllarda zeytinyaı üreten zeytin deirmenlerinin bazı problemleri olduu ve salıklı zeytinyaı üretilemediinden yakınılmaktadır. 36 Zeytin deirmenlerinde gerekli teknolojik donanımın olmaması ve yetersizlii sebebiyle kaliteli zeytinyaı muhtemelen üretilememektedir. Zeytin gibi tütün de Mula ve ilçeleri için özellikle Milas, Fethiye, Bodrum köyleri halkı için önemli gelir kaynaklarındandır. Örnein,1929 senesinde sadece Milas Kazasında tütün mahsulü elde edilmitir. 37 SCF kurulduu 1930 yılında Milas ta kilosu 195 kurutan 1,5 milyon okka tütün satılmıtır. 38 Aynı yılın Ekim ayında Geri Kumpanyası nın 180, Gilen Kumpanyası nın 200 okka tütün aldıını, tütün fiyatlarının 80 kurua kadar dütüünü halkın bu durumdan ikâyetçi olduunu ulusal basında yer alan haberlerden örenebiliyoruz. 39 Vilayette, 1929 yılında Geri Kumpanyası 40 kendisi adına tütün alımı yapan Burmalızade Ahmet Bey tarafından okkası 132,5 kuru ile 142,5 kurutan tütün alınmıtır. Mula da yayınlanan bir gazetenin haberinde bu yıl Datça tütünlerinin bile satıldıından bahisle Datça tütünlerinin satıta geri kalmasında en mühim amil, yolsuzluk, münakale ve muhabere vasıtalarının yokluudur. Filhakika Datça mühim bir kazamız olduu halde resmi bir postaya bile malik deildir. Ve sahillerine bir vapur bile uramaz. Bu postasız, vapursuz kazanın mallarını kim alsın. Hâlbuki Datça nın tütünleri çok güzel ve nefistir. Ne çare ki 35 Bilgi Takıran, Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Yönüyle Milas ( ), Mula Üni, Sos. Bil. Enst., Basılmamı Yüksek lisans tezi, Mula 2003, s.117, Mehmet Temel, I.Dünya Savaı Yıllarında Mula daki Ekonomik Kalkınma Faaliyetleri, Mula Üni, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2008, sayı: 21, s Halk, 22 Ekim nkılâp, 7 Eylül Cumhuriyet, 16 Ekim yıllarında Mula ilinde tütün alımı yapan bir firmadır.

6 vesaitsizlik bu kazamızın mallarının yok pahasına gitmesine sebep oluyor. 41 Haberden anlaıldıı kadarı ile Datça ya tütün firmaları temsilcileri vasıtasızlıktan ve ulaım imkânlarının yoksunluundan dolayı uramak istememektedirler. Bundan da geçimini tütüncülükle salayan çiftçi madur olmaktadır. Birinci Dünya Savaı nın zor artlarında, erkek nüfusun bir kısmı silâh altına alınmı olmasına hatta Mentee Sancaı nda görevlendirilen amele taburlarının çekirge mücadelesi için dou illerine gönderilmesine ramen, tarım kesiminde kısmi canlılık devam etmitir. 42 Ancak Birinci Dünya Savaı bitmi, Milli Mücadele tamamlanmı, halkın hükümetten beklentileri yükselmiti.1930 lu yıllarda vilayette yıllık 2 milyon okka tütün 6 milyon okka zeytin üretilmitir. Her iki mahsule de birkaç seneden beri hastalık arız olmutur. Halk, bu konuda hükümetten yardım beklemi, ilgilenilmediini görünce durumdan ikâyetçi olmutur. Zeytinlere arız olan hastalıın tedavisi öyle dursun mahiyeti bile tam olarak tespit edilememitir. Tütünlere arız olan hatsallık ise Akhisar ve Manisa tütünlerini birkaç seneden beri yakıp kavuran Akdamar hastalııdır. 43 b) Vergiler Yol Vergisi ve Bazı ikâyetler: Bu dönemde vilayette, sadece Mula ile Milas arasında bir yol vardır ve kullanılması çok mükülatlı ve hatta tehlikelidir. Yollar, özellikle kı mevsiminde yaan yamurlardan sonra çamur içindedir. SCF liler bu durumu görerek Mula halkına demiler ki, yüz binlerce lira tarik bedeli (yol vergisi) veriyorsunuz, bütün vilayet genelinde bir tek yolunuz yok. Kazanızdan-Datça kazası ki- 30 saat mesafede posta telgraf yok, vilayet Datça ya olan tebligatı dier kazalar vasıtasıyla yapıyor. Datça halkı iane ile bir sürücü tutmular, postalarını Marmaris e kendileri gönderiyorlar. Hâlbuki Ankara-stanbul arasında günde 3 tren varken sizin paranızla oraya (aynı güzergâha) bir de asfalt yol yapılacak yılında ziraat mahsulünü ancak deniz yoluyla gönderebilecek olan Bodrum ve Köyceiz kazalarının sahile giden yolu yoktur yılına gelinceye kadar sadece Aydın, Çine, Yataan, Mula, Gökova yolu ile Mula, 41 Halk, 23 Ekim Mehmet Temel, I.Dünya Savaı Yıllarında Mula daki Ekonomik Kalkınma Faaliyetleri, Mula Üni, Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, Güz 2008, sayı: 21, s BCA, CHFK, s BCA, CHFK, s.18. SCF nin kurulduu ve belediye seçimleri sırasında Datça da telgraf hattı olmayıp, Datça da telgraf hattı 27 Austos 1931 tarihinde balamı 28 Austos 1931 tarihide halkın da katıldıı bir törenle açılmıtır. Bkz. Bayram Akça, Cumhuriyet in lk Yıllarında Datça nın Sosyo- Ekonomik Yapısı, Mula Üni. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2010, sayı:25, s Halk, 21 Ekim, Yataan, Milas, Küllük yolları ose haline gelebilmitir. 46 Mula- Marmaris- Datça karayolu ulaımı 1937 yılına kadar, at ve kervanlar vasıtası ile salanırken, 1937 yılında Mula, Marmaris Datça arasında ilk defa karayolu ulaımı salanmıtır. 47 Ulaımı salayacak olan yolların yeterli olmaması Mula halkını sadece zirai mahsullerini tüccara ulatırma konusunda deil baka konularda da madur ediyordu. Örnein, Köyceiz, Eskere, Sandıraz ormanlarından yine Mula merkezin Yemisan ve civarındaki ve vilayetin dier kısmında bulunan ormanlarda kesim yapılabilir ve kereste haline getirilebilirdi. Ne çare ki yolsuzluk, mevkilerin sapalıı bu ormanlardan istifadeyi men ediyordu. 48 Yine, dalık arazi olması sebebiyle kuvvetli tırnaklara malik palamuta sahip olan vilayetten 49 yolların yetersizlii sebebiyle arzu edilen miktarda palamut ihraç edilememektedir. Tarik Bedeli Nakdisi olarak bilinen, yol vergisi, esasen Tanzimat döneminde balamı, 1921 tarihinde TBMM kabul edilerek yürürlüe girmitir. Para esasına dayanan kanunla ya arasındaki erkekler vergiye yükümlü kılınmıtır. Aar vergisinin kaldırılmasından sonra kırsal kesimden alınan en önemli vergi haline gelmitir. Kanunla, vergisini bedenen çalıarak ödeyeceklerin yılda 10 gün yol yapımında çalıması nakdi olarak ödeyeceklerin ise 8 lira ödemesi öngörülmütür. Ayrıca vilayetler, genel meclislerce yapılması kararlatırılan yeni yollar için bedeni yükümlülüü iki gün, yol parasını da 3 lira daha artırma yetkisine sahiptir. Yani toplamda, 11 lira olacaktır. 50 Mula vilayetinde ise Yol Vergisi bedeli 13 liradır. Halk, bu durumdan ikâyetçi olup, teftii gerçekletiren milletvekili Nuri Bey, bu konuda öyle diyor: halk ile temasımızda zürradan biri dedi ki burada mısırın kilesi 50 Kuru, 13 liradan ibaret olan tarik bedelini verebilmek için 25 kilo mısır satmam lazım. Ben o kadar mısırı kaldıramam, nereden vereyim? 51 Ayrıca, Birinci Dünya Savaı nın devam ettii 1915 yılında Aydın Mula hattına, Ahi köy Milas yoluna ekonomik sıkıntılara ramen bazı tamirat çalımaları 46 Tekeli, a.g.e.,s Bayram Akça, Cumhuriyet in lk Yıllarında Datça nın Sosyo- Ekonomik Yapısı, Mula Üni. Sos. Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2010, sayı:25, s Halk, 7 Kasım Halk, 5 Aralık Nuray Özdemir, Cumhuriyet Döneminde Türkiye de Yol Vergisi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Aratırmaları Dergisi, Cilt: 32, Sayı:53, Yıl: 2013, s BCA, CHFK, s. 18.

