HASTANE ATI KLARI NI N YÖNETİ Mİ NDE ATI K Mİ Nİ Mİ ZASYONU. YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Çevre Müh. Aslı han ESKİ TÜRK. Anabili m Dalı : ÇEVRE MÜHENDİ SLİ Ğİ

Transkript

1 İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ HASTANE ATI KLARI NI N YÖNETİ Mİ NDE ATI K Mİ Nİ Mİ ZASYONU YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Çevre Müh. Aslı han ESKİ TÜRK Anabili m Dalı : ÇEVRE MÜHENDİ SLİ Ğİ Progra mı : ÇEVRE MÜHENDİ SLİ Ğİ MAYI S

2 İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ HASTANE ATI KLARI NI N YÖNETİ Mİ NDE ATI K Mİ Nİ Mİ ZASYONU YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Çevre Müh. Aslı han ESKİ TÜRK Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 13 Mayıs 2002 Tezi n Savunul duğu Tari h : 31 Mayıs 2002 Tez Danış manı : Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. İl han TALI NLI Doç. Dr. Turgut ONAY ( B. Ü.) Doç. Dr. İbrahi m DEMİ R (İ. T. Ü.) MAYI S

3 ÖNS ÖZ Yüksek Li sans Eğiti mi m boyunca değerli yardı ml arı yla bana yol gösteren saygı değer Hoca m Pr of. Dr. İlhan TALI NLI ya teşekkür ederi m. Ayrı ca çalış ma ma yardı mcı ol an t üm Acı bade m Hast anesi personeline i çt en teşekkürleri mi sunarı m. Ve t üm eğiti m hayatı m boyunca, bana destek olup, t üm ol anakl arı sağl ayan aile me sonsuz teşekkür ederi m. Ma yı s, 2002 Aslı han ESKİ TÜRK ii

4 İ Çİ NDEKİ LER KI SALT MALAR TABLO Lİ STESİ ŞEKİ L LİSTESİ ÖZET SUMMARY v vi vii viii ix 1. Gİ Rİ Ş Çalış manı n Anl a mve Öne mi Çalış manı n Amaç ve Kapsa mı 2 2. ÇEVRE YÖNETİ MSİSTEMİ Nİ N ESASLARI Çevre Yöneti msiste mi Tari hçe Genel Yöneti m Çevre Yöneti msiste mi ni n Esasları Topl u Yöneti m Kavra mı Kaynakl arı n Yöneti mi Atı kları n Yöneti mi Atı ksular Hava Emi syonl arı Katı Atı klar Zararlı Atı klar Tı bbi Atı klar Ça mur Atı klar Ses Kirlenmesi Çevre Yöneti msiste ml erinde Yasal Çerçeve ve Standartlar Yasal Çerçeve ISO St andartların ISO St andartları n Analizi Sür dürülebilir Kal kı nma ve ISO Çevre Yöneti msiste mi St andartları nı n Karşılaştırıl ması Çevre Yöneti msiste mi nde Çevre Politikaları Çevre Yöneti msiste mi nde Pl anla ma 32 iii

5 2. 8. Çevre Yöneti msiste ml eri ile Kalite Yöneti msisteml eri Ar ası ndaki İlişkiler Çevre Yöneti msiste ml erini n Sağl adı ğı Ekono mi k Kazançl ar ISO in Çevresel ve Ekono mi k Faydal arı Bel gelendir meni n Faydaları TI BBİ ATI KLARI N YÖNETİ Mİ Tı bbi Atı k Tanı mı Yasal Çerçeveler A. B. D. de Tı bbi Atı k Yöneti mi Tür ki ye deki Geçerli Yönet meli kler HASTANE ATI KLARI İ Çİ N ATI K Mİ Nİ Mİ ZASYONU Atı k Mi ni mi zasyonuna Genel Bakış Atı k Mi ni mi zasyonu Değerlendir mesi Atı k Mi ni mi zasyonu Değerlendir me Progra mı Hast ane Atı kları Kirlenme Pr ofili Hast ane Atı k Tanı ml a ması Devl et Planl a ma Teşkilatı Atı k Ko mpozisyonu Araştır ması Hast ane Atı kları İçi n Atık Mi ni mi zasyonu Seçenekl eri Daha İyi İşleti m Uygul amal arı Spesifi k Atı k Akı ml arı İçin Mi ni mi zasyon Seçenekl eri ÖRNEK HASTANE UYGULAMASI Ör nek Hastaneni n Genel Bil gileri Ör nek Hastanede Uygul anan Mevcut Atı k Yönetimi Hast anede Yapılan Çevre Yöneti msiste mi Çalış ması SONUÇLAR VE ÖNERİ LER 120 KAYNAKLAR 127 EKLER 130 EK A: Atı k Mi ni mi zasyonu Soru For ml arı 130 EK B: Me vcut ile Önerilen İlave Yöneti m Karşılaştır ması 143 ÖZGEÇMİ Ş 148 iv

6 KI SALT MALAR ÇYS ISO E MAS EPA RCRA CAA FI FRA LD 50 LC 50 OS HA PEL AHA İSTAÇ : Çevre Yöneti msiste mi : Ul uslararası Standartizasyon Or gi nizasyonu : Çevre Yöneti mve Deneti mprogra mı : A. B. D. Çevre Kor umu Ör güt ü : A. B. D. Kaynakl arı n Korunumu ve Geri Kazanı mı Yasası : A. B. D. Te mi z Hava Yasası : A. B. D. Federal İnsektisit, Fungusit ve Rodentisit Yasası : Öl dürücü Doz : Öl dürücü Konsantrasyon : A. B. D. İş Sağlı ğı ve İşçi Güvenli ği Kur umu : İzi n verilen mar uz kal ma süresi : Ameri ka Hastaneleri Birliği : İstanbul Büyükşehir Beledi yesi Çevre Kor uma ve Atı k Maddel eri Değerlendir me Sanayi ve Ti caret A. Ş. v

7 TABLO Lİ STESİ Sayf a No Tabl o Sür dürülebilir Kal kı nma Prensi pleri ile ISO in Karşılaştırıl ması Tabl o ISO 14001, BS 7750 ve E MAS ANNEX 1 Te melleri ni n Karşılaştırıl ması Tabl o Tı bbi Atı klar İçi n Uzakl aştır ma Alternatifleri Tabl o Yak ma Tesisi Baca Gazı Emi syon Değerl eri Tabl o Hast ane Üniteleri nden Kaynakl anan Zararlar Tabl o Hast anelerde kullanılan Radyonükl ei dler ve Özellikleri Tabl o Hast anelerde Kullanılan Çeşitli Maddel er Tabl o EPA nı n Enfekt e Atı k Kat egorileri Tabl o DPT Hast ane Atı k Ko mpozisyonu Araştır ması Sonuçl arı...88 Tabl o DPT Hast ane Atı k Ko mpozisyonu Araştır ması İçeriği Tabl o DPT Hast ane Atı k Ko mpozisyonu Araştır ması Topl u Sonuçl arı Tabl o Spesifi k Atı k Akı ml arı İçin Atı k Mi ni mi zasyonu Met odl arı Tabl o Hast anelerde Ti pi k Cı va Kullanı mı ve Alternatif Teknol ojiler Tabl o İstanbul Geneli nde Tı bbi Atı kları n Topl andı ğı Hastane Sayıları Tabl o Hast ane Kaynaklı Atı klarını n Ayrı m Tabl osu Tabl o Ör nek Hastane Verisi ni n Di ğer Verilerle Karşılaştırıl ması Tabl o Tür ki ye Verileri ni n Di ğer Ül ke Verileri yle Karşılaştırıl ması vi

8 ŞEKİ L LİSTESİ Sayf a No Şekil 2. 1 : Çevre Yöneti msiste mi Kur ul um Aşa mal arı... 5 Şekil 2. 2 : Endüstri yel Siste ml erde Girdi ve Çı ktılar... 7 Şekil 2. 3 : Proses Bazı nda Yönetim Kavra mı... 8 Şekil 2. 4 : Endüstri Bazı nda Yöneti m Kavra mı Şekil 2. 5 : ISO St andardı nın Maddel eri ni n Döngüde Al dı kları Yerler Şekil 2. 6 : Çevre Yöneti msiste mi Ana Döngül eri Şekil 2. 7 : Çevre Yöneti msiste mi Ek Döngül eri Şekil 3. 1 : RCRA ya Göre Tı bbi Atık İle Zararlı Atı k Karşılaştırıl ması Şekil 3. 2 : Ul uslararası Kli ni k Atıkl ar Ambl e mi Şekil 3. 3 : Tı bbi Atı klar İle İlgili Taki p For mu Şekil 3. 4 : Tı bbi Atı kları n Taşı nması İle İlgili Taki p For mu Şekil 3. 5 : Bertaraf Sahası İle İlgili Taki p For mu Şekil 4. 1 : Atı k Mi ni mi zasyonu Değerlendir me Prosedürü Şekil 4. 2 : DPT Hastane Atı k Ko mpozisyonu Araştır ma Sonuçl arı Şekil 5. 1 : İstanbul Geneli nde Tı bbi Atı kları n Topl andı ğı Hast ane Sayıları Şekil 6. 1 : Ör nek Hastane Verisi nin Di ğer Verilerle Karşılaştırıl ması Şekil 6. 2 : Ül kelere Göre Günde Yat ak Başı na Topl anan Tıbbi Atı k Mi kt arları Şekil 6. 3 : Ör nek Hastane Atı k Maliyeti ni n 1. Ti p Oda İçi ndeki Oranı Şekil 6. 4 : Ör nek Hastane Atı k Maliyeti ni n 2. Ti p Oda İçi ndeki Oranı vii

