ANTİK YAZARLAR VE MODERN SEYYAHLARIN GÖZÜYLE BURDUR ANTİK KENTLERİ

Transkript

1 656 ANTİK YAZARLAR VE MODERN SEYYAHLARIN GÖZÜYLE BURDUR ANTİK KENTLERİ Ayça ÖZCAN * I. Giriş Görkemli yapılarındaki hareketli hayatları yüzyılların sessizliğine gömülen antik kentleri, derin uykularından seyyahların ayak sesleri uyandırmış ve biz arkeologlar, tarihçiler ve tüm amatör ziyaretçi ve meraklılarla buluşmalarına mihmandarlık etmişlerdir. Çoğu kez kalıntılarının kendi kendilerini anlatması gereken kentlerde kaydettikleri gerek gravürleri gerekse anlatımları günümüz araştırmalarına kaynak oluşturmaktadırlar. O günün zor koşullarında seyyahlar, eşek ya da at sırtında gezerek gerçekleştirdikleri yolculukları sırasında Burdur sınırlarındaki Pisidia kentlerine de uğramışlardır. Ancak bugün bu gezginlerin ne yazık ki tümünü tanımıyoruz. Antik yazar, coğrafyacı ve tarihçilerse anlattıklarıyla bugün hala pek çok noktada cevabını aradığımız o dönemlere yazdıklarıyla adeta bir ayna tutarlar. Bugün tüm bu belgeler tarihi coğrafya ve arkeoloji araştırmalarının en önemli kaynaklarını oluşturmaktadır. Bu makalede Burdur ili sınırları içerisinde yer alan antik Pisidia kentleri hakkında bilgi veren ya da ziyaret ederek kalıntıları kaydeden antik yazar ve modern seyyahlar anlatılacaktır. Burdur ve çevresinin tarihi ve arkeolojisine yönelik olarak gerçekleştirilen öncü bilimsel çalışmalara ait önemli yayınların anlattıklarını satır satır aktarmak yerine Burdur tarihine dokunuşlarını hatırlatmak amaçlanmıştır. II. Coğrafi Konum Günümüz coğrafyasında Göller Bölgesi olarak tanımlanan bölgede yer alan Burdur kenti, kendi adıyla anılan gölün güneydoğu kıyısında kurulmuştur. Kent, Ege kıyılarını ve Anadolu nun iç kesimlerini Akdeniz kıyılarında Antalya ya bağlayan ve her dönemde önemini korumuş olan yolun üzerinde bulunmaktadır. İnsanoğlunun yaşamak için aradığı en önemli unsur olan zengin su kaynaklarına sahip oluşu, coğrafi konumu, zengin bitki örtüsü ve elverişli iklimi nedeniyle Burdur ilinin bereketli toprakları Prehistorik çağa kadar inen zengin tarihi içinde birçok yerleşmeye sahne olmuştur 1. Antik Çağda da Anadolu, bugün olduğu gibi coğrafi bölgelere ayrılmıştı ve bu bölgeler çoğunlukla bölgenin yerli halkının adıyla anılmaktaydılar. Burdur da bölgenin yerli halkının adıyla anılan Anadolu'nun en bereketli coğrafyasında Pisidia Bölgesi topraklarındaydı 2. III. Antik Kaynaklar Pisidia adının geçtiği elimizdeki en eski kayıt Yunan tarihçi Ksenephon a aittir. Anabasis te yazar İ.Ö. V. yüzyılda batı Anadolu satrapı Genç Kyros un ayrıca kendisine ait topraklarda kargaşa çıkardıklarını söylediği * Arş. Gör, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı Sıhhiye / Ankara. 1 Zengin bitki örtüsü ve elverişli iklimi nedeniyle Burdur daki en eski yerleşim izlerinin alt sınırı İ.Ö yılına kadar giden Üst Paleolitik evreye aittir. Burdur daki antik dönem yerleşmeleri için bkz. Özsait 1980, Özsait 1985 ve ayrıca Özsait, M Yılı Burdur-Isparta Çevresi Tarihöncesi Araştırmaları, Araştırma Sonuçları Toplantısı 3 (1985) s ; Ş. A. Kansu, Isparta ve Burdur da Prehistorya Araştırmaları, Belleten IX/34 (1945) Burdur ve Isparta illeriyle çevresini ve Antalya ilinin kuzeyini kapsayan ve bugün Göller bölgesi olarak tanımlanan bölgenin Antik Çağdaki adı Pisidia idi. Pisidia Bölgesi nin tarihi coğrafyası için bkz. V. Sevin, Anadolu nun Tarihi Coğrafyası I (2001); H. von Aulock, Münzen und Städte Pisidiens I, IstMitt, Beih. 19, (1977); H. von Aulock, Münzen und Städte Pisidiens II, IstMitt, Beih. 19, (1979) ve ayrıca B. Umar, Pisidia (1987).