7 yapılmısa da bunlar ihtiyaca cevap vermekten uzak kalmıtır. 52 Müsakkafat ( Emlak ) Vergisi: Mula halkının belediye seçimleri öncesi ikâyetçi olduu konulardan birisi de müsakkafat vergisidir lardan II. Merutiyet e kadar arazi ve binalar tek bir emlak vergisi içinde deerlendirilmekteydi. Arazi tahririnin güç olması sebebiyle 1910 dan itibaren Müsakkafat Vergisi Kanunu kabul edilmitir yılında Müsakkafat Vergisi ndeki aksaklıkların giderilmesi için Bina ve Arazi Vergileri Kanunu kabul edilmitir. 53 Mula da belediye seçimlerinden önce hükümetin vergiler konusunda indirimlere gidecei örenilmi, bu durum halk tarafından olumlu olarak karılanmıtır. Fakat aynı tarihlerde, Milas Kazası nda müsakkafat tahririne balanılmı, Tahrir Komisyonu nun arazi ve konutların takdir- kıymet konusunda gösterdii iddet, halk arasında ho karılanmamıtır. O tarihte, Tahrir Komisyonu üyelerinin yarısı hükümete mensup, dier yarısı da halk tarafından seçiliyorsa da, Reis ( Tahrir Komisyonu Bakanı) hükümet tarafından seçildii için reisin bulunduu taraf seçilerek kıymetler tayin edilmektedir. Milas ta en son tahrir 1911 yılında yapılmı, en iyimser tahminlere göre o zamanki tahrir ile 1930 daki tahrir arasındaki fark 1/6 kat. Yani 6 lira müsakkafat vergisi vermekte olan bir mükellef tahrirden sonra 36 lira verecektir. 54 Mula halkı musakkafat vergi oranlarını yüksek bulmakta ve bu konuda ikâyetçidir. Menemen Olayı ndan sonra Gazi Mustafa Kemal Atatürk, zmir e bir gezi tertip etmitir. Kendisine bu gezide elik eden, maliye müfettilerinden Mahmut Nedim Bey ve ktisat Müaviri efik Safi Bey, zmir ve Batı Anadolu Bölgesi nde Müsakkafat Vergisi uygulamaları konusunda zmir Ticaret Odası yetkililerinden bilgi almılardır. 55 Dier Anadolu vilayetlerinde de bu konuda ikâyetler söz konusu olsa gerek ki, 1931 yılında Müsakkafat Vergisi ndeki aksaklıkların giderilmesi için bazı çalımalar yapılmı, bu çalımaları sonucunda Bina ve Arazi Vergileri Kanunu kabul edilmitir. 56 c) Balıkçıkla lgili Problemler: Mula ili ve özellikle sahil halkı için balıkçılık Cumhuriyetin balarında önemli bir geçim kaynaıdır. Örnein, Temel, a.g.m., s Onur Erolu, Osmanlı Devleti nin Son Dönemlerinden Cumhuriyet in lk Yıllarına Kamu Maliyesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 12, Özel sayı: 2010, ( Basım Yılı 2012), s BCA, CHFK, s Anadolu, 29 Ocak Erolu, a.g.e., s yılı sonunda Köyceiz de yıllık balık üretimi kilo, balık yumurtası üretimi ise 3000 kilodur. Üretilen balıklar daha çok Yunanistan a ihraç edilmektedir. 57 Yerel bir gazeteye balıkçılıkla ilgili bir ikâyet konusu u ekilde yansımıtır: Malumdur ki dalyanlarda mebzul balık elde edebilmek için esaslı ve mükemmel tesisat ve tekilata ihtiyaç vardır. Bu tesisatı vücuda getirmek için de mühim paraya ihtiyaç vardır. Hâlbuki halen geçerli usule göre Köyceiz Dalyanı nın icar ve iltizam müddeti ancak 4 senedir. Gölün balıını iltizam edenler ise ancak servetlerinden mahdut bir kısmını buraya hasrediyorlar ve müddetin azlıından esaslı eyler yapamıyorlar. 58 Milletvekili Nuri Bey in (Tuna) tefti raporunda, halkın balıkçılıkla ilgili ikâyetleri u ekilde tespit edilmitir: Yakalanan balıklar Yunan ve talyan adalarına ihraç olunmaktadır. Balıkçılık sahil halkının balıca geçim kaynaıdır. Balıklardan iki türlü vergi alınmaktadır. Birisi %12 resimdir. (vergidir). Bu vergi, ya iltizama kalır, verilir yahut tahsildar tarafından toplanır. Dieri, %2 Muamele Vergisi dir. Bu vergi, Gümrük Dairesi nce tahsil olunur. Balıkçılar akam denize çıkar, sabahleyin erken döner, adalardan gelen motorlar balıı alıp vaktiyle dönmek isterler. Hâlbuki Gümrük Dairesi geç açılır, memur vaktinde gelmez, geldikten sonra da beyanname doldurulacak, muamelesi görülecek. Halkın talebi udur: Balıkçılık ( resmi) normal vergi ile %12 ye muamele vergisi de dâhil edilsin beraberce ödensin 59 Mula halkının balıkçılıkla ilgili ikâyeti yukarıda bahsettiimiz vergi ödeme konusundaki bürokratik engellerin kaldırılmasıdır. d) Zımpara Madeni: Birinci Dünya Savaı nın devam ettii yıllarda Mula da krom, demir, bakır, manganez, zımpara, kükürt madenleri çıkarılmakta ve ihraç edilmekteydi lı yıllarda, Türkiye de çıkarılan zımpara madeninin %80 inden fazlası Mula ilinden çıkarılmıtır. Krom, manganez ve kireç ocakları da yine bu bölgede çıkarılan ve ilenen önemli madenler arasındadır. 61 Milas civarında çıkarılan zımpara madeni üretimi Birinci Dünya Savaı ndan evvel, yıllık tona ulamıtı. Ancak 1931 yılına gelindiinde, farklı nedenlerle tona kadar dümütür Mürsel Özata, Köyceiz, Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Yapısı, ( ), Mula Üni. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Mula 2004, s Halk, 7 Kasım BCA, CHFK, s Temel, a.g.m., s Nasır Niray, Tarihsel Süreç çinde Kentleme Olgusu: Mula Örnei, Mula Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2002, sayı: 9, s BCA, CHFK, s.18.