9 HASTANE ATI KLARI NI N YÖNETİ Mİ NDE ATI K Mİ Nİ Mİ ZASYONU ÖZET Bu çalış mada, hastanel erden kaynakl anan atı kların yöneti mi nde, Çevre Yöneti m Siste mi ni n öne mli bir böl ümü ol an, atı k mi ni mi zasyonu araştırıl mıştır. Çevre yöneti m siste mi ni n t arihçesi, tanı mı, yasal çerçevesi il gili standartlar yardı mı yl a veril miş, tı bbi atı k kavra mı ve yasal düzenl emel er yurtiçi ve yurt dışı bazı nda incelenmi ş, en büyük tı bbi atı k üreticisi ol an hastanel er i çi n kirlenme pr ofili ve atı k azaltı mı seçenekl eri üzerinde dur ul muşt ur. Acı bade m Hast anesi, bu çalışmada pil ot hastane ol arak belirlenmi ş ve atı k akı ml arı içi n atı k mi ni mi zasyonu çalış ması uygul anmı ştır. El de edilen sonuçl ar ışığı nda, bazı öneriler getiril miştir. İlk böl ümde, çalış manı n anl a mve öne mi ile a maç ve kapsa mı belirtil miştir. İki nci böl ümde, çevre yöneti m siste ml eri ni n ortaya çı kışı, gelişi mi, t oplu yöneti m kavra mı i çi nde kaynakları n ve atı kları n yönetimi kavra ml arı anl atıl mı ş, Çevre Yöneti m Si ste mi ile il gili yasal çerçeve, politika, pl anla ma aşa mal arı ve geçerli standartlar ele alınmı ştır. Üçüncü böl ümde, tı bbi atı k kavra mı nı n t ari hçesi, tanı mı ve Tür ki ye de geçerli yönet meli klerle, A. B. D. de konu ile ilgili yasalar ve yakl aşı ml ar incelenmi ştir. Dör düncü böl ümde, atık mi ni mi zasyonu değerlendiril miş, hastaneler i çi n atı k mi ni mi zasyonu uygul a ması i çi n gerekli veriler belirlenmi ş, hastanel erde mevcut atı k akı ml arı ile kirlenme profili çı karıl mıştır. Beşi nci böl ümde, Acı bade m Hast anesi, atı k yöneti mi i çi n ör nek hastane ol arak kullanıl mıştır. İl k adı mda, hastaneni n genel yapısı ve mevcut atı k politikası çı karıl mıştır. Sonraki adımda i se, atı k mi ni mi zasyonu yönergel eri kullanılarak ör nek hastane içi n yöneti msiste mi çalış ması yapıl mıştır. Sonuç böl ümünde, kullanılan yönergel er yardı mıyla, mevcut ve önerilen yöneti m modelleri karşılaştırıl mıştır. Buradan hareketle, yönet meli kte uygul a ma eksi kli kleri gözl e ml enmi ş, sayısal ve i statistiksel veriler t artışıl mıştır. Son ol arak, maliyet analizi içi n de bir yakl aşı mgetiril miştir. viii

10 WAS TE MI NI MI ZATI ON I N HOSPI TAL WASTE MANAGE MENT SUMMARY In t his st udy, t he wast e mi ni mi zati on, one of t he i mportant part of t he Environment al Ma nage ment Syst e m, is anal ysed f or t he management of hospital wastes. Poll uti on pr ofile and wast e mi nimi zati on alt ernati ves f or t he hospitals, whi ch are t he mai n generat ors of medi cal wast es are st udi ed, usi ng t he hist ory and t he defi niti on of Environment al Management Syste m, l egal districts and st andards. Then, Acı bade m Hospital is used f or t he case st udy, t o appl y t he waste mi ni mi zati on opportunities f or the det er mi ned wast e strea ms. Fi nall y, i n t he li ght of t he results of t he case st udy, some suggesti ons are reco mmended. In t he first chapt er, t he meani ng, t he i mportance, t he ai m and t he scope of t his st udy are present ed. In t he second chapt er, t he hist ory and t he devel opment of Environment al Ma nage ment Syst e m, t he concept of resources manage ment and wast es manage ment are gi ven. Legal districts related to t he Environment al Manage ment Syst e m, politics, planni ng phases and standards are i nvesti gated. In t he t hird chapt er, t he history and t he defi nition of t he medi cal wastes are anal yzed. The present require ments i n Tur key, La w Codes and appr oaches i n U. S. A. are st udi ed. In t he f ourt h chapt er, t he dat a f or t he wast e mi nimi zati on opport unities, the pol uti on pr ofile and t he current waste strea ms i n hospitals are deter mi ned. In t he fift h chapt er, a case st udy is achi eved, usi ng Acı bade m Hospital as the sa mpl e hospital, for t he management of hospital wast es. At t he first step, wast e politics of the hospital is descri bed and at t he f oll owi ng step, t he applications of t he wast e mi ni mi zati on gui des are present ed. In t he fi nal chapt er, t he present and t he suggested models of manage ment are compared, regardi ng t he wast e mi ni mi zati on gui des used at t he case st udy. Consequentl y, t he applicati on deficiencies of the Code are det er mi ned and t he differences of quantitative and st atistical dat a are discussed. Fi nall y, an appr oach f or the cost anal ysis is also given. ix

11 1. Gİ Rİ Ş 1. 1 Çalış manı n Anl a mve Öne mi Sanayileş meni n 19. yüzyıldan iti baren hı zlı bir artış göster mesi ve buna bağlı ol arak artan şehirleş me, üreti m ve t üketi m faali yetleri sonucu, doğal kaynakl ar bili nçsizce kullanıl maya başlanmı ştır. Çevre ol umsuz yönde et kilenmi ş, yararlı kullanı m al anları sı nırlanma t ehli kesi ile karşı karşı ya gel mi ştir. Çevre kaynakl arı nı ve i nsan sağlı ğı nı tehdit eder dur uma gel en bu faali yetler ve bu faaliyetlerden kaynakl anan atıklar i çi n siste mli yakl aşı ml ar getiril mesi düşüncesi ortaya çı kmı ştır. Bu düşünce de çevre siste ml eri ni n yöneti mi nde bir yöneti msiste mati ğini n gerekliliği ni göster mi ştir. Çevreye daha az kirletici girişi ni sağl ayacak ürünler, kullanılan ha mmaddel eri n değiştiril mesi, ol uşan atıkl arı n mü mkün ol duğu kadar zararsız hal e getiril mesi gi bi çalış mal ar ve bu a maçl ara yöneli k standartlar geliştiril miştir. Tü m bu st andartları n a macı çevreyi mü mkün olduğunca çok koruyabil mektir. Bu çalış mal ar sırası nda bazı atı kları n, çeşitli özellikleri nden dol ayı zararlılık pot ansi yeli taşı dı kları ve bu atı klar i çi n di ğer atıkl ardan ayrı bir bi çi mde yöneti m ol uşt urul ması gerekti ği ortaya çı kmı ştır. Bu çalış mada el e alı nan genel tı bbi ve cerrahi hastanelerden kaynakl anan atı klar i çi n de enfeksi yon, bul aşıcılık ve zararlılık gi bi özelli kleri nden dol ayı ayrı bir yöneti m ol uştur ul ması gerekmekt edir. Hast aneler, tıbbi atı k üreticileri i çi nde ürettikleri atı k mi kt arı ile en büyük tı bbi atık üreticisi konu mundadırlar. Hast anelerde; atı kları n kaynağı nda azaltıl ması, atı k ol uşumunu azaltıcı pr osesl er uygul anması, atı kları n hastane i çi nde veya dışı nda geri kazanıl ması, i nsan ve çevre sağlı ğı nı n ol umsuz et kilerden kor unması çalış mal arı na ve bu konul arda verilecek sürekli eğiti me ol an i htiyaç, çevre yöneti m sistemi çalış ması nı n öne mini ortaya çı kar mı ştır. 1