2 657 Pisidialılar üzerine yürümek istediği için konuğu olan Boiotialı Proksenos a elden geldiğince çok asker toplayıp yanına gelmesini rica ettiğini anlatmaktadır. Ksenephon a göre Kyros büyük kardeşi Pers kralı II. Artakserkses e (İ.Ö ) karşı yapacağı seferin gerçek amacını gizlemek için, Frigya ya yağma akınları düzenleyen Pisidialıları cezalandırma seferi düzenleyeceğini bildirmiştir 3. Amasyalı Strabon, İ.Ö. I. yüzyılda yaşadığı bilinen Hellenistik devir yazarlarından Artemidoros un Selge, Sagalassos, Pednelissos, Adada, Tymbriada, Kremna, Pityassos, Amblada, Anabura, Sinda, Arrassos (Ariassos), Tarbassos ve Termessos tan oluşan 13 Pisidia kentinin listesini vermesinin yanı sıra Antiokheia kentinden Pisidia Antiokheia sı olarak bahseder 4. Listede adları geçen Sagalassos ve Kremna Burdur sınırları içerisindedir. Ayrıca Strabon her iki kentle ilgili detaylı bilgiler de vermektedir 5 : Şimdi Kremna, Romalı kolonistler tarafından iskan edilmiştir ve Sagalassos, Amyntas'ın bütün krallığının tabi olduğu Romalı valiye bağlıdır. Burası Apameia'dan bir günlük uzaklıkta, kaleden yaklaşık otuz stadia aşağıdadır. Buraya Selgessos da denir; bu kent Aleksandros tarafından zapt edilmişti. İ.Ö. 334 yılında Anadolu ya ayak basan Büyük İskender, Sagalassos u, kenti savaşarak aldıktan sonra Tarihçi Arrianos un anlattığına göre diğer Pisidia kentlerinin bir kısmını zorla, bir kısmını ise uzlaşma ile ele geçirmiştir. İskender in ve Sagalassos un orduları arasındaki antlaşmayı detaylarıyla vererek şunu söylemiştir 6 : Termessos u kısa bir zamanda almayı ummadığı için Sagalassos a doğru yola çıktı. Burası da önemli kentlerden biriydi. Bu kentte de Pisidialılar oturuyordu. Çok savaşçı olduğu söylenen Pisidialılar kavimin en cesaretli savaşçıları olarak kabul ediliyorlardı. Kentin önündeki kaleleri ve savunmaya elverişli olan tepeleri tutmuşlar, düşmanı bekliyorlardı. İlk Roma imparatoru Augustus un vasiyeti Res Gestae Divi Augusti de Augustus ve Caesar döneminin kıyı kolonilerine zıt olarak bölgenin stratejik önemi nedeniyle kurulan, Pisidia koloni kentlerinden bahseden önemli bir antik kaynaktır 7. Bu kolonilerden Kremna, Olbasa ve Komama kentlerinin kalıntıları bugün Burdur kentinin sınırları içerisindedir 8. IV. Seyyahlar Burdur a gelen seyyahların ilki Anadolu'da beyliklerin egemen olduğu bir dönemde, Hamidoğulları zamanında 1329 da Antalya dan kente gelen Arap seyyahı İbn-i Battuta, günümüzde hiçbir izi kalmamış olan Burdur Kalesi ni tasvir ederek çevresinin bağlık bahçelik olduğunu söyler ve tabii güzelliklerini anlatır. İbn-i Battuta Burdur'un ismini (Birdir) olarak yazmıştır. Seyahatname'sinde Burdur'un Gölhisar (Gülhisar) İlçesi'nde de kendisine gülsuyu ikram edildiğini yazmaktadır 9. İbn-i Battuta dan üç yüzyıl sonra Burdur un ziyaretçisi bu kez de Katip Çelebi dir. Cihannuma adlı eserinde Battuta nın aktardıklarından farklı bir anlatım kaydetmemiştir 10. XVIII. yüzyılın başlarından itibaren Batılı seyyahlar Burdur u ziyaret etmeye başlamışlardır. Bölgeye seyahat eden Batılı ilk araştırmacı o tarihlerde İzmir de rahiplik yapan Fransız Paul Lucas tır ve 1714 te olmak üzere Burdur a iki defa gelmiş, kendi açısından dikkate değer bir şey görmediğini söylemiştir yılında yaptığı birinci gezisinde, Isparta dan çıkan çok virajlı bir kervan yolundan kente hâkim dağlardan geçerek göz alabildiğine uzanan meyve bahçelerinin bulunduğu gerçek bir vahaya, Ağlasun Vadisine 3 Ksenephon, Anabasis I, Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası XII, VI, 5. 