8 CHF Mula milletvekili Nuri Bey in raporuna göre, bu konudaki ikâyet u ekilde dile getirilmitir: Zımpara madeni konusunda dünyadaki rakibimiz Yunanistan dır. Yunanistan zımpara madeninden hiç resim ( vergi ) almıyor. Biz ise ton baına 370 kuru vergi alıyoruz. Bir de Yunanlılar bahri tekilatları sayesinde zımpara madenlerini nakledecei muhtelif limanlara 7 ila 10 ilin e nakledebildikleri halde, biz ise ecnebi gemileri ile nakle mecbur olduumuzdan limanına göre, ton baına 16 ila 20 ilin nakliye ücreti veriyoruz. Bunun içindir ki bizim ihracatımız her sene tedenni ediyor. (düüyor) 63 Mula da madencilikle ve madeni ihracatı ile megul olan iletmelerin hükümetten talebi ton baına alınan 370 kuru verginin alınmamasıdır. Cumhuriyetin ilk yıllarında madencilik Mula ve ilçeleri halkı için önemli bir kazanç kapısıdır. Maden ocaklarında çalıan halkın herhangi bir nedenle iten çıkarılması ekmeinden olmasına neden oluyordu ve bu da isizlik demekti. Bilindii gibi 1929 yılı, dünyada ekonomik buhranın yaandıı yıl olup olumsuz etkilerini Türkiye de göstermitir. Bir gazetenin haberine göre Mula Fethiye deki Alman maden irketi içi çıkarımına gitmi, iten çıkarılan ve çaresiz kalan vatandalardan kii silahlanmılar ve ekıyalıa balamılardır. 64 e) Memurların Suistimali: 1930 belediye seçimleri sırasında vilayet halkının ikâyetçi olduu konulardan birisi de devlet memurlarının yaptıkları iler karılıı almı oldukları rüvettir. Bu konuda duyulan ikâyetler vilayet halkını, SCF ye yaklatırmıtır. Esasen 1930 yılında memurlarla ilgili ikâyetler sadece Mula Vilayeti nde deil Anadolu nun dier bazı illeri için de söz konusudur. Örnein, CHF Gümühane mebusu Hasan Fehmi Bey, Konya Mebusu Hasan Zaim ve Aksaray mebusu Kazım Bey in tarihinde, Konya- Aksaray bölgesine yaptıkları teftite bölge ile yaptıkları tespitlerden birisi de memurların halka kötü muamele yaptıklarına ilikindir. Raporda, Konya bölgesindeki memurların, vazife alakasının ve mesuliyet endiesinin azlıından ve bunların demokrasi esasına müstenit bir rejimde, kendilerini halkın fevkinde bir sınıf gibi gördüklerinden, bu itibarla halka, fena muamele ettiklerinden ve ilerine alaka göstermediklerinden bahsedilmitir. 65 Bahsi geçen konu ile ilgili sadece Batı Anadolu ve Orta Anadolu da deil aynı zamanda Dou Anadolu illerinde de aynı ikâyetlerden halk, muzdariptir BCA, CHFK, s Yüksel Akkaya, Türkiye de Türk Vatandalarına Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakkında Kanun, 1929 Bunalımı sizlik ve Bir Kanun,Toplumsal Tarih, Austos 1999, s BCA, CHFK, , s yılında, Kars Göle kazasında kaymakamlık yapan Hasan Tahsin Sanin, Hatıralarında göreve balar balamaz ilk yaptıı ilerden birinin, ilçeyi hırsız ve uursuz memurlardan temizlemek olduundan bahsetmitir. 66 Aynı durum Mula Vilayeti halkı için de geçerli olup, CHF tefti raporunda u cümlelerle yer almaktadır: Halkın devlet dairelerine ii dütüünde Beparmak Daı na gidiyorum derlermi. Be Parmak Daı, Milas civarında olup vaktiyle ekıya yataı olduundan soyulmadan gelen geçen pek az olurmu. Dolayısıyla halk da devlet dairelerin gittiinde, bu tebihle soyulacaını ima edermi yılında Milas Mahkeme Reisi, rüvet maddesinden 8 ay hapse mahkûm olmu, bu mahkûmiyet halkın üzerinde pek ziyade hüsnü tesir etmitir. 67 Devlet dairelerinde ilerin çok uzun sürmesinin, halkı canından bezdirdii anlaılmaktadır. Kaza merkezine saat uzaklıkta köyler vardır. Özellikle kı mevsiminde köylülerin bu tür iler için kaza merkezine gelip kalmaları çok zor olmaktadır. Bu durum üphesiz sadece Mula ile köyleri arasında deil aynı zamanda Ankara ile Mula arasında da yaanmaktadır. Örnein, 1930 Mula Vilayeti dare-i Hususiye Maarif Bütçesi, Mart ayı baında Merkeze (Ankara ya) gönderilmi, Ankara dan ancak Aralık ta geri gönderilmitir. 10 ay sonra gönderilmesine ramen üstelik Taadül Cetveli ni göndermeyi unutmulardır. Bunun sonucu olarak öretmenler maalarını avans olarak almaktalar ve mesken bedellerini alamamaktadırlar. Ayrıca, bu gecikmeden dolayı tamire muhtaç olan okulların gerekli tamirat ileri de yapılamamıtır. 68 Yine bürokratik ilerle ilgili olarak bir baka ikâyet konusu hukuk- adalet konusuna ilikindir. Bu dönemde, biri Mula merkezde dieri Fethiye de olmak üzere, ceza ilerine bakan iki mahkeme vardır. Köyceiz, Marmaris ve Datça kazaları Fethiye Mahkemesi ne balı ise de kı mevsiminde Fethiye ye gidip gelmek 10 gün aldıından, bu kazalar halkı, Mula Mahkemesi ne balanmak istemektedirler. Bunun gerçeklemesi durumunda Mula merkezde de bir tane daha Sulh Hâkimine ihtiyaç olduu anlaılmaktadır. 69 Bu ihtiyaçtan dolayı olsa gerek ki Mula Valilii, TBMM de CHF 3. Kongresi nde bu isteini TBMM ye ulatırmı, 66 Muammer Çelik ( Yayına Hazırlayan), Erzurumlu Bir Nahiye Müdürünün Hatıraları, Hasan Tahsin Sanin, Erzurum (ty),s. 86. Memurlardan hırsız ve uursuzlardan temizlemek için evvela hayır cemiyetlerini teftiten geçirdim. Tayyara Cemiyeti nin 300 küsur lirası zimmette idi. Onu derhal tahsil ettirdim. Kızılay Cemiyeti nin 80 küsur lirası zimmette idi. Bunu da tahsil ettirerek mesullerini cezalandırdım. Ondan sonra devlet dairelerine sıra geldi. Maliyeden baka mal müdürlüünün hırsızlıını tespit ederek, iten el çektirmekle beraber adliyeye teslim ettim. Orman Dairesi, Nüfus Dairesi ve sıra ile tekmil dairelerin muamele teftiini yaptım. A.g.e., s BCA, CHFK, s BCA, CHFK, s BCA, CHFK, s. 20.