12 1. 2 Çalış manı n Amaç ve Kapsa mı Bu çalış manı n a macı, hastanelerden kaynakl anan atı kları n kaynakl arı nı n belirlenmesi, belirlenen atı k akı ml arı i çi n atı k ol uşumunu azaltan t eknol ojileri n değerlendiril mesi, hastane i çi proses düzenl e mesi ile atı k mi ni mi zasyonu çalış mal arı, personeli n iş güvenli ğini n ve hi z met i çi eğitiml eri ni n sağl anması ve bu a maç doğr ult usunda hazırlanmış yönergeler yardı mı yl a hastaneler i çi n bir çevre yöneti m siste mi çalış ması ol uşt urmaktır. Bu a maç çerçevesi nde: Çevre yöneti m siste ml erini n esasları, t opl u yöneti m kavra mı, yasal çerçeve ve standartları belirtil miş, çevre yöneti msiste mi ni n faydal arı incelenmi ştir. Tı bbi atı kları n t ari hçesi, t anı mı, kaynakl arı, yöneti m bi çi ml eri ve yasal düzenl e mel eri veril miş, Tür ki ye içi n geçerli yönet meli k ele alınmı ştır. Tı bbi atı kları n en büyük mi kt arda üreticisi ol an hastaneler i çi n kirlenme pr ofili çı karıl mış, atı k mi ni mi zasyonu pr ogra mı i çi n prosedür belirlenmi ş, hastane atı k akı ml arı i ncelenmi ş ve spesifi k atı k akı ml arı i çi n ol ası atı k mi nimi zasyonu seçenekl eri veril miştir. Atı k mi ni mi zasyonu esas alı narak uygul anan çevre yöneti m siste mi çalış ması i çi n ör nek bir hastane i ncelen mi ş, hastaneni n genel özellikleri çı karıl mış, mevcut atı k yöneti ml eri belirlenmi ş ve önerilen yönergeler kullanılarak yöneti m siste mi çalış ması yapıl mıştır. Hast ane atı k akı ml arı i çin atı k mi ni mi zasyonu çalış ması nda kullanılan yönergeler, bu yönergelerden el de edilen verilerle, mevcut atık yöneti mi verileri karşılaştırıl mış, hastane i çi n günde üretilen atı k mi kt arı hesapl an mı ş, literat ür ile karşılaştırıl mı ş, atı klar i çi n t opl a ma ve yakma faali yetleri ni n maliyet çalış ması yapıl mı ş ve yöneti m içi n öneriler getiril miştir. 2

13 2. ÇEVRE YÖNETİ MSİSTEMİ Nİ N ESASLARI 2. 1 Çevre Yöneti msistemi Tari hçe Çevre yöneti mi 1960 ların başı nda hı zlı sanayileş meni n sonucu ortaya çık mı ştır. O yıllarda belirlenen kirlenme et kisi 1970 lerde st andartları n ol uştur ul ması nı sağla mı ştır. Bunl arı n sonucunda arıt ma t eknol ojileri yle çözü ml er aran maya başlanmı ş fakat bunl arın mali yetleri ni yüksek ol ması, t opl um bilinci nin art ması, çevre duyarlılığı nı n rekabet gücünü arttır ması, mali yetleri düşürüp yasal engelleri aş mada yardı mcı ol ması 80 li yıllarda sanayi ni çevre yöneti mi ni uygul a ması nı sağla mı ştır. 90 lı yıllarda, atı k arıtı mı, ha mmadde seçi mi, t asarı m, üreti m, nakli ye ve kullanı m günde me gelmi ştir. Atı k azaltı mı çevre yöneti mi ni n çok öne mli bir böl ümünü ol uşt ur makt adır. [1] Genel Çevre; fizi ksel, ki myasal, bi yol oji k ve sosyo-ekono mi k kaynak ve değerleri n ol uşt urduğu ko mpl eks bir siste mdir. Aynı za manda çevre, bi yosferdeki t üm canlı ve cansız varlı kları çepeçevre kuşatan ol aylar, maddel er ve eyl e ml er büt ünüdür. Kı sacası çevre ekosiste ml er büt ünüdür. Ekosiste ml er si berneti k siste ml erdir; dışarı dan siste me yapılan bir et ki, siste m i çi nde bir t epki yle ortaya çık makt adır. Çevresel et kiler, ekosistemde doğa ol ayl arı dışı nda özellikler i nsan faali yetleri sonucunda meydana gelmekt edir. Ekosiste m bu et kileri kendi i çerisi nde yok edecek şekil de bir özü ml e me kapasitesi ne sahi ptir. Fakat bu kapasite aşıl dı ğı za man çevresel et kiler zarar verici dur uma gel mekt edir. Bu duru mda ekosiste mi n sürekliliği ni n ve büt ünl ül üğünün kor unması, yöneti m kavra mını n ortaya kon ması nı gerektirir. Ekosiste m, bir yaprağı n yüzeyi olabileceği gi bi, bir okyanus büt ünü de olabilir. 3

14 Genel ol arak çevre yöneti m siste mi nde ( ÇYS), çevreni n yapısı, faali yeti n t opl uml a ol an ilişkisi, çevresel et kileri n değerlendiril mesi, kirlenmeden önce önl e ml eri n alı nması, mevcut et kilerin mi ni mi ze edil mesi dikkat e alı nmalı dır. Bu faali yet ister evsel ister endüstri yel olsun, i çi nde bul unduğu ekosiste ml e uyu m i çerisi nde ol malı dır. Bu nedenl e bir çevre yöneti m siste mini n t e melleri ni n, farklı ekosiste m özellikleri ne sahi p farklı böl gelerde aynı olması bekl ene mez. Siste me giren ha mmadde ve doğal kaynakl ar, yapılan bir faaliyet sonucu ür ün ve atık ol arak siste mden çı kmakt adır. Her i ki çı ktı da siste me et ki yap makt adır. Bu konuda bu et kileri n en aza i ndirilmesi, doğal kaynak ve ha mmadde girdisi ni n opti mu m bir şekil de kullanıl ması sağlanmalı dır. Her hangi bir girişi m, proj e veya bir faali yeti n uygul anacağı al anda her türl ü karar alı nırken yapıl ması pl anl anan et ki nli ği n yol açabileceği çevresel et kiler di kkat e alı nmalı dır. Bu nokt ada çevre yöneti m stratejileri devreye gir mekt edir. İlk strateji, faali yeti n neden ol abileceği çevresel et kileri n belirlenmesi dir. İki nci strateji, çevresel kirlilikleri önl e mek ve çevresel kaliteyi yükselt mek ol malı dır. Üçüncü strateji, çevresel pl anl a maya ve çevre konusundaki çalış mal arı n eşgüdü müne öne m ver mekt edir. Dör düncü strateji de et ki nli ği n meydana getireceği et kilerin önceli kl e tanı ml a ması nı n yapıl ması, et ki ni yapıl dı ğı bölgede mevcut dur um sapt a ması nı n ol uşt urul ması, çevresel et kileri n sayısal ol arak para metre bazı nda incel enmesi, çevresel et kileri azaltıcı önl e ml eri n belirlenmesi ve seçenekl eri n karşılaştırıl malı ol arak değerlendiril mesidir. Kı sacası çevresel et ki değerlendir me çalış mal arı nı n uygul anması dır. Siste mi n sürekliliği ni sağl ayacak çevresel i zle me ve deneti m siste mi de et ki n olarak devreye alınmalı dır. [2] Çevre Yöneti msiste mi ni n Esasl arı Çevre yöneti m siste mi, ekosiste mi n canlı ve cansız varlı kları arası ndaki dengeni n kor unması, meydana gelen çevresel et kileri n mi ni mi ze edil mesi a macı yla uygul anan bir yöneti m bi çi mi dir. Çevre politikaları nı n oluşt urul ması siste mi n esası nı t eşkil et mekt edir. Üst yöneti ml er, çevresel faali yetler i çin politikaları t anı ml ar, politi kal ara uygun hedefleri belirler, hedefleri n uygul a maya alı nması i çi n gerekli pl an, pr oj e ve yöneti m unsurları nı belirlerler. Yasal çerçeveye uyu ml u bir şekil de yapılan uygul a mal ar, kurulacak ol an i zle me ve değerlendir me siste mi ile kontrol altı nda 4

15 tut ul ur. Yöneti mce yapılan gözden geçir mel erle siste me sürekli geri besl e me sağlanır. Siste mi n kurulma aşa mal arı Şekil 2. 1 de görül mekt edir. [2, 3] Amaç ve He defler Pl anl a ma Politi ka Gözden geçi r me Yöneti m Kaynakl ar Atı kl ar YASAL ÇERÇEVEYE UYUM İzle me ve Değerl endi r me Uygul a ma Şekil 2. 1 Çevre Yöneti msiste mi Kur ul um Aşa maları Çevreni n yöneti mi ve kontrol ü bili msel yönden i ncelendi ği nde yöneti m bi çi mi ni n tüm çevresel siste ml er içi n aynı ol duğu gör ül mekt edir. Bu dur u m bir ekosiste m pl anlanması ndaki t üm f aali yet di zileri ni ekosiste m sı nırları belirli çevre standartları na göre yönet mek anl a mı ndadır. Oysa çevre ve bu çevre üzeri ndeki herhangi bir faali yet, et ki eden ve et kilenen anl a mı nda bir sistemati k ile yönetil meli dir ve bu her ekosiste mde her faaliyet i çi n aynı siste matik ol a maz. Endüstriler birer faali yet sekt örü ol arak ekosiste ml eri kullanırlar. Endüstri ister or gani ze bir böl gede, ister bireysel olsun, bu siste ml erden biri dir ve aynı çevre yöneti m kaynakl arı geçerli dir. Ancak bu yöneti m şekli, endüstri ni n ekosi st e m içerisi nde bir alt siste m ol ması nedeni yle bul unduğu ekosiste mi n yöneti mi tarafı ndan 5