5 Strabon, Antik Anadolu Coğrafyası XII, VIII, Flavius Ariannos, İskender in Seferi, I, 28,2. 7 Res Gestae III 28; İmparator Augustus un Pisidia da kurduğu koloni kentleri Colonia Caesarea (Antiocheia ad Pisidia - Yalvaç), Colonia Iulia Augusta Parlais (Parlais - Barla), Colonia Iulia Augusta Olbasena (Olbasa - Belenli), Colonia Iulia Augusta -Prima Fida- Comama (Komama - Şerefhöyük), Colonia Iulia Augusta Felix Cremnensium (Kremna - Çamlık)dır. 8 Bu koloniler için bkz. Mommsen 1883; B. Levick, Roman Colonies in Southern Asia Minor (1967), Özsait 1985 ve M. Özsait, Küçük Asya da Roma Kolonileri, Zafer Taşlıklıoğlu Armağanı, İstanbul, 1999, s İbn-i Battuta s İbn-i Battuta nın Anadolu daki seyahat rotası için bkz. İbn-i Battuta s. 138 Harita 7; ve ayrıca S. Yerasimos, Les Voyageurs dans L Empire Ottoman (XIV e - XVI e siècles) (1991). 10 Özsait 1980 s. 4; Katip Çelebi, Cihannuma, s. 618vdd. 635vdd. 11 Lucas 1712 s. 244.

3 658 ulaştı. İşte bu yol üzerinde Ağlasun un yaklaşık 7km. kuzeyinde Burdur İli sınırları içinde, Antik bir kent kalıntıları buldu. Kalıntılar Lucas ı o kadar etkiledi ki, bulduklarını gerçekte var olmuş kentler yerine perilerin oturduğu mekânlar olarak yorumlamıştır 12. Ancak bu kentin Sagalassos olduğunun anlaşılması 1824 yılını bulmuştur. XIX. yüzyılın ilk yarısında İngiliz Francis Vyvyan Jago Arundell iki kez Burdur u ziyaret etmiş, ancak Burdur a dair fazla bilgi vermemiştir yılında Ağlasun köyüne gelmiş; kent akropolünde yaptığı araştırmalar neticesinde elde ettiği yazıtlardan biri üzerinde Sagalassos ismini tespit etmiş ve kalıntıların ilk taslak planını çizmiştir 14. Arundell, 1833 yılındaki ikinci seyahatinde Girme yakınında geniş bir yayılma sahası olan kalıntıların varlığını öğrenmiştir. Bugün Çamlık olarak adlandırılan Girme ye geldiğinde, XIX. yüzyılın başlarında bir antik topografya öğrencisi olarak buraya gelen Albay Leake in 15 ilk kez Girme ile Kremna arasında ilişki kurduğundan söz eder. Kendisi de Strabon un Kremna hakkında verdiği bilginin bu kalıntılara uyduğu kanısındadır 16. William John Hamilton, 1836 ve 1837 yıllarında Küçük Asya ya iki defa seyahat yapmıştır. Eğirdir üzerinden Isparta ve sonra da antik Sagalassos kalıntılarına gelmiş hayranlıkla söz ettiği yapı kalıntıları arasında kentin adını veren Grekçe bir yazıt bulmuştur 17. Burdur a gelen Hamilton, civardaki yumuşak, tüften kayaların oyularak oluşturulduğu mağaralarda Pisidialıların yaşamış olabileceğini kaydetmiştir yılında Burdur a gelen İngiliz arkeolog Sir Charles Fellows un da ilgi alanı doğallıkla yörenin arkeolojik zenginlikleridir. Gezisi sırasında tuttuğu günlüklerden oluşan "Asia Minor" isimli kitabında Sagalassos kalıntıları içinde bir kısım binaları teşhis eden Ch. Fellows, Bucak köyü üzerinden hareketle sıra dağlar arasında