9 adliye tekilatının tevsi ve takviyesini temenni etmekte Datça- Mula olarak Sulh Hâkimine ihtiyacı olduunu belirtmitir. 70 f) Küllük Limanı: Mula Vilayeti halkının ikâyetçi olduu konulardan birisi de Küllük Limanı meselesidir: Küllük Limanı- Küllük skelesi, Milas ın zirai ürünlerini ilçe dıına çıkarma konusunda hep önemli olagelmitir. 71 Mula da yayınlanan Halk gazetesine göre, Küllük skelesi Mula nın ihracat benderidir. 72 Bilhassa tütün mahsulü hemen kâmilen buradan ihraç edilir. 73 Küllük, o dönemde 30 haneli bir Nahiye merkezi olup Milas Kazası na balıdır. Mula Vilayeti sahillerinde Fethiye, Köyceiz, Bodrum, gibi birçok limanlar varsa da bunların hiç birisi ne vilayet merkezine ne de dier bir kazaya bir ose yol ile balı olmadıından her hangi bir limandan beklenen ticari ve iktisadi faydaları teminden çok uzaktırlar. Bunlardan yalnız Küllük Limanı, dier limanlara göre nispeten daha iyi bir yol ile balıdır. O dönemde, Küllük Limanı Mula Vilayeti nin yegâne ithalat ve ihracat merkezini tekil etmektedir senesinde Mula Vilayeti nin tütün ihracatı 2 milyon kiloyu geçmekte, zeytinyaı üretime de 6 milyon kiloyu bulmaktadır. Ayrıca, bölgeden çıkarılan ve ihraç edilen binlerce kilo zımpara madeni de bu limandan sevk edilmektedir. Küllük Limanı nın bu dönemde öyle bir problemi vardır: Bu liman imdiye kadar layık olduu inkiafa nail olamamıtır ve bunun sebebi udur: Bu liman Abdülaziz Aa evkafından büyük bir çiftliin dâhilindedir. Liman dairemedar bir çiftlik ile muhattır. ( çevrilidir) Hiçbir kimse burada bir bina inasında muktedir deildir. Bina ina etmek isteyenlere vaktiyle Vakıf Mütevellileri mümanaat ederlermi imdi de Evkaf daresi men ediyormu. Vakıa bu gibi vakıf araziyi icare-i zemine raptederek üzerine bina ina etmek hukuken mümkün ise de bu ciheti yıllarca mahkemelerde komaa mütevekkiftir. 74 Küllük Limanını daha iler bir hale sokabilmek için bina yapımına ihtiyaç vardır. Ancak raporda da belirtildii gibi arazi vakıf arazisi olduu için mahkemeye intikal etmitir. Hâlbuki Küllük te bu dönemde mahkeme mercii ve Evkaf memuru yoktur. Bu eksikliklere ramen, bu arazinin halka taksim ve tevzii için birkaç sene evvel müracaat vuku bulmu ise de henüz intaç 70 TBMM Zabıt Ceridesi, Üçüncü Büyük Kongre Zabıtları, 1931, III: Toplantı, I. Celse, s Takıran, a.g.t., s Bender: Ticaret limanı, iskele. 73 Halk, 21 Ekim, BCA, CHFK, s edilmediinden (sonuçlanmadıından) Nahiye ahalisi bihakkın müteessirdir. 75 Liman ile alakalı dier bir problemde udur: Küllük Limanı çevresinde, limanının dousundan balayan, 14 kilometre uzunluunda bir bataklık mevcuttur. Bu bataklıın ortasında Tekfur Ambarı isimli bir çiftlik, yaklaık 60 metre yükseklikte bir tepecik üzerinde bulunmaktadır. Bu bataklıktan, Koru, Uluca, Tekfur Anbarı köyleri halkı zarar görmektedir. 76 Yukarıda maddeler halinde dile getirilen konular, Mula halkının SCF nin tekilatlandıı ve belediye seçimleri sırasında halkın hükümetten ikâyetçi olduu konulardır. Esasen bu meseleler, uzun zamandan beri de devam etmektedir. CHF den ümidini kesen halk, dier Batı Anadolu vilayetlerinde olduu gibi Mula da da SCF yi bu açıdan desteklemi ve problemlerine çare olacaını düünmütür. 3. Mula da 1930 Belediye Seçimleri Mula da belediye seçimleri 15 Ekim 1930 tarihinde balamıtır. Seçimler, SCF den müstakil aday olarak katılan Fehmi (Savran) Bey ile CHF adayı Dr. Hüseyin Ercan arasında geçmitir. 77 Fehmi Savran Bey, ayrı bir namzet listesi ile SCF adına seçimlere katılmıtır. 78 SCF adayı Fehmi Bey in taraftarları Balcıolu Han ında, CHF Fırka adayı Hüseyin Bey in taraftarları, Hancı brahim Bey Han ında toplanmılardır. 79 Dr. Hüseyin Bey, Mula nın önde gelen ailelerinden Topoloullarına mensuptur. 80 Seçimi, CHF adayı Dr. Hüseyin Bey kazanmıtır. 81 Buna mukabil, SCF adayı Fehmi Savran Bey, Hüseyin Bey den 30 oy farkla seçimi kaybetmitir. 82 Bu da gösteriyor ki belediye seçimleri iki aday arasında kıyasıya bir mücadele içinde geçmitir. Sonrasında da SCF adayı Fehmi Savran, Mula da siyasi muhalefet adına bir simge olmutur. 83 Bir iddiaya göre 84, Fehmi ( Savran) Bey, CHF adayı Dr. Hüseyin Ercan a karı sert bir seçim propagandası 75 BCA, CHFK, s Ticaret ve Nezaret Kütüphanesi, Mentee Sancaı nın Ahvali Ziraiye ve Araziyyesi, ( liva ziraat memuru Ali Rıza Bey in raporu), stanbul Matbaası 1331, s Akça, a.g.e.,s BCA, CHFK, Tekeli, a.g.e.,s Tekeli, a.g.e.,s Tekeli, a.g.e.,s BCA, CHFK, Tekeli,a.g.e.,s Bu bilgiyi, tarihinde kendisi ile yaptıı görümede, Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Yönüyle Mula ( ) balıklı kitabın yazarı Bayram Akça ya, Nevzat Kökçü aktarmıtır. Bkz. Akça, a.g.e., s. 99.