16 sı nırlıdır ve bu yöneti m şekli ni esas al malı dır. Ör neği n yabancı bir ül keni n çevre yöneti m siste mi ni esas alan bir endüstri bu yönt eml e ne kadar doğr u ve veri mli bir yöneti m uygul asa da bunu ül ke mi zi n çevre politikaları ve yasal çerçevesi ile bağdaştır mak ve uyar mak zor undadır. Ül ke mi zdeki bu konudaki yöneti m boşl ukl arı, eksi kli kleri veya yasal mevzuattaki eksi k ve çelişkili duruml ar endüstrini n çevre yöneti mi i çi n caydırıcı ol ma malı dır. Bağlı olunan yöneti m i çi nde o yöneti mi n boşl ukl arı nı veya yanlışları nı düzeltecek yönde çalış mal ara yöneli nmelidir. Çevre kor uma hedefi nde büt ünlüğü sağl a mak yi ne t ek tek her faali yeti n görevi ol malı dır. [3, 4] 2. 2 Topl u Yöneti m Kavra mı Endüstri yel siste mi n bütün bileşenleri yle ve çevre bileşenleri ni de faaliyeti n bir pr osesi ol arak değerlendiril mesi ile o siste mi n kirletici et kileri ni en aza i ndirgen mesi içi n uygul anan yöneti m bi çi mi dir. Bu yöneti m şekli nde faali yeti n kirletici et kileri ni n kirlenme kontrol u esasları çerçevesi nde ve yöneti m bazı nda el e alı nması gerekir. Özellikle kirlenme kontrol ü i çi n alı nabilecek pr oses değişi kli ği gi bi kararları n veril mesi nde t opl u yöneti m kavra mı büyük öne m t aşır. Şekil 2. 2 de t opl u yöneti m kavra mı i çi nde faali yeti n girdi ve çı ktıları veril mi ştir. Şekil 2. 3 de ise pr oses bazı nda topl u yöneti m kavra mı uygul a ması veril mekt edir. Endüstri yel t opl u yönetim kavra mı içi n organi zasyon bazı nda genişletil miş bir model ise Şekil 2. 4 te veril miştir. [2, 5] Bu yöneti mşekli nde 2 temel öğeni n yöneti mi söz konusudur. 1) Atı kları n yöneti mi 2) Kaynakl arı n yöneti mi Üçüncü t e mel yöneti m öğesi yukarı daki i ki yönetime he m yaptırı m gücü ol an he m de sı nırlayıcı et kisi ol an kontrol mekani z ması dır. Bu mekani z ma burada yasal çerçeve ol arak ele alınmı ştır. İki t e mel öğeni n yönetimi nde, ha mmadde kaynakl arı nı n opti mu m kullanı mı, atı k azaltı mı na uygun t eknolojileri n seçil mesi, ürünün çevre dost u ol arak t asarı mı, yapılan bu seçi ml ere göre ortaya çı kacak ol an atıkları n yöneti mi, işçi sağlı ğı ve i ş güvenli ği ni gözet mek esas çevreyi ol uşt ur makt adır. 6

17 Siste mde kullanılan hammadde seçi mi nde maddeni n çevresel riskleri di kkat e alı nmalı, mal ze me güvenli k bil gi for ml arı veya dene me üreti ml eri ile olası et kiler saptanmalı dır. Ha mmadde Enerji Endüstri yel Siste m Ür ünl er Yan Ür ünl er Yeni den kullanma Ür ün ol mayan çı ktılar Geri kazan ma Katı atıklar Atı kl ar Gür ültü Zararlı atıklar Atı ksul ar Tı bbi atıklar Ça murl ar Hava e mi syonl arı Radyoaktif atıklar Şekil 2. 2 Endüstriyel Siste ml erde Girdi ve Çı ktılar Te mi z üreti m t eknol ojileri ve çevre dost u ür ün t asarı ml arı ile su, enerji, ha mmadde ve ki myasalları n t üketimi ni azalt mak, dol ayısıyla atı k ol uşumunu kaynağı nda azalt mak yöneti me esas alınmalı dır. Ür ünün kalitesi nde önemli bir unsur ol arak yer al an işçi ni n ve iş gücünün öne mi, çevre yöneti m siste mi nde de iş güvenli ği ve i şçi sağlı ğı nı n kor unması nı n öne mi i nsan kaynakl arı nı n yöneti mi ile paralellik göster mekt edir. Atı k, ürünün yaşa m döngüsü i çi nde üç aşa ma boyunca; üreti m aşa ması sırası nda, ür ünün kullanı mı sırası nda ve ür ünün kullanı m süresi ni n sona er mesi yle atıl ması 7

18 sırası nda meydana gel ebil mekt edir. Atı k yöneti mi, atı k ol uşumunun kaynağı nda yok edil mesi esası üzeri nde kur ul muşt ur. Bu yöneti m atı ğı n ol uşt uğu noktadan ni hai uzakl aştır ma nokt ası na kadar uygul anmalı dır. [2, 4-6] Su kullanı mı Ha mmadde PROSES Ür ün Ür ünde su Atı ksu Atı k Şekil 2. 3 Proses Bazı nda Yöneti m Kavra mı Çevre yöneti m siste ml eri nde en çok karşılaşılan kavra ml arı t anı ml arı aşağı da veril miştir. 1) Üreti m: Bir veya birkaç maddeden yol a çı kılarak belirli bir ür ün el de edilmesi ni kapsayan prosesler büt ünüdür. 2) Proses: Ür ün el de edil mesi ni sağl ayan ve t e mel işleml erle donatıl mış, belirli hı zı ol an reaksi yonl ar büt ünüdür. 3) Yardı mcı Proses ve Yardı mcı Tesis: Üretim i çi n yür üt ülen pr osesleri n sürdürül mesi i çi n gerekli ha mmadde, enerji ve siste m desteği ni veren üreti ml e dol aylı ilişkili biri ml erdir. 4) Endüstri yel Siste m: Belirli üreti ml eri n gerçekleştiril mesi i çi n gerekli pr oses, yardı mcı t esis, hiz met ve çevre pr osesi ile bunl ar arası ndaki ilişkiler büt ünü, endüstri yel siste mi ol uşt urur. 5) Ma dde ve Enerji ( Gi rdi ve Çı ktıl ar): Endüstri yel site mde yararlanılan, pr oses ve yardı mcı t esislere doğr udan verilen madde ve enerjiler ile çevresel kaynakl ar, endüstri yel siste mi n girdileri ol arak el e alı nır. Endüstri yel siste mi n çı ktıları ise i ki gr upt a i ncelenir. Bunl ar endüstri yel siste m i çerisi nde yararlanılan ve yararlanıl mayanl ardır. 6) Atı k: Endüstri yel siste m içerisi nde yararlanıl mayan çı ktılar eğer endüstri dışı nda ekono mi k ol arak başka bir şekil de değerlendiril mi yor ise endüstrini n atı kları nı ol uşt urur. 8

19 7) Kütl e ve Enerji Dengeleri: Kütle ve enerji dengel eri atı klarda ve atı ksul arda bul unan kirleticileri n cins ve mi kt arları nı n belirlenmesi nde büyük öne m t aşır. Özellikle su dengel eri nde, enerji kütle dengesi ne et kili ol duğunda enerji dengesi de di kkate alınır. 8) Çevre Dost u Ürün: Bir üreti m sonucu ortaya çıkan ür ünün gerek kullanı mda gerekse t üketi mi, t aşı nı mı ve kullanı m sonrası atığa dönüşümü ile çevre üzeri nde en aza i ndirgenmi ş et kisi olan, çevre özü ml e me kapasitesi ne uygun, i nsan sağlı ğı i çi n risk t aşı mayan bir şekilde t asarlanmı ş ol an üründür. Ür ünün üreti mi sırası nda pr osesi n atıkları nı n en aza i ndiril mesi de çevre dost u ürün içi n dolaylı bir tasarı mdır. 9) Tekrar Kull anı m: Bir atığı n veya istenmeyen bir çı ktı ğı n belirli bir kat kı veya işle m ile (arıtı m vb.) kullanı ma dönüşt ürülmesi, yeni den kullanılabilir hal e getiril mesi dir. 10) Ge ri Kazanı m: Bir atı k veya istenmeyen bir çı ktıdan her hangi bir kirletici veya maddeyi fizi ksel, ki myasal ve bi yol oji k yönt e ml erle al ma işle mi dir. 11) Geri Dönüş üm: Bir atık veya atı k gr ubu i çindeki bir veya aynı maddeyi ayı kla mak veya ayır mak ile tekrar kullanılabilir hale getir me işle mi dir. 12) Rehabilitasyon: Bir faaliyet sonucu çevre kaynağı nı n kullanı mı ile o kaynakt a ol uşan ol umsuzl uk ve tahribatı n yeri nde eski hali ne getiril mesi çalış mal ardır. 13) Tesis İçi Düzenl e me: Ür eti m sırası nda atı k ol uşumundaki dengesizli kleri gi der mek i çi n atı k veya bir kirletici ni n azaltıl ması a macı yla pr oseste veya ha mmadde girdisi nde yapılan bir düzenl e medir. 14) Arıt ma: Bir atı k veya atı k gr ubu i çi ndeki bir veya birden fazla kirletici yi fizi ksel, ki myasal, bi yol ojik yönt e ml er ile belirli standartlara kadar indir me işle mi dir. 15) Depol a ma: Bir atı k veya atı k gr ubunu geçi ci veya ni hai ol arak (alıcı orta ma ver meden veya vererek) kontrol altında t ut ma işlemi dir. 16) Uzakl aştır ma: Bir atı k veya atı k gr ubunu bir arıtı m işle mi nden sonra alıcı orta ma girecek standartlarda uzakl aştır maktır. Endüstri yel ekosiste mi n çevre açısı ndan en göze bat an öğesi, atı klar ve bunl arı n yöneti mi dir. Oysa kaynakl arı n yöneti mi ile atı kları n yöneti mi arası nda çok öne mli bir bağ vardır. 9