gezdiği yıkıntıları Selge olarak tanımlamıştır. Onun yanlış olarak isimlendirdiği bu antik yer, 1833 yılında F.V.J. Arundell tarafından tespit edilen Kremna şehridir yılı ilkbaharında, Pisidia bölgesinde yaptığı detaylı inceleme gezileri sırasında Kremna ve Sagalassos kentlerini de inceleyen A. Schoenborn, Bademağacı nda bulunan harabelerin antik Kretopolis şehrine ait olacağı fikrini savunmuştur. Schoenborn ün en önemli tespitlerinden biri de Belenli yakınında bulduğu bir kaç yazıtta ismini okuduğu antik Olbasa kentidir 20. W. H. Waddington da 1853 yılında yaptığı incelemeler sonrasında kalıntıların topoğrafik durumu ve kulağa yakın çalan Kremna-Girme isimlerine dayanarak antik kentin yerinin burası olduğunu ileri sürmüştür 21. Georges Radet, 1885 yılından itibaren Pisidia Bölgesine yaptığı inceleme gezilerinden edindiği izlenimler sonucunda Hellenistik bir kent olan Kretapolis in daha sonraki dönemlerde Kremna adını aldığını kaydetmiştir. Kanıtı ise Polybios un 22 verdiği Kappadokya dan Termessos a giden askeri birliklerin Kretopolis i gördükleri bilgisidir yılında E. J. Davis, kayalık ve ormanlık bir arazide ilerleyerek fırtınalı bir günde, tıpkı Arundell gibi Sagalassos tan Kremna ya ulaşmıştır. Her iki kentin de birer taslak planını yaparak yayınlamış; aynı zamanda kalıntılar ve yapılara ait mimari parçaların detaylı tanımlarını yapmıştır a.g.e. s Arundell 1834 vol.ii s a.g.e. s. 27vdd.; Sagalassos kentinin keşfi ve kentte yapılan çalışmalar için bkz. M. Waelkens, Sagalassos, History and Archaeology, Sagalassos I, First Report on the Survey ( ) and Excavations ( ), Ed. M. Waelkens (1993) yılında bir antik topoğrafya öğrencisi olarak Anadolu yu gezen Leake in kent hakkında yazdıkları için bkz. W. M. Leake, Journal of a Tour in Asia Minor (1824). 16 Özsait 1980 s. 7; İnan 1970 s. 53. Kremna kentinin keşfi ve kentte yapılan çalışmalar için bkz. İnan 1970 s ve S. Mitchell, Cremna in Pisidia: An Ancient City in Peace and in War (1995) s Özsait 1980 s. 8; Hamilton 1842 s Bu yazıt, kırık bir pedestal üzerinde okunmuştur. 18 Hamilton 1842 s Fellows 1889 s Özsait 1980 s ; C. Ritter, Vergleichende Erdkunde des Halbinselandes in Kleinasien II (1859). 21 Waddington 1853 s Polybios Historion Prote V 72, Özsait 1980 s. 21; G. Radet, RA, ser. III, XXII (1893) s. 185 vdd. 24 Davies 1874 s

4 te Aksu nehri vadisini takiben geldiği Kremna yı ziyaret eden G. Hirschfeld bir yapı ithaf yazıtında kentin ismini Colonia Iulia Augusta Felix Cremnensium görerek buranın Kremna olduğunu kesinlikle saptamıştır. Bundan sonra kuzeyde Sagalassos şehri kalıntılarını gören Hirschfeld bize kent hakkında ilgi çekici bilgiler aktarmaktadır 25. Amerikalı araştırmacılardan J.R.S. Sterrett, 1883 yılından itibaren Anadolu araştırmalarına katılmış ve sonuçlarını iki eserde yayınlamıştır. Sterrett, 1885 te de Kremna yı ziyaret etmiş ve bazı yazıtları kopyalamıştır 26. Diyarbakırlı merhum Sait Paşa Mir atül-iber adlı Genel Tarih kitabında 1883 yılı Ekim ayında gezmeye gelen Teke sancağı mutasarrıfı Turhan, Konya mektupçusu Mehmet Nazım paşalar maiyetlerinde Sagalassos a gittiğini; büyük bir tiyatro, mezarlar ile kentin