10 yapmıtır. Hatta oy alabilmek için Mulalı Rumlardan kalma imdiki su deposu yakınlarında bulunan Hristolar Hamamı yanındaki Rakı Fabrikası ndan, halka ücretsiz ( Alkı Rakısı) daıtmı ancak yine de seçimi kazanamamıtır. 85 SCF nin ülke genelinde belediye seçimini kazandıı yerler 40 olup, büyük oranda Ege ve Trakya bölgelerinde, zmir, Aydın, Manisa ve Edirne ye balı yerleim yerleridir. 86 Mula vilayeti de Ege bölgesinde yer almaktadır belediye seçimlerinde Batı Anadolu Bölgesi nde Balıkesir, Manisa, Aydın gibi illerde bazı yolsuzluk ve seçim hileleri yapıldıı bilinmektedir. 87 Fethi Okyar seçimlerde yaanan usulsüzlük ve yolsuzluklar konusunda TBMM de bir gensoru vermitir. Okyar, tarihinde TBMM de yaptıı konumada belediye seçimlerinde yolsuzluk yapılan illeri saymı, hangi usulsüzlüklerin yapıldıını u sözleri ile anlatmıtır: Efendiler! Bu son belediye intihabatında stanbul, Edirne, Kırklareli, Tekirda, Çanakkale, Kocaeli, Aydın, Bursa, Denizli, Mula, Kütahya, sparta, Malatya, Trabzun, Bolu, Gaziantep, Kırehir, Giresun, Rize, Nide, Çankırı, Amasya, vilâyetlerinde ve bu vilâyetlere mensup kaza ve nahiyelerde ve ayni mahiyetteki müdahaleler kanunsuzluklar, fesatlar vukua gelmitir 88 SCF liderinin TBMM de yaptıı konumada, Mula ilini de zikretmesinden burada da bazı usulsüzlüklerin yapıldıını anlayabiliyoruz. TBMM nin bu oturumunda, çileri Bakanı ükrü Kaya aynı zamanda Mula milletvekilidir. Kaya da bu oturumda söz almı, belediye seçimleri ile ilgili genel bilgiler vermesine karın seçim bölgesi olan Mula Vilayeti ile ilgili herhangi bir ey söylememitir. 89 Öte yandan, seçimler tamamlanıp sonuçlar açıkladıktan sonra, yapılan itirazlar üzerine, Danıtay bazı illerde seçimleri iptal etmi bazı illerde de tekrar yapılmasına karar vermitir. 90 Danıtay kararı ile Serbest Parti nin kazandıı belediye seçimleri bozdurulmu, Serbest Partili belediyeler görevlerinden alınmıtır. 91 CHP Kâtibi Umumilii nden 9 Mart 1931 tarihinde, merbut müsvedde mucibince belediye intihabının ne suretle yapılacaına dair Vilayet ve Kaza CHF dare Heyetleri 85 Akça, a.g.e.,s Koçak, a.g.e.,s Ömer Karaka, Balıkesir de Serbest Cumhuriyet Fırkası nın Tekilatlanması ve Belediye Seçimleri (1930), Turkish Studies, Volüme 8/5, Spring 2013, s TBMM Zabıt Ceridesi, :5, C s TBMM Zabıt Ceridesi, :5, C s Koçak, a.g.e.s Çolak, a.g.t., s Riyasetlerine yazılan telgrafa göre seçimlerin yenilenmesi gereken iller arasında Mula Merkez ve Milas ilçesi ve Mula Merkez Kazası Gökabat Nahiyesi de vardır. 92 Bu bölümle ilgili kısa bir deerlendirme yapmak gerekirse hem CHF nin hem de SCF nin adayı, Mula da önde gelen ailelere mensupturlar. SCF lideri Fethi Okyar ın TBMM de yaptıı konumasından hareketle belediye seçimlerinde Mula da da bazı hilelerin ve usulsüzlüklerin yapıldıı anlaılmaktır. Aynı sebepten il merkezinde ve Gökabat nahiyesinde seçimlerin yenilenmesine karar verilmitir. Seçimi CHF adayı Dr. Hüseyin Bey kazanmı ancak Fehmi Savran Bey, daha sonraki dönem için muhalefetin sembolü bir isim olmutur. 4. Belediye Seçimlerinden Sonra Mula Merkez de CHF nin Durumu 1930 belediye seçimlerinde ve öncesinde halkın SCF ye temayülünü fark eden CHF, düzenli bir muhalefetin daha da büyümemesi için bir dizi önlemler almıtır. Parlamento içinde güdümlü bir muhalefet hareketi oluturma düüncesinin bir sonucu olarak kurulan SCF nin, iktidara gelme tehlikesinin belirmesi ve hesapta olmayan bir ekilde kitlesellemesiyle birlikte CHF iktidarını tehlikeye düürecek bu denemeye, son verilmitir. 93 Öte yandan 1930 belediye seçimleri yalnızca, iktidar ile muhalefet partisi arasındaki mücadeleyi deil aynı zamanda iktidar partisi olan CHF nin kendi içindeki siyasi mücadele ve rekabetin gün yüzüne çıkmasına neden olmutur. 94 Öncelikle unu belirtmek gerekir ki, Mula da CHF kendi tabanını korumak ve siyasi desteini sürdürmek amacıyla, SCF kurulduu günlerden itibaren bir mücadele vermitir. Öyle ki, SCF lideri Fethi Okyar, Batı Anadolu gezisi içerisinde yer alan Aydın da, halkı etkileyecek bir konuma yapmıtır. Buna mukabil, Aydın CHF erkânı, karı bir miting düzenlemiler, bu mitinge Mula CHF erkânı da Aydın a giderek katılmı ve destek vermitir. 95 Belediye seçimlerinden sonra gerçekletirilen tefti raporunda Mula da SCF yi kuranlar, 3 kısımda ele alınıp deerlendirilmitir. Bunlar: a) ahsi kırgınlıklardan dolayı muhalif olanlar. b) SCF liler tarafından kandırılanlar. c) Fikri ve hakiki muhalifler. Ayrıca gruplar halinde de CHF den SCF ye geçenler de 92 Koçak, a.g.e.s Hakkı Uyar, Tek Parti Döneminde Seçimler, Toplumsal Tarih, Nisan 1999, sayı 64, s Koçak, a.g.e.s. 257, Güne, a.g.m., s.131.

11 olmutur. Örnein, imar faaliyetleri alanında önemli çalımalar yapmı olan Mula Ula Nahiyesi belediye bakanı Salih Bey, belediye azasının da çounu peinden sürükleyerek SCF ye çekmitir. 96 Rapora göre ahsi kırgınlıı olanlardan birisi de Süleyman Efendi dir. Bozöyüklü Hacı Süleyman Efendi olarak da tanınan bu ahıs bir müderris olup, Kuvay-ı Milliye ye Batı Anadolu da destek vermitir. 97 Kendisi, Mula nın köylerinde bir hocadır. Milli Mücadele de ahsının bile tanınmadıı yerlerde hitabeti sayesinde kuvvetler toplamı, sonra da CHF ye balı kalmıtır. Sonradan bu zata bir vazife verilmemi, O da köyüne dönmütür. Teftii gerçekletiren Nuri Bey, belediye intihabı sırasında bu zatın tekrar fırkaya kazandırılması için CHF Vilayet Fırka Reisi miz Dr. Hüseyin Bey e söyledim. imdi O nun nüfuzu kalmadı dedi kabul ettiremedim. Mütak Lütfi Efendi, Süleyman Efendi nin menküp ve maiet noktasında madur vaziyette bulunmasından ve esasen valilii sırasında pek samimi dostu olmasından dolayı SCF ye sokmak için çok çaba harcamısa da Süleyman Efendi Halk Fırkası ile irtibatım hayatımla kaimdir diyerek kabul etmemitir 98 diyor. Süleyman Efendi nin CHF den ihracı, balangıçtan 1920 li yılların sonlarına dek muhafazakârların felsefesi ile de bir ekilde uzlaan CHF nin 1930 yılında bu eklektik görüü bir kenara bırakarak, ideolojik farklılıkların nihayet bir sınıf ayrımında somutlatırması olarak da deerlendirilebilir. 99 Seçim bittikten sonra SCF Mula heyeti tekilatını yapan, Mütak Lütfi Bey, tekrar Mula ya gelmi, SCF belediye bakan adayı Hasan Fehmi yi (Savran), esnaftan bazı kimseleri ve Operatör Dr. Cemil Bey 100 i de alarak tekrar SCF tekilatını kurma giriimlerinde bulunmutur. 101 CHF, 1930 belediye seçimlerinden sonra, taraya müfettiler göndermi, halkın siyasi ve ekonomik ikâyetlerini dinlemi, tekrar tekilat çalımaları balatmıtır. Örnein, Batı Anadolu illerinden birisi olan Aydın Karacasu, Bozdoan, Çine kazalarında seçimleri yeniden tekilatlanmaları 1 Ocak 1931 tarihinde balamıtır. 102 zmir merkez ve Karıyaka tekilatına 9 Ocak 1931 tarihinde, Isparta da, tekilat yenileme çalımaları 10 Ocak 1931 tarihinde balamıtır BCA, CHFK, Ünal Türke, Atatürk ün Etrafındaki Mulalılar, Mula (ty),s BCA, CHFK, s Kemal Karpat, Türk Siyasi Tarihi, Tima Yayınları,2. Baskı, stanbul 2012,s Dr. Cemil Bey, Mula nın önde gelen ailelerinden erif efendilerden olup, Mula da ilk tıp tahsili yapan insanlardandır. Tekeli, a.g.e.,s BCA, CHFK, Anadolu, 11 Ocak Anadolu, 11 Ocak Yine, 10 Ocak 1931 tarihinde de Mula ili fırka tekilatını tekrar kurmakla görevlendirilen Manisa mebusu Mustafa Fevzi Bey ve Mula Mebusu Nuri Bey, Mula ya gelmiler Merkez Kaza Kongresi ne katılmılardır. Mebuslar, aynı tarihte çeitli kurum ve kurulularla temasta da bulunmulardır. 