20 Ha mmadde Kat kı Ma ddel eri İşgücü, insan ve di ğer kaynakl arı içeren prosesler şebekesi Ür ün Yan ürün Çevresel et kiler, tehditler Enerj Su Hava Ar azi Gi rdileri n et kilenmesi Atı kl ar Emi syonl ar Kaynakl arı n tüketi mi Ri skl er Et kiler v.s. Doğr udan Dol aylı Kull anı m sırası nda Kull anı m sonrası nda Di ğer Geri dönüşü m Şekil 2. 3 Kaynakl 2. 4 Endüstri arı n Bazı Yönetimi nda Yöneti m Kavra mı [4] 2. 3 Kaynakl arı n Yönetimi Çevre kaynakl arı nı n i yi yöneti mi ve kor unması, kaynağı n ür ünden atı ğa dönüşen mi kt arı nı azaltır. O hal de kaynak, ekosiste mi n canlı ve cansız t üm bileşenl eri dir ve bunun başı nda i nsan kaynağı gel mekt edir. ABD de kaynakl arı n kor unumu ve geri kazanı mı yasası ( RCRA) adı altında bir yöneti m bi çi mi vardır ve bu çevre mevzuatı nda en önde gelen yasalardan biri dir. Endüstri içi n t opl u yöneti m kavra mı nda da belirtildi ği gi bi esas girdiler ha mmadde ve enerjidir. Cansız olan kaynakl ar çevre literat üründe; Yenilenebilir kaynakl ar Yenilene mez kaynakl ar ol arak veril mekt edir. Ekosiste mi n kullanı mı ndan sonra yeri ne koya madı ğı kaynakl ar yenilene mez kaynaktır (maden, petrol, fosil yakıtlar, kö mür vb.). Yenilenebilir bir kaynak i se mi kt arı ile, mi neralleri ile, kullanı m sonrası bir döngü ile t ekrar kaynak hali ne gel ebilen kaynaktır. Canlı kaynağı n en öne mli öğesi ise i nsandır ve doğal ol arak i nsan gücü bir kaynaktır. Çevre yönetimi nde kaynakl arı yönetmek atı k yöneti mi nde önce gel melidir ve endüstriler i çi n ekono mi k ve uygun ol an yönei m 10

21 şekli de kaynakl arı n yöneti mi ile başla malıdır. Ür ünün t asarı mı ndan, el den çı karıl ması na kadar ol an süreçte kaynakl arı n yöneti mi t üm aşa mal arda etki n ol arak uygul anmalı dır. [2, 4, 5, 9] Kaynakl arı n yöneti mi ile çevre kor uma arası nda aşağı daki kavra ml arda verilen mekani z mal ar vardır. [4] 1) Ha mmadde Kull anı mı nda Atı k Ki rlenme Yükünü Azaltan Önl e ml er Atı ğı n mi kt arı ve kirletici konsantrasyonunu azaltan, mi ni mi ze eden hammadde ile ür ün üret mek işle mi dir. Ha mmaddeyi değiştirmek veya ha mmaddeyi bir işle m uygul ayarak üreti m sonunda atı ğa dönüşebilecek ol an bir girdi yi başlangı çta eli mi ne et mek veya küçült mektir. Ör nek ol arak det erjan üreti mi nde, suda bozunabilir bir ür ün i çi n gereken ha mmaddeye geçiş yap mak, t ekstil endüstrisi nde atı ksuda pr obl e m - ol an SO 2 4 i çi n yı ka ma pr osesi nde Na 2 SO 4 kullanı mı nı başka bir madde ile değiştir mek gerekebilir. 2) Enerji Tasarruf u- Atı ksız Enerji Kull anı mı Ha mmadde de ol duğu gibi enerji girdisi ile ol uşan atı k bileşenleri enerji t ürünün özellikleri ni t aşır. Kalitesiz bir kö mür ün yakıl ması SO 2 kirlenmesi nedeni ise bu kirlenmeyi ol uşumdan sonra gi der mek kullanılan enerji yi değiştir mekt en zor dur. Bu nedenl e ha mmadde değişi kli ği yol una daha doğr u bir uygul a madır. Hava kirlenmesi ni önl e mek amacı yl a f uel oil e veya doğal gaza dönüşüm yapmak ve hatta koj enerasyon pr osesleri ile enerji geri kazanmak en öne mli ör nektir. Atı kl arı n yakılarak gi deril mesi işlemi, enerji kazanma a macı da aynı öne mde bir ör nek ol arak verilebilir. 3) Atı k Azaltan, Yan Ürün Ol uşt ur mayan Teknoloji Seçi mi Belirli endüstri alanl arı nda ana pr osesi eski t eknol oji den farklı yeni bir teknol oji ye dönüşt ür mek atı k hac mini düşürebilir veya atıkt aki kirletici yükünü azaltabilir. Ayrı ca yan veya ara ürün ol uşumunu ortadan kal dır ması da başka bir dönüşü m nedeni dir. Bu konuda yeni t eknol ojileri n transferi ya da araştır ma geliştir me sonuçl arı ile en uygun teknol oji yi uygul a ma söz konusudur. Bu değişimi n çevre 11

22 kirlenmesi açısı ndan önemli pr obl e m çözücü yanları ortaya konul malı dır. Bu şekil de kirliliği kaynağı nda gi der mek, he m enerji, su ve ki myasal madde t üketi mini azaltır he m de işlet me gi derleri nin düş mesi ni sağlar. 4) Tesis İçi Proses Düzenle mesi ile Atı k Mi ni mi zasyonu Bu şekil de t esis i çi nde bir proseste, ya enerji kaynağı nda ya da kullanılan maddede bir değişi klik yaparak (proses düzenl e mesi) t esis sonunda atı k arıtı mındaki bir pr obl e mi çöz mek mü mkündür. Ör neği n hava kirleticisi bazı gaz e mi syonl arı nı n filtrelenmesi ekono mi k ol mayabilir. Bu dur umda yak ma reakt örünü akışkan yat ak veya başka bir pr osese dönüşt ürül mesi bu sorunu çözebilir. Bir endüstri de bir sol veni n atı k ol madan önce ekstraksi yonu, bir atığı n di ğer bir pr oseste kullanılarak değerlendiril mesi veya pr oseste kullanılan bir tuzun son atı ksu arıtı mında bile arıtılamı yor ol ması nedeni yle bu t uzun pr osesteki görevi ni n başka bir t uz ile değiştiril mesi örnek olarak verilebilir. 5) Ürün Dağılı mı ve Üretim Sonrası Soruml ul uk Bi r ür ün, üreti m aşa ması nda hi ç çevre pr oble mi ol mayan bir faali yet sonucu üretilebilir. Ancak ür ünün yapısı ve t üketi ci ye kaynak ol ması bakı mı ndan şi mdi bu kaynağı n yöneti mi söz konusudur ve bu da üretici ni n soruml ul uğundadır. Ör neği n dağılı mı çok geniş ol an bir ür ünde ( deterjan, pl astik su şişesi, deodorant vb.) ür ünün insan veya çevre sağlı ğına zararlı et kisi ol an bir madde i çer mesi veya ambal ajı nı n istenmeyen çevresel ters et kileri ni n ol ması çevre yöneti mi nde yer ala maz. Depozit o siste mi ne geçerek pl asti k a mbal ajı azalt mak, geri dönüşüml ü pl asti k kullanmak, pl astik hac mi ni azalt mak çok öne mli düzenl e mel erdir. Böyl e bir değişi m içi n çok öne mli bili msel ve pi yasa araştır mal arı gerekir ve ayrıca yasal prosedürle de sı nırlı ol duğu içi n zorl ukları vardır. Atı k kağıttan kağıt üret mek, üretilen kağıttan t ekrar geri kazanılabilen kapl ar, a mbal ajlar üret mek ve bunu t üketici ni n bilincine sunacak şekil de yapmak, çevre yöneti msiste ml eri ndeki en öne mli mekani z mal ara örnektir. 12

23 6) Çevre Dost u Ürün Üreti mi Yukarı da açı klanan mekani z mal arı n Tür ki ye deki en öne mli sl oganı çevre dost u ür ündür. Aslı nda yukarı daki kavra ml arl a aynı anl a mdadı r. Çevre dost u t asarı m yap mak i ki aşa mada gerçekl eşir. Şekilsel tasarı m Mal ze me seçi mi Şekilsel t asarı m, ha mmaddeni n ve doğal kaynakl arı n opti mu m kullanıl ması dır. Mal ze me seçi mi ise üreti me geç meden önce kullanılacak mal ze mel erin çevreye zararsız, doğada bozunabilen, yeni den kullanılabilen, geri dönüşümü ol an mal ze mel eri n t erci h edil mesi dir. Ozon t abakası nı t ahri p ettiği t espit edilen kl orofl orokarbon gazl arı i çeren ür ünl eri üret meyi p aynı görevi yapan bir başka ür ünün çı karıl ması, çevre dost u ol arak ilan edilebilir. Ancak yi ne bu ürünün yi ne çevre siste ml eri ne çok öne mli bir kat kı puanı olmalı dır. Kurşunsuz benzin üret mek, doğada hı zlı bozunabilen bir pl asti k yapabil mek, su sarfi yatı nı azaltan bir ar mat ür ortaya çı kar mak, radyasyonu en aza i ndirgenmi ş t elevi zyon üret mek gibi ör nekl er verilebilir. 7) Kazal ar, İş ve İşçi Güvenli ği Bu yöneti m bi çi mi nde pot ansi yel t ehli keleri göz önüne al an ve t ehli keni n zarara dönüş mesi hali nde zarar mi ni mi zasyonu sağl ayarak önl e ml er vardır. Faali yetlerde madde, enerji ve i nsan kaynağı i ç i çedir ve t ehli keli madde, enerjini kontrolsüz kal ması gi bi nedenl erle canlı ve cansız çevre zarar görebilir. Bu pot ansi yel t ehli keyi he m dı şa karşı he m i çinde t a mponl ayacak önle m pl anl arı ol malı dır. İş ve işçi güvenli ği bunl ardan il kidir. İşçi sağlı ğı ve iş kazaları nda düzenli istatisti kl er ve önl e ml er hazır t ut ul malıdır. Yangı n t ehli keleri, patla ma, zehirli gaz yayıl ması, mekani k kazalar, pot ansi yel t ehli ke i ken t espit edil meli ve çevreyi uyaracak bilinçlendir me yapıl malıdır. Acil önl e m pl anları ve uz manl arı bulun malı dır. Hazırlanan pl anl ar çalışanl ara eğiti m ve t at bi katlarla akt arıl malı ve çalışanl arı n bu konuda bilinçlendiril mesi sağlanmalı dır. 13