diğer yapılarına ait ve antik yol kalıntılarının hala görülebildiğini yazmaktadır 27. Bir Avusturya asilzadesi olan Karl Graf von Lanckoronski, yıllarında Pamphylia ve Pisidia araştırmaları için bir ekiple bölgeye gelir. O da yörenin arkeolojisiyle ilgilidir. Lanckoronski heyetinin 1892 yılında yayınladığı ve bölgenin belirli bir döneminin tarihi ile beş kentinin çalışılması Pisidia Bölgesi üzerinde yapılan araştırmaların en önemli ve en derli toplusudur. Termessos, Kretopolis ve Selge ile birlikte Kremna ve Sagalassos ele alınmış ve mevcut arkeolojik anıtlarıyla birlikte sunulmuştur 28. William M. Ramsay, Burdur ilini de içinde bulunduran Pisidia bölgesi hakkında sınır tespiti, yazıtları ve arkeolojisi üzerine çok sayıda yayın yapmıştır. Yaptığı çalışmalarla çok sayıda antik kenti lokalize etmiştir. Her şeye rağmen, Pisidia Bölgesinde mevcut bir kısım probleme işaret etmiş ve bunların bazıları ölümünden sonra gelen araştırıcıların yardımıyla çözümlenmiştir 29. Hans Rott, 1906 yılında Pisidia nın büyük merkezlerinden olan Sagalassos ve Kremna yı incelemiş ve eserinin sonuna, bir kısmı daha önceki epigraf ve seyyah-araştırıcılar tarafından kopyalanıp yayınlanan birçok yazıtı da eklemiştir 30. Arap yarım adasının her yanında Çöl Kraliçesi diye adlandırılan Gertrude Bell 28 Nisan 1907 de Isparta Hamitabat tan gönderdiği mektupta: Sevgili Anne, Dünyada kimsenin benden daha mutlu ya da hiç bir ülkenin Anadolu dan daha güzel olduğunu sanmıyorum. diye başladığı satırlarına Burdur Gölü nün doğu kıyısından Burdur a gelişini ve Ağlasun da sona eren yolculuğunu anlatır. Karlar altında bulduğu Sagalassos taki gördüklerini annesine detaylıca aktarır 31. Takvimlerde tarih 6 Mart 1930 u gösterdiğinde Ulu Önder Atatürk, Prof. Afet İnan, Burdur, Isparta ve Antalya Milletvekilleri ile birlikte Burdur a gelmiş ve Antalya ziyaretinin sonunda 9 Mart 1930 gününün gecesi kentte misafir edilmiştir. Son olarak Pisidia ve Burdur deyince birkaç ismi de anmadan geçmek istemiyorum. Pisidia Bölgesi nin batı kısmını yıllarca köy, köy dolaşarak inceleyen epigraf George E. Bean 32 ile birlikte Prof. Dr. Stephen Mitchell, Prof. Dr. Marc Waelkens ve Prof. Dr. Mehmet Özsait XX. ve XXI. yüzyılda Burdur un antik tarihine ışık tutan isimleri olmuşlardır. Burada isimleri anılan yazar ve seyyahlarla birlikte araştırmalara çıkmış, rehberlik yapmış ancak bugün adları unutulmuş tüm isimsiz kahramanlar da Burdur tarihine yaptıkları değerli katkılarından dolayı burada içtenlikle anılmayı hak etmişlerdir. 25 İnan 1970 s. 53; G. Hirschfeld, Bericht über eine Reise in südwestlichen Kleinasien, Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde (1878) Sterrett 1888 s Böcüzade Süleyman Sami 1983 s Lanckoronski Özsait 1980 s. 18. Ramsay ın bölge hakkındaki önemli çalışmaları için bkz. W. M. Ramsay (Çev: Mihri Pektaş), Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası (1960); W. M. Ramsay, The Social Basis of Roman Power in Asia Minor, Amsterdam, Rott 1908 s ve s Hill 1976 s. 2-3; Gertrude Bell in seyahatleri sırasında çektiği fotoğraflar, günlük ve mektupları için bkz. Gertrude Bell Project internet sitesi 32 Bean in Pisidia ile ilgili yürüttüğü çalışmaları için bkz. G. Bean, Notes and Inscriptions from Pisidia Part I, AnatSt 9 (1959) ; : G. Bean, Notes and Inscriptions from Pisidia Part II, AnatSt 10 (1960)