104 Mula mebusu Nuri Bey, tefti raporunda SCF tekilatlandıı sırada, CHF nın Mula vilayetindeki sıkıntılarını dile getiriyor ve öyle diyor: Vilayet Mutemetlii ve Belediye Reislii vazifelerini beraber yürüten ve aslen Mulalı olan Sıhhiye Müdürü Dr. Hüseyin Bey getirildi (Her ki göreve de). Balangıçta Mula halkında iyi bir intiba bırakan Dr. Hüseyin Bey, hususi ileri, bakasının muavenetine (yardımına) muhtaç olacak kadar geni olduu için belediyeyi büsbütün ihmal ediyor, fırka ilerini de Cemal Bey e 105 bırakıyor. Bu hal tabii, muhitte hassasiyet uyandırıyordu. 106 Mula Mebusu Nuri Bey, CHF yi Mula da toparlamak adına bir dizi çalıma yürütmü, CHF den SCF ye geçen bazı siyasilerle birebir konumalar yapmıtır. SCF Mula belediye reis adayı 107 Hasan Fehmi (Savran) dan ve Milas SCF ilçe tekilat bakanı Ethem Safi Bey den tekrar partiye katılacaklarına dair yazılı teminat mektubu almıtır. Daha sonra bu iki eski CHF li politikacının tekrar partiye dönecei konusunu CHF Vilayet dare Heyet Reisi Hüseyin Bey e açmıtır. Ancak, 1930 belediye seçimlerinde belediye bakanı seçilen Hüseyin Bey, Bunlar fırkaya girerse ben reislikten çekilirim 108 diyerek tepki göstermitir. Sonrasında CHF l Heyeti ni toplanmıtır. Müzakereler sonucu, Cemal Bey ile Dr. Hüseyin Bey uzun bir liste okuyarak, ismi geçen ahısların fırkaya girmelerinin, kendilerinin çekilmeleri takip edeceini söylemilerdir. Bunun üzerine CHF Mula ili Müteebbis Heyeti nin yeni batan aza kaydına karar verilmitir. 109 Ancak Mula ilinin corafi vaziyeti göz önüne alındıında bunun zaman alacaını belirten müfetti Nuri Bey, Dr. Hüseyin Bey ve Cemal Bey in aza kaydı ilemini kendilerinin yapacaına dair söz verdiklerini dile getiriyor. Ayrıca o sırada CHF aza mevcudunun 2000 olduunu gösteren bir raporu da de kendisine verdilerinden bahsediyor Anadolu, 11 Ocak Cemal Karamula, Ege Kuva-ı Milliye cephesinin ilk halk hareketini oluturan Erbeyli, Telllidede, Aydın Köprübaı baskınları ve savalarının Mula milisleri komutanıdır. Türke, a.g.e.,s BCA, CHFK, Raporda kendisinden, eski CHF li diye bahsedilmektedir. 108 BCA, CHFK, BCA, CHFK, BCA, CHFK,

12 Yapılan çalımalar çerçevesinde gerçekletirilen ilerden birisi de alınan bir kararın istiaresidir. Teftii gerçekletiren Mula CHF mebusu Nuri Bey, Mula da CHF mensupları arasında görev taksimi yapmıtır. Nuri Bey, alınan karar gereince bundan böyle herhangi bir CHF linin aynı anda hem parti mutemetlii hem de belediye reislii görevi olamayacaını dile getiriyor ve sözlerini öyle sürdürüyor: Vilayet Fırka Reisimiz Hüseyin Bey bundan hiç holanmadı. Mutemetlik ve Reislik temin edilirken Sıhhiye Müdüriyetinden istifa ettirilmi olduunu ortaya sürdü. Fakat bu husus fırkamızca ehemmiyetli bir prensip ittihaz edilmi olduundan bahisle kat i ısrarlarımız ve uzun boylu münakaalarımız üzerine Belediye Reislii nden almakta olduu maa miktarı fırka bütçesinde reislik tahsisatı konulmak artıyla Belediye reisliinden istifayı kabul etti ise de biz orada bulunduumuz müddet zarfında istifa keyfiyetini savsakladı ve belediye reisliinden çekildiine dair imdiye kadar hususi bir haber alamadım. ayet fırka ve Hükümet makamına da bunun yapıldıına dair bir malumat gelmemi ise demek ki bu ii tavsattı. 111 Mula merkezde yeniden tekilatlanma çalımalarını tamamlayan Mula mebusu Nuri Bey, SCF açısından en hareketli ilçelerden biri olan Milas a gitmek için yola çıkmıtır. Kendisine Milas a kadar refakat eden Mula CHF nin önde gelenlerinden Cemal Bey 112 in ayrılırken zevahir muhafaza ettiimize bakmayınız bizden hiç kimse Dr. Hüseyin Bey i sevmez dediini de raporunda aktarmıtır. 113 Raporda, belediye seçimleri ile beraber yapılan Meclis-i Umumi ntihabına, müntehib- i sânilerin ( ikinci seçmenlerin) ancak yarısının seçime katıldıı, ayrıca Bodrum kazası Vilayet kongresinde katılması gereken üyelerden sarraf Fevzi ve tüccardan Hamdi Beylerin aslında ticarethanelerinde mevcut oldukları halde kongreye girmekten ve müzakerelere itirakten kaçındıklarından da 114 bahsediliyor. Bütün bunlar gösteriyor ki SCF nin kurulu öncesi ve sonrasında Mula ilinde CHF erkânı arasında idari, siyasi, hatta kiisel husumetlerden dolayı bazı anlamazlık ve sıkıntılar vardır. Bu anlamazlıklardan dolayı bazı CHF üyelerinin SCF ye geçtii de anlaılmaktadır. Dier taraftan, bu anlamazlıkların önemli nedenlerinin birisinin de menfaat çatımaları olduu anlaılmaktadır. Örnein, Vilayet Fırka Reisi, Hüseyin Bey in hem mutemetlii hem de belediye 111 BCA, CHFK, Cemal Bey, 1927 yılında haftada bir yayınlanan Mula da Hak Gazetesi imtiyaz sahibi Cemal Kara olmalıdır. Bkz. Tekeli, a.g.e.,s BCA, CHFK, BCA, CHFK, reisliini devam etme talebi buna örnek olarak verilebilir. Ayrıca bir baka anlamazlık konusunun da tek parti dönemi olması sebebiyle yetkilerin tek elde toplanması olduu görülüyor. Son Posta gazetesinde, CHF Mula tekilatı üyeleri arasında demokratik bir katılımın söz konusu olmadıı dile getiriliyor, belediye reisi, CHF mutemedi ve belediye azası kast edilerek, zaten bu zavallı vilayette fırka denilen ey, üç kiinin elinde oyuncak olmutur. Bu üç zattan baka hiçbir kimsenin azını bile açmaya hak ve salahiyeti yoktur. Söze bunlar tasarruf ediyorlar, dare-i Hususiye nin fırkaya verdii binlerce lirayı da sarf eden bunlardır 115 eklinde ifadeler yer alıyor. Mula da CHF erkânı arasında yaananları Cemil Koçak ın u cümleleriyle özetlemek mümkündür: CHF Merkezi tarasını/ tarayı bir bakıma kendi haline bırakmıtı. Orada bulunan ve CHF Merkezini temsil ettii düünülen ya da varsayılan kii ya da gruplar ise merkezden hayli uzakta sayılırdı. CHF Merkezi bir bakıma taraya müdahale etmek yerine, onu olduu gibi bırakmayı tercih etmi gibi görünmektedir. Taradaki ekonomik ve sosyal yönden hakim olan grup ya da aileler, CHF nin tara temsilciliine bir ekilde üzerlerine aldıktan sonra bu görevi CHF Merkezinin talepleri ya da beklentileri yönünde deil de tamamen kendi yöresel güçlerinin stabilize edilmesi ya da daha da geniletilmesi yönünden kullanmılar ya da kullanmaya çalımıladır. Bu durum yörenin dier ekonomik ve sosyal bakımından nüfuzlu güçlü grubunu ya da ailelerini CHF nin dıına itmiti. Sorun siyasi ya da ideolojik mücadele ya da çatıma olmayıp raporlarda hep yazıla geldii gibi ahsi ibirarlardan ibaretti. 116 Esasen CHF içerisindeki bu hiziplemelerin ülke genelinde Milli Mücadele nin tamamlanıp cumhuriyetin kurulmasından sonra A-RMHC 117 içinden çıkan Birinci Grup ile slami kesimi temsil eden kinci Grup arasında çıktıı söylenebilir. 118 Ancak taradaki bu ayrılıklar, fikir ayrılıından çok kiisel menfaat ayrılıı gibidir. Mula ili de bu deerlendirmeden istisna deildir. Tefti raporunda, belediye seçimi sonrasında CHF nin Mula merkezdeki durumunun Milas tan daha iyi olduu belirtiliyor. Üye sayısı toplamının 2700 olduu; kaza tekilatının oldukça muntazam olduu; parti defterlerinin çok düzenli olmasa da fırka mensupları ve erkânı arasındaki ilikilerin oldukça iyi ve salıklı olduundan bahsediliyor. 115 Son Posta, 11 Terin-i Evvel Koçak, a.g.e.s, Anadolu ve Rumeli Müdafa-i Hukuk Cemiyeti. 118 Hakkı Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, stanbul 2012,s.282.