24 8) Çevre Eğiti mi Gerek endüstri içi nde gerekse t opl uma karşı çevre yöneti m siste ml eri ni uygul a manı n rahatlığı ile bilinçlendirmek a macı yla eğiti m yapıl malı dır. Bunl ar t ekni k veya sosyal çevresel değerleri n nasıl kor unması gerekti ği ni ortaya koyan se mi nerler, paneller ve çevre günl eri ile düzenl enebilir. Ür ünl eri n üzeri nde hal kı eğitecek sl ogan ve işaretl ere yer veril ebilir. Eğiti m konusunda çevre uz manl arı ndan ve eğiti m kur uml arı ndan yardı malınabilir. 9) Esteti k, Ergono mi k ve Rekreatif Çevre Faali yeti n bul unduğu yörede çevre düzenl e mesi, estetik ve kullanışlı al anl ar yarat mak, eğl ence ve dinl ence a maçlı yapıl ar oluşt ur maktır. Bu çevre düzenl e mesi, gerek dış çevreye karşı, gerekse i çerdeki i nsanl ara (işçi, personel, mi safir vb.) rahat ve güvenli bir yaşa m ve çalış ma orta mı sunmaktır. Yeşil al anlar oluşt ur mak, havuzl ar, ağaçlı k veya küçük or man al anları yarat mak, bunl arı n i çi nde l ojman veya mi safirhaneler kur mak, endüstri içi nde yaşanılacak orta ml ar yarat mak, çevre kaynakl arı nı n estetik ve göze hoş görünen yönetim şekli ne örnektir. 10) Çevre İzle me ve Denetim Siste mi Yukarı daki t üm yöneti m şekilleri ni n her biri en az bir pr oses gerektir mektedir ve bu pr osesleri n çalış ması, doğr u git mesi ve sonuçl arı nın alı nması ancak kontrol ve i zl e me siste mi ile mü mkündür. Atı k yöneti mi nde kurul muş ol an bir arıt ma t esisi ni n perfor mansı nı n öl çül mesi, kontrol ü ancak bir l aborat uar çalış ması ile mümkündür. Di ğer t araftan, yi ne fabrika orta mı nda, orta m gaz e mi syonl arı nı n öl çül mesi işçi sağlı ğı kontrol ünü sağl ayabilir. Böyl e bir i zle me siste mi ni n en öne mli gereksi ni mi bir l aborat uar hi z meti alımı dır. Her i ki hal de de izl e meyi yapacak bir çevre uz manı veya eki bi ni n istihda mı na gerek vardır Atı kl arı n Yöneti mi Atı k kavra mı ile tanı ml anan atıklar, for ml arı açısından 3 te mel türdedir. Bunl ar; Atı ksular Hava e mi syonl arı 14

25 Katı atıklar Ça mur atıklardır. Oysa kirletici i çeren yukarı daki for ml ar dan herhangi biri nde ol abilen başka atı k kavra ml arı da vardır. Bunl ar; Zararlı-tehli keli atıklar Mi kr okirleticiler Ses kirlenmesi-gürült ü Radyoaktif atıklar Hast ane atıkları dır. [7] Atı ksul ar Bu atı klar, su ve atı ksu kapsa mı nda el e alı nır ve esas ol arak i ki kısı mda i ncel enebilir. Bunl ar; 1) Endüstri yel su te mi ni ve su hazırlanması (temi z su) 2) Atı ksular, arıtı mı ve geri kazanı mı dır. Endüstri den kaynakl anan atıksular ise; Pr oses ve işle ml eri Soğut ma suları Al et, teçhizat, bi na vb. temi zli k, yı ka ma suları Yar dı mcı işlet mel erden kaynakl anan başlıca, buhar santralleri bl öf sul arı, kazan kondensat suları, su yumuşat ma tesisleri yı ka ma ve rejenerasyon suları vb. Duş, t uval et, kafeterya vb. kullanı m gi bi faali yetler sonucu kaynakl anan evsel nitelikli sular Yağ mur suları ve saha drenajı Su ve atı ksular yukarı daki ayrı ma rağmen kirletici özellikleri di kkat e alındı ğı nda aşağı daki 3 te mel grupt a değerlendirilebilirler. 1) Pr oses atıksuları 2) Pr oses dışı atıksular 3) Evsel nitelikli atıksular 15

26 Atı ksuları n bu ayrı mı ile gerek ayrı k akı ml arı n, gerekse t opl a m atı ksu akı ml arı nı n kirlenme pr ofili çı karılır, i zlenir, analizlenir ve en uygun arıt ma t eknol ojisi seçilerek yönetil mesi sağlanır. [7] Mi kr okirleticiler, belirli koşullar altında, özellikl e, i nsan ve su yaşa mına yaptı ğı zehirleyici ve istenmeyen et kileri ile bir su kaynağı nı n kalite ve değeri ni düşüren ve yi ne i nsan akti vitesi ile su çevresi ne giren maddeler ol arak t anı ml anmakt adır. Zehirli, kanserojen, t erat ojen, mutojen et kileri ile birlikte sul arı n arıtı mı nda da konvansi yonel yönt e ml ere uygun ol mayan ileri arıt ma tekni kleri gerektirebilirler. Ayrı ca yaygı n kaynakt an, yan veya ara ür ün olarak üreyebilen mi krokirleticiler de vardır. Ör neği n bir endüstri ni n atı ksuyundaki ağır met aller, fenol, pestisit vb. maddel er mi krokirletici dir. Di ğer t araftan nitratın gı da sekt öründe kullanımı sonucu di ğer kor uyucu maddelerle i nsan vücuduna alındı kları ndan sonra nitroza mi ne dönüşüp mi de kanseri nedeni ol uyor ise, nitroza mi n gi bi nitrat da mi kr okirletici ol arak düşünül meli dir. Avr upa ül keleri nde ( OECD) mi krokirletici, di ğerleri nde eser kirleticiler, özel kirleticiler, zehirli kirleticiler gi bi isi ml er alırken ABD de önceli kli kirleticiler adı altında listeler ile ilan edil mekt edir. Tür ki ye deki adı, suda t ehli ke ve zararlı maddel er ol up bir t ebli ğ ile yasal çerçevesi vardır. Bu kirleticilerin yöneti m bi çi mi de yi ne zararlı atıklar gi bi t anı m, t espit, et kileri n belirlenmesi, listele me ve yönet me adı ml arı ndan ol uş makt adır. Bu yöneti m bi çi mi nde endüstriler mi kr okirleticiler i çi n başlıca nokt asal kaynağı t eşkil et mekt edir. Bu nedenl e su ve atı ksuda mi kr okirletici tespiti yapmak ve Tür kiye deki yasaları n yönetim bi çi mi öner mesi ile bu mi krokirleticileri n et kileri ni saptayarak arıt mak ve ancak bundan sonra alıcı orta ma deşarj izni al mak yi ne endüstri ni n çevre yöneti m siste mi içi nde yer al makt adır. Bu konuda yasal zorunl ul ukl ar kıs mı nda yöneti m mekani z ması ayrı ntıları veril miştir. [7] Hava Emi syonl arı Gaz, t oz, du man, sis, buhar ve aeresol hali ndeki hava kirleticileri yanma, sent ez, ayrış ma, buharlaş ma veya mekani k işle ml er sonucu faali yetten e mi syon hali nde atılır. Toz, du man veya sis e mi syonl arı nı n f ormu gaz ol mayabilir ancak gaz yani hava içerisi nde askı da katı hal de olabilirler. 16