5 660 Kaynakça Antik Kaynaklar: Arrianos: Flavius Arrianos (Çev: Furkan Akderin) - İskender in Seferi Alfa Basım Yayım, İstanbul Herodotos: Herodotos (Çev: M. Ökmen) - Heredot Tarihi - Remzi Kitabevi, İstanbul Ksenephon: Ksenephon (Çev: T. Gökçöl) - Anabasis, Onbinlerin Dönüşü - Sosyal Yayınlar, İstanbul Livius: Titus Livius (Çev: B. O. Foster) - Ab Urbe Condita (From the Founding of the City) - Londra Plinius: Plinius (Çev: H. R. Rackham) - Naturalis Historia (Pliny Natural History) - Londra Polybios: Polybios (Çev: W. R. Paton) - Historion Prote (The Histories of Polybius) - Londra Strabon: Strabon (Çev: A. Pekman) - Antik Anadolu Coğrafyası (Geographika XII-XIII-XIV) - Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul Seyyahlar: Arundell 1834: F. V. J. Arundell, Discoveries in Asia Minor I/II (1834). Davis 1874: E. J. Davis, Anatolica; The Journal of a Visit to Some of the Ancient Ruined Cities (1874). Fellows 1889: Ch. Fellows, A Journal during an Excursion in Asia Minor (1889). Hamilton 1842: W. J. Hamilton, Researches in Asia Minor; Pontus and Armenia (1842) İbn-i Battuta: İbn-i Battuta (Çev:Ross E. Dunn), The Adventures of Ibn Battuta (1989). Lanckoronski 1892: K. G. Lanckoronski, Städte Pamphyliens und Pisidiens, II. (1892). Lucas 1712: P. Lucas, Voyage du Sieur Paul Lucas (1712). Lucas 1719: P. Lucas, Voyage du Sieur Paul Lucas (1719). Radet & Paris 1886: G. Radet & P. Paris, Inscriptions de Pisidie, de Lycaonie et d Isaurie BCH X (1886) 500vdd. Rott 1908: H. Rott, Kleinasiatische Denkmäler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien (1908). Sterret 1888: The Wolfe Expedition to Asia Minor Papers of the American School of Classical Studies at Athens III (1888). Waddington 1853: W. H. Waddington - Voyage en Asie Mineure au Point de vue Numismatique (1853). Modern Kaynaklar Bean 1959: G. Bean, Notes and Inscriptions from Pisidia Part I, AnatSt 9 (1959) Bean 1960: G. Bean, Notes and Inscriptions from Pisidia Part II, AnatSt 10 (1960) Böcüzade 1983: S. S. Böcüzade, Kuruluşundan Bugüne kadar Isparta Tarihi (1983). Dörtlük 1976: K. Dörtlük, Keratai, TAD 23(1976) Hill 1976: S. Hill, Gertrude Bell ( ), A Selection from the Photographic Archive of an Archaeologist and Traveller (1976). İnan 1970: J. İnan, 1970 Kremna Kazısı Raporu, TAD 19.2 (1970) Levick 1967: B. Levick, Roman Colonies in Southern Asia Minor (1967). Momsen 1883: Th. Mommsen, Res Gestae Divi Augusti ex Monumentis Ancyrano et Apolloniensi (1883). Mitchell 1995: S. Mitchell, Cremna in Pisidia: An Ancient City in Peace and in War (1995). Özsait 1980: M. Özsait, İlkçağ Tarihinde Pisidia (1980). Özsait 1985: M. Özsait, Hellenistik ve Roma Devrinde Pisidia Tarihi (1985). Ramsay 1960: W. M. Ramsay (Çev: Mihri Pektaş), Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası (1960). Waelkens 1993: M. Waelkens, Sagalassos, History and Archaeology Sagalassos I, First Report on the Survey ( ) and Excavations ( ), Ed. M. Waelkens (1993).