13 Belediye seçimlerinden sonra vilayette, nizamname ve talimatname hükümlerine göre mahalle, köy ve nahiye kongreleri tekrar yapılmı, gizli oy ile serbest bir ekilde seçimlerin yapılması salanmıtır. Yine nizamname hükümlerine göre, bir siyasinin üzerinde iki görev olmayacaından hareketle Mula Vilayeti dare Heyeti Reisi Dr. Hüseyin Bey aynı zamanda belediye reisi bulunduundan Belediye Riyaseti nden istifa etmitir. Mula Kazası Heyeti dare Reisi skender Bey, Vilayet Encümeni azasından bulunduundan dare Heyeti Riyaseti ni tercih ile Vilayet Encümeni nden istifa etmitir. Yine aynı ekilde, Bodrum Fırka dare Heyeti Reisi Dr. Mümtaz Bey in uhdesinde Belediye Riyaseti de bulunduundan dare Heyeti Reislii nden istifa etmitir. Belediye Riyaseti ni tercih etmitir. Dier kazalarda da böyle yapılmıtır CHF nin Milas lçesindeki Durumu Milletvekili Nuri Bey in raporuna yansıdıı kadarı ile Mula ilçeleri içerisinde gerek belediye seçimleri sırasında gerekse öncesinde siyasi faaliyetlerin hareketli olduu ilçelerin baında Milas ilçesi gelmektedir. Milas ta, 1924 de CHF tekilatını kuranlar u kiilerden oluur: Halil brahim Efendi, Feyzullah Aa, Mehmet Rütü Efendi, Ethem Bey, Kara Hafız Bey, Eski Subay Emin Bey, Arifzade Hamdi Efendi, Nazmi Akdeniz, Çandırlı Mülazım Salih Efendi, Mehmet Çavu. 120 Mula milletvekili Nuri Bey, seçimlerden sonra yaptıı çalımalar sonrasında Milas ile ilgili aaıdaki bilgileri vermektedir: Milas ta eski mutemet Dr. Cemal Bey, bütün teekkülleri daıtmıtır. Mutemet vekâletine getirilen Avukat Fehmi Bey, evvela belediye reisi olmak istemi olamayınca da terk etmitir. Raporda Cemal Bey in, mutemet olmazdan evvel de fırkaya karı ihanetinden bahsediliyor ve öyle deniyor: Öteden beri fırka binası olan ve Emvali Metrüke den bulunan bir ev, aleni satı tarikiyle fırkaya mal edebilmek üzere müzayedeye koydurulmu, fakat bu Fehmi Bey, ben menfaatimden ziyade hiçbir eyi sevmem diye mesleinin muktezasını izhar ile binaya kendi namına 8000 lirayı koyuverince bu i senelerden beri sürüncemede kalmı, binanın tamiri için fırkanın sarf etmi olduu 2000 lira da tehlikeye uramıtır. Bereket versin ki ihaleyi men edebildik. Ahiren biz bunu ve Türk Ocaı binasını satıp yeni bir bina yaptıracaız senin hazneden almak istediin fiyatla biz sana verelim. Rakip olmak ucuz alıp tamirine sarf ettiimiz paraları çıkaralım diye ikna ettikten sonra bu kere muameleyi tekrar balattım. Fakat bırakıp geldiim için bilmem ne oldu? te Milas ın vaziyeti bu kadar karıık idi. Fırka tekiline bir Heyeti Müteebbise yapıldı BCA, CHFK, s Takıran, a.g.t.,s BCA, CHFK, Müfetti daha sonraki deerlendirmelerinde Milas Reji Müdürlüüne (Tütün nhisar daresi) Cavit Bey in atandıını kendisinin Milas halkı tarafından çok sevildiini ve sayıldıını dolayısıyla fırka olarak ilgilenilmesi gerektiini belirtiyor. Keza, Bankası müdürü Hulusi Bey in de halk nazarındaki itibarının iyi olduunun altı çiziliyor ve bunlarla alaka tesis edilir, milli teekküllere de daima gayrete tevik edilecek olursa Milas ta yapılacak bütün iler yoluna girer 122 deniyor. Ayrıca tefti sonunda Milas ta CHF nin durumu u ekilde özetlenmektedir: muntazam bir defterine bile tesadüf edilememitir. Kazanın 3 nahiyesi ve 93 köyünün hiç birisinde Ocak Tekilat ının olmadıı tespit edilmitir. Eski CHF Heyet-i dare Reisi, belediye bakanı seçilemediinden canı sıkılmı, hem riyasetten, hem de Heyet-i dare den istifa ettii için Riyaset Vekâleti-ni, Heyeti dare den smail Bey yürütmektedir. 123 Mula mebusu Nuri Bey in yaptıı temaslar neticesinde mevcut Heyeti dare ile CHF nı bu ilçede nizama koymanın ve geniletmenin ( büyütmenin) imkânı olmadıı görülmü, yeni bir Müteebbis Heyeti oluturulmaya karar verilmitir. Bu arada Milas ın bütün nahiye ve köylerine nizamname hükümlerine göre gerekli duyuru yapılmıtır. Bu konu ile ilgili olarak jandarma kumandan ve efradının ve köy muhtarlarının yardımlarına bavurulmu ve gerekli yardım salanmıtır. Bu suretle, köy ve mahalle ocakları ile nahiye idare heyetleri yeni batan tesis olunmutur. 124 Yapılan teftiten ve kongrelerin tamamlanmasından sonra Mula vilayeti genelinde CHF nin üye sayıları aaıdaki gibidir. 125 Ocak 1931 itibari ile 1930 Belediye seçimleri sırasında Mula: Milas : Bodrum: Marmaris: Köyceiz: Fethiye: Datça : BCA, CHFK, BCA, CHFK, BCA, CHFK, s BCA, CHFK, s. 16.