27 Buna göre hava kirlenmesi kontrol ünde hava e mi syonl arı; Bacada gaz, partikül, duman e mi syonl arı Ort a mda (çalış ma ortamı, açı k veya kapalı al an) gaz, parti kül, du man e mi syonl arı dır. Hava e mi syonl arı nı n endüstri yel kirlenme kontrol ündeki et kileri ve di ğer atı kl arla ilişkileri 3 aşa mada i ncelenebilir: 1) Hava e mi syonl arı oluşt ukl arı yerde orta mdan uygun bir şekil de uzakl aştırıl madı kları takdirde pr oseslere, işçi sağlı ğı na ve di ğer atı klara zararlı et kileri, 2) Ol uşan bu kirleticiler çalış ma orta mı ndan uzakl aştırılıp arıtıldı kları nda yi ne i nsan ve işçi sağlı ğı na, di ğer atıklara ve yakı n çevreye verdi ği zarar, 3) Arıt ma uygul andı ğı nda oluşan arıt manı n çevreye et kileri. [5] Her i ki e mi syonun kontrol ü i çi n he m yasal he m de t ekni k yönt e ml erle ölçü m, arıtı m veya t edbirler düşünülmeli dir. Hava kirlenmesi pr ofiline kat kısı açısından baca e mi syonl arı ile değerlendir me yanı nda orta m emi syonl arı ile ol uşan işyeri ve işçi sağlı ğı gi bi et kiler öne ml i ol makt adır. Yak ma ve yan mayl a oluşan e mi syonl ar baca emi syonl arı nı ol uşt urduğundan bu et kiler genellikle t esis içi nde kullanılan ha mma dde ve özellikle uçucu gazl ardan kaynakl anmakt adır. Bu emi syonl ar mar uz kal ma süreleri ile t espit edilip i nsan sağlı ğı açısı ndan önl e ml eri alınmalı dır. [7] Katı Atı kl ar Endüstri de katı atıklar 2 gr upt a ele alınır. 1) Endüstri yel katı atıklar 2) Evsel katı atıklar (çöpl er) Endüstri yel katı atı klar, evsel çöp kapsa mı dışı nda kal an, proses kalı ntıları, artıkları, ür üne dönüşt ürül meyen katı atı klar, a mbal aj atıkları, yan ür ünl er vb. atı klardır. Burada öne mli ol an nokta, endüstri yel atı klar i çinde zararlı atı k ol an katı f or mdaki 17

28 atı kları n endüstri yel çöp ol arak değerlendiril mesidir. Oysa zararlı atı klar böl ümünde açı klandı ğı gi bi zararlı atı k t anı mı ve sapt a ması yapıl dı ktan sonra bu atı kl arı n yöneti mi ne karar veril melidir. Tür ki ye de evsel çöpl erle birlikte endüstriyel katı atı kları n uzakl aştırıl ması yaygı n bir uygul a madır ve yasal çerçeve çöp al anları nı n kur ul ma ması nedeni yle uygul a mada açı klar i çer mekt edir. Evsel nitelikli çöp dışı nda endüstri yel katı atı kları n t anı mı ve tespiti ile en uygun uzakl aştır ma, arıtı m veya depol a ma t eknol ojisi belirlenmeli ve uygul anmalı dır. Katı atı k yöneti mi nde de geri kazanı m, t ekrar kullanı m veya satış, transfer gi bi kavra ml ar vardır ancak burada belirtilen ekono mi k değeri ve kaynak değeri ol mayan atı k t anı mı ndaki katılardır. Bu t anı m dışı ndakiler i çi n yi ne kaynakl arı n yöneti mi başlı ğı nda değerlendir meler yapıl malı dır. [7] Zararlı Atı kl ar Zararlı atı klar, t eknol ojik geliş meni n en önemli sonuçl arı ndan biri ol an atı k özellikleri ni değiş mesi sonucunda dünyada 70 li yıllarda ortaya çı kan yeni bi r kavra mdır. Büyük bir kısmı endüstri yel kaynaklı dır. En genel anl a mda zararlı atı klar, istenmeyen ve uzakl aştırıl ması pl anlanan, i nsan sağlı ğı na ve çevreye zararlı et kisi veya zararlılık pot ansiyeli ol an atı klardır. Böyl e bir atı k di ğer maddel erle ilişkileri nde t ehli ke ve zarar pot ansi yeli ne sahi ptir. Uygul a mada zararlı atı klar bileşi m ve fizi ksel halleri ne ol ursa olsun bir sıvı deşarj hali nde alıcı sul ara veya arazi ye doğr udan verilemezl er. Bu açı dan zararlı atı klar uzakl aştır ma biçi mi ol arak katı atı klara benzer. Ancak özellikleri ve dol ayısıyl a t anı ml arı ve buna bağlı ol arak arıtı myönt e ml eri katı atıkl ardan ta ma men farklı dır. [8, 9] Zararlı atıkları n tanı mı nda 2 ana yakl aşı mvardır. Bunl ar; 1) Çevresel et kileri yönünden yakl aşı m: Atı ğı n zararlı ol ma özellikleri çevredeki zararı n ortaya çı kma süresi ile ilgili olarak i ki kısımda ele alınmakt adır. Bunl ar; Kı sa sürede ol uşan zararlar (akut zararlar): ağı z, sol unu m veya deri de absorpsi yon yol uyl a ol uşan akut zehirlilik, aşı ndırıcılık, deri veya göze t e mas il e ol uşan zararlar, yangı n veya patla ma tehlikesi. 18

29 Uzun sürede ol uşan zararlar (kroni k zararlar): Sürekli mar uz kal ma ile ol uşan zehirlilik, kanseroj en et kisi, bi yol oji k bozunurl uğa karşı direnç, yüzeysel ve yer altı suları nı kirlet me pot ansi yeli, estetik olarak istenmeyen özellikler. 2) Atı k özellikleri açısı ndan yakl aşı m: Tut uşabilirlik, kor oziflik, reaktiflik, zehirlilik özellikleri nden bir veya birkaçı na sahi p ol mak. [8, 9] Zararlı atı kları n t anı ml arı, atı kları n ho moj en bir yapısı ol ma ması ve kaynakl arı n çok çeşitli ol ması nedeni yle zorl uk gösterir. En genel zararlı atı k t anı mı şu şekil de verilebilir; çevresel ol arak akut veya kr oni k zarar pot ansi yeli ne sahip yanı cı, aşı ndırıcı, reaktif ve zehirli ol abilen, ko mpozisyonu, i çerdi ği madde mi kt arları, fizi ksel for ml arı, çevrede dağılı m, yayılı m ve kullanı m şekilleri ile çevreye yi ne insan akti viteleri ile giren ve bu nedenl erle konvansi yonel arıt ma ve uzakl aştır ma yönt e ml eri nden farklı olarak ve çevresel siste mi n (ekosiste mi n) politik, sosyal ve ekono mi k değerleri ile yönetil meyi gerektiren, özelleştiril miş ve listelenerek saptanmı ş atıklardır. Zararlı atı kları n çok büyük kıs mı nı n endüstri yel atı k ol ması nedeni yl e t anı m ve tespiti çok öne mli dir. Bu konuda yasal çerçeve yaptırı m iti bari yle ve yöneti m bi çi mi de t ekni k esasları açısı ndan bu atı kları n yönetimi ni sağl a malı dır. Zararlı atı kl arı n tanı mve tespitinde 3 te mel yönt e mvardır. Bunl ar; 1) Zararlı atık listeleri 2) Zararlı atı k ol ması i çin t ehli keli ol ma özellikleri (koroziflik, reaktiflik, patlayı cılık, zehirlilik) 3) Atı ğı kaynağı na göre sı nıflandır mak ve tanı ml a maktır. Zararlı atı klar bu t anı m ve t espit aşa ması nı da i çi ne al an bir yöneti m mekanizması ile yönetilirler. Bu yöneti mbi çi mi; Atı ğı n üreti mbil gileri Atı ğı n ayrıl ması Tesis içi ön arıt ma ve depol a ma Topl a ma Taşı ma veya transfer 19

30 Arıt ma Son uzakl aştır ma aşa maları nı kapsa makt adır. [8] Tı bbi Atı kl ar Hast ane veya benzeri sağlı k kur ul uşları ndan kaynakl anan tı bbi atı klar, pat al oji k ve pat ol oji k ol mayan, enfekt e, ki myasal ve farmasoti k atı klar ile kesici-delici mal ze mel er ve sı kıştırıl mış kapl ardır. Toksi k, kor ozif, yanı cı-parlayıcı, reaktif özelliklerden biri ne sahip ol abilen tı bbi atı kları n i nsan sağlı ğı na ve çevreye zarar ver meden Ul uslararası Kli ni k Atı klar a mbl e mi ni t aşı yan özel nitelikli tor ba veya kapl arla ayrı t opl anması, ni hai ol arak yakıl ması veya düzenli depol anması gerekir. Tı bbi atı kları n yak ma yönt e mi ile i mha edile me mesi dur umunda ni hai depol a ma al anl arı na alı nması sağl an malı dır. Tı bbi mal ze me üreti mi yapan endüstriler dışı ndaki endüstrilerde bu t ür atı kları n sağlı k üniteleri varsa ol uş ması söz konusudur. Hast ane atı kları ve genel karakteriyle ilgili detaylı bilgiler böl üm4 te veril miştir.[7] Ça mur atı kl ar Atı ğı n f or mu katı, sı vı veya gaz dışı ndadır ve çamur hali ndedir. Bu ça mur su veya vi skozite i çeri ği nedeni yle ya po mpal anabilir ça mur (sl udge) ya da macun kı va mı nda katı sayılabilecek bir fizi ksel for mda ol abilir. Her i ki hal de de zararlı atı klar kapsa mı nda el e alı nan tehli keli ol ma kriterleri ne uygun iseler zararlı atık ol arak değerlendirilirler. Zararlı atı k değillerse susuzl aştırıldı ktan sonra katı atık ol arak değerlendirilirler. Ça mur atıkları n kaynakl arı; Her hangi proses veya işle mden ha mça mur Her hangi bir atığı n arıtım pr osesi nden ha mça mur Her hangi bir maddeni n bozul ması sonucu ol uş muş ça mur olarak gelebilir. Bu ça murları n kaynakl arı ya katı atı klar i çi nde ya da zararlı atı klar yöneti mi nde belirtil miştir. Bunun dışında atı ksu arıtı m t eknolojileri ni n çoğu ça mur üret mekt e ve eğer bu ha m ça murlar (arıtı m sonl andırıl ma mı ş, ça mur arıtı mı yapıl mamı ş) işle m gör me mi ş ise, atı k ol arak çok farklı bir yönetim mekani z ması na t abi ol makt adır. Ör neği n atı ksu arıtı mından kaynakl anan arıt ma ça murları kekl eştir me ile uzakl aştırılırsa katı atık yöneti mi ne uy malı dır. Ça mur hali nde uzaklaştırıl ması 20