14 Toplam: Toplam: SONUÇ SCF nin Mula Vilayeti nde tekilatlanması dier Batı Anadolu illerinden farklı olmayıp, hemen her ilçede tekilatlanmıtır. Hem CHF nin hem de SCF nin belediye bakan adaylarının Mula nın önde gelen ailelerine mensup olduu görülmektedir. Gerek tekilatlanma gerekse siyasi hareketlilik açısından her ne kadar dier ilçelerde de bir hareketlilik söz konusu olsa da Milas ilçesine her iki partinin ayrı bir önem verdii gözlemlenmektedir. Bunun sebebi muhtemelen Milas ilçesinin o dönemde daha büyük olmasıdır yılında halkın ülke genelinde yaadıı yol vergisi, musakkafat vergisi gibi vatandaın ödemekte zorlandıı vergi problemlerini Mula vilayeti haklıda yaamıtır. laveten, vilayete özgü balıkçıkla ve Küllük Limanı ile ikâyetler de söz konusudur. Özellikle vergilerin aırlıı ve vilayet halkının, mahsulünü ekonomik olarak deerlendirememesi; vilayet halkını dier Batı Anadolu illerinde olduu gibi- SCF ye yaklatırmıtır. Mula vilayetinde 1930 da yapılan belediye seçimlerini CHF adayı kazanmıtır. Ancak, Fethi Bey in (Okyar) Meclis kürsüsünde seçimlerde usulsüzlükler yapılan iller arasında Mula yı da zikretmesi ve Danıtay ın seçimlerin yenilenmesi gerektii iller arasında Mula merkezi de sayması Mula da da seçimler de bazı hileler ve yozluluklar yapıldıını göstermektedir. Mula da CHF içerisindeki huzursuzluklar, raporda da belirtildii gibi 1930 dan önce de mevcuttur. CHF erkânı arasındaki anlamazlıklar siyasi nedenlerle olabilecei gibi siyaset üzerinden devirilen menfaat ilikileri ile de ilgili olabilir. Örnein Dr. Hüseyin Bey in, CHF Nizamnamesi ne göre bir kiinin üzerinde iki görev olamayacaı ilkesine karı çıkması, ben sıhhiye müdüriyetini bu iler için bıraktım demesi, siyaseti, belediye bakanlıını ve parti mutemetliini bir kazanç kapısı olarak gördüünün emaresidir. Kuvayı Milliye ye destek verip milli mücadele içinde yer almı müderris Süleyman Efendi gibi bazı kimseler, 1923 te Halk Fırkası nın kurulmasından sonra CHF de görev almılardır.1930 a gelindiinde CHF nin taradaki bazı yanlılıklarını görmüler ya kendileri, siyasi hayattan elini eteini çekmiler ya da çektirilmek zorunda kalmılardır. Cemal Bey gibi CHF idaresine sonradan katılanlar, fırka da amil vaziyete gelince ilk 368 hareket olmak üzere Süleyman Efendi yi salahiyettar vaziyetten çıkarmı, sonra da aırı ilere balamıtır. 126 Mula Mebusu Nuri Bey in raporuna göre, ahsi kırgınlıı olanlar ve kendilerinin kandırıldıına inanların birçou tekrar CHF geri dönmütür. Ancak, fikri ve hakiki muhalifler tekrar CHF ye dönmemilerdir. Belediye seçimleri sonrasında CHF yönetiminin vilayet genelinde tekrar tekilatlanma ve partiye üye kaydetme çalımaları yaptıı anlaılmaktadır. Mula merkezde belediye seçimleri öncesi 2700 olan üye sayısı, bu çalımalar sonucu 6000 e çıkmıtır. Elde edilen bu sonucun oldukça baarılı olduunu söyleyebiliriz. KAYNAKÇA Babakanlık Cumhuriyet Arivi Cumhuriyet Halk Fırkası Katalogu, s BCA, CHFK, BCA, CHFK, BCA, CHFK, /4. BCA, CHFK, BCA, CHFK, BCA, CHFK, BCA, CHFK, s BCA, CHFK, BCA, CHFK, BCA, CHFK, BCA, CHFK, BCA, CHFK, BCA, CHFK, TBMM Zabıt Ceridesi, :5, C Kitaplar AKÇA, Bayram (2006). Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Yönüyle Mula ( ), Ankara: Atatürk Aratırma Merkezi Dergisi. BAL, Rıfat (2005). Cumhuriyet Döneminin Azınlıklar Politikası, stanbul: letiim Yayınları. KOÇAK, Cemil (2006). Belgelerle ktidar ve SCF, stanbul: letiim Yayınları. KARPAT, Kemal (2012).Türk Siyasi Tarihi, stanbul: Tima Yayınları. TEKEL, lhan (2006). Tarih çinde Mula, Mula: Mula Belediyesi Yayınları. UYAR, Hakkı (2012). Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, stanbul:boyut Yayın Grubu. ÜNAL, Türke (2003). Atatürk ün Etrafındaki Mulalılar, Mula: Mula Mermerciler Dernei Yayınları. Tezler ÇOLAK, Hikmet (2007) Belediye Seçimleri, Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Türk nkılâp Tarihi Enstitüsü. MÜRSEL, Özata (2004). Köyceiz, Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Yapısı, ( ), Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Mula: Mula Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. TAKIRAN, Bilgi (2003). Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Yönüyle Milas ( ), Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Mula: Mula Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Makaleler 126 BCA, CHFK,

15 369 AKKAYA, Yüksel (1999). Türkiye de Türk Vatandalarına Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakkında Kanun, 1929 Bunalımı sizlik ve Bir Kanun, Toplumsal Tarih, S.68, s BALKAYA, hsan Sabri (2006). sparta da Serbest Cumhuriyet Fırkası nın Kurulma Çalımaları, A.Ü. Türkiyat Aratırmaları Enstitüsü Dergisi, S.30, s EKNC, Necdet (2002). Türkiye de Çok Partili Düzene Geçi Sürecinde kinci Durak: Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı ve Dönem Basını, Türkler, C. 16. s EMRENCE, Cem (2005). Dünya Krizi ve Türkiye de Toplumsal Muhalefet Serbest Cumhuriyet Fırkası, (1930) Modern Türkiye de Siyasi Düünce, Liberalizm, C.7.s GÜNE, Günver (2007). Serbest Cumhuriyet Fırkası nın Aydında Tekilatlanması ve 1930 Belediye Seçimleri Üzerine Oluan Tartımalar, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Corafya Fakültesi, Tarih Aratırmaları Dergisi, S.XXV, s KARAKA, Ömer(2013). Balıkesir de Serbest Cumhuriyet Fırkası nın Tekilatlanması ve Belediye Seçimleri, Turkish Studies, Volume 8/5, s KARAKA, Ömer (2010). Dönemin Yerel Basınına Göre Serbest Cumhuriyet Fırkası nın Manisa Vilayeti nde Tekilatlanması ve 1930 Belediye Seçimleri, History Studies, Volüme 2/3, s TEMEL, Mehmet (2007). Balkanlardan Mula ya Göç ve Sosyo- Ekonomik Deiim, Karadeniz Aratırmaları, S. 12.s TEMEL, Mehmet (2008). I.Dünya Savaı Yıllarında Mula da ki Ekonomik Kalkınma Faaliyetleri, Mula Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.21, s TUNÇAY, Mete (1989). Siyasi Tarih, Türkiye Tarihi 4, Çada Türkiye ( ), s UYAR, Hakkı (1999). Tek Parti Döneminde Seçimler, Toplumsal Tarih, S. 64, s Gazeteler Akın, 30 Eylül Anadolu, 11 Ocak Cumhuriyet,16 Ekim 193. Halk, Ekim Hizmet, nkılâp, 7 Eylül Son Posta, 11 Eylül 1930.