31 hali nde çoğu endüstri için bu ça murlar zararlı atık kapsa mı na gireceği içi n zararlı atı k yöneti m şekli ne uymalı dır. Ça mur atı kları n yöneti mi, doğal ol arak kullanılan teknol ojileri n t ürü ve yasal çerçeveni n girişiml eri ile çok çeşitli yönt e ml er kullanıl makt adır. [7] Ses Ki rlenmesi Geliş meye paralel ol arak ortaya çı kan gür ült ünün i nsanl ar üzeri ndeki ol umsuz et kileri, fizyol oji k rahatsızlıklardan psi kol oji k bozukl ukl ara dek uzan makt adır. Gür ült ünün faali yetlerde yöneti m mekani z ması na da bağlı ol arak i ki yönü vardır. Gür ült üye faali yet çevresi ni n mar uz kal ması bunlardan biri ncisi dir. İki nci yönü i se, gür ült üye doğr udan çalışanl arı n mar uz kal ması dır. Gür ült ü konusunda yönet meli klerle de verilen t ehli keli ol ma sı nırlarını düzenl e mek aslı nda gür ült üyü yönet mek anl a mı na gelmez. Gür ült üye mar uz kal ma süresi, gür ült ü şiddeti kaç desi bel ol ursa olsun çok öne mli dir ve çoğunl ukla buna çalış ma süreleri nde yapılan düzenl e mel erle ve çalışanlara gerekli eki pmanl arı sağl ayarak önl em al mak mü mkündür. Ayrıca gürült ü e mi syonl arı nı n yöneti mi nde bilinen i zol asyon t ekni kleri ve t eknol oji değişi kli kleri geçerlidir. Ses kirlen mesi bir atı k yöneti minden çok kaynakl arı n yönetil mesi kıs mı nda değerlendiril mesi gereken bir kavra mdır. Çünkü insan kaynağı ve onun gür ült üden et kilenmesi ne karşı önl e ml er kaynakl arı n yöneti mi nde iş ve işçi sağlı ğı t ehli ke değerlendir mesi gi bi kavra mlarda el e alı nmakt adır. [7] 2. 5 Çevre Yöneti msisteml eri nde Yasal Çerçeve ve Standartl ar Yasal Çerçeve Çevre yöneti mi nde yasal çerçeve kontrol mekaniz ması ol manı n yanı nda çoğunl ukl a çevre politikaları nı ortaya koyan yöneti m t ekni klerini de sunan ve yaptırı mını getiren en öne mli ol gudur. Ki rlenme kontrol ünde gerekli ol an yasalar yi ne 2 gr uba ayrılabilir. Bunl ar; 1) Atı k yöneti mi ni esas alan yasalar 2) Çevre kaynakl arı nı n yöneti mi ni esas alan yasa ve yönet meli kler 21

32 Yasa ve yönet meli klerin di ğer bir yönü ise bu yasayı uygul a makl a yükü ml ü idarelerdir. Yet ki ve soruml ul uğun payl aşıldı ğı, girişi ml eri n ol duğu ve uygul a manı n f aklılaştı ğı yasalar mevcutt ur. Ayrıca önceki böl üml erde açıkl anan çevre yöneti m siste ml eri ne ters veya uy mayan maddel er, standartlar bul unmakt adır. Bunl arı n bir kıs mı eski dir ve hiçbir düzelt meye uğra ma mı ştır. Bazıları ise hi çbir alt yapı ve pl anl a ması yapıl madan acele ile çı karıl mış, uygul a ması mü mkün ol mayan yönetmeli klerdir. [4] Tür ki ye de atık yöneti mi nde esas olan yasal mevzuatlar; Su Kirliliği Kontrol ü Yönet meli ği Suda Tehli keli ve Zararlı Maddel er Tebli ği Hava Kirliliği Kontrol ü yönet meli ği Katı Atı kları n Kontrol ü Yönet meli ği Gür ült ü Kontrol ü Yönetmeli ği Tehli keli Atı kları n Kontrol ü Yönet meli ği Tı bbi Atı kları n Kontrol ü Yönet meli ği Radyoaktif Atı kları n Kontrol ü Yönet meli ği ile sı nıflandırılabilir. Kaynakl arı n yöneti mi ni esas al an yasalar ve yönet meli kler ise genellikle yukarı da verilen yönet meli kler ile şekillendiril miş esasları ortaya koyan yasalardır. Bunl ardan; İ mar Yasası, İ mar Planları Çevre Et ki Değerlendir me ( ÇED) Yönet meli ği Gayri Sı hhi Müesseseler Yönet meli ği ( GS M) Zararlı Ki myasal Madde ve Ür ünl eri Kontrol ü Yönet meli ği İş ve işçi Güvenli ği İle İlgili Tebli ğler ilgili olarak verilebilir. [10] 22

33 ISO Standartl arı ISO Standartl arı nı n Analizi ISO Ul uslararası St andartlar Kur ul uşunun çevre kalitesi i çi n düzenl edi ği bir Çevre Yöneti m Si ste mi st andartları di zisi dir ve yal nız endüstriler i çin geçerli değil dir. ISO 14001, hazırlanmı ş bul unan çevre kanun ve yönet meli kleri ne uy ma ve sürekli iyileş me taahhütleri nden başka mutlak bir çevre perfor mansı şartı ortaya koy maz. Me vzuatları n yeri ni al maz, onl arı tama ml ar. ISO 14001, kur ul uşun en i yi t eknol oji yi kullanması gerekti ği ni belirt mez, a maç ve hedefleri n belirlenmesi nde teknol oji k seçenekl erin di kkate alınması nı belirtir. ISO 14001, işçi sağlı ğı ve güvenli ği yöneti mi ni i çer mez, kur ul uş isterse çevre yöneti mi ni n içi ne alabilir. ISO 14001, I SO 9000 ile ortak yöneti m sistemi şartları na sahi ptir. Üçl ü soruml ul uğun şartları nı n yakl aşı k %20 si ni içerir. [5, 6, 11-13] Bu nedenl erle bu di zi ni n t e meli nde ol an işleyişi 3 döngü ile açı kla mak mümkündür. Şekil 2. 5, 2. 6 ve 2. 7 de çevre yöneti m siste mi nin 3 ana döngüsü gör ülmekt edir. Aşağı da bu döngül er açıkl anmı ştır. [5] 1. Döngü: Pl anl a ma faaliyetleri ni n ol duğu döngüdür. Başlangı ç ile daha sonraki ol uşuml arı n bir döngüsüdür. İl k defa çevre boyutları belirlenirken, çevre boyutları ndaki bir değişikli kle, a maç ve hedeflerde, çevre pr ogra mı değişikli kl eri nde ve çevre progra ml arı gerçekl eştikçe döngü ol uşur. 2. Döngü: 1. Döngüyü i çi ne al an sürekli bir döngüdür. Çevre pr ogra ml arı nı n deva mlılığı nı veya başka bir değişle t üm sistemi n çalış ması nı sağl ar. Pl anl ar uygul anır, uygul a mal ar öl çül ür, i zlenir, uygunsuzl ukl ar i çi n düzeltici ve önl eyi ci faali yetler başlatılır ve bu doğrult uda planl ar düzeltilir. 3. Döngü: Tü m döngül eri kapsar. Tü m siste me sürekli i yileş me a macı yl a bakar ve gerekirse politikayı ve tüm siste mi değiştirir. Bu döngül eri n ol uş ma düzeni ise; t 3. döngü >t 2. döngü >t 1. döngü şeklinde açı klanabilir. 23

34 Başl a Yöneti mi n Gözden Geçi ril mesi Sürekli İyileş me Çevre Politi kası Kontrol/ Düzeltici Faali yetleri - İzle me ve Öl ç me - Uygunsuzl uk, Düzeltici ve Önl eyi ci Faali yet - Kayıtlar - ÇYS Deneti mi Pl anl a ma - Çevre Yönl eri - Kanuni ve Di ğer Şartlar - Amaç ve Hedefler - Çevre Yöneti mprogra mı Uygul a ma - Yapı ve Soruml ul uk - Eğiti m, Bilinç, Yet ki nli k - İletişi m - ÇYS Dokü mant asyonu - Dokü man Kontrol ü - Operasyonel Kontrol - Acil Dur um Hazırlığı ve Bu Durumda Yapıl ması Gerekenl er Şekil 2. 5 ISO St andardı nı n Maddel eri ni n Döngüde Al dı kları Yerler Sürdürül ebilir Kal kı nma ve ISO Sür dürülebilir kal kı nma geliştir me pr oj eleri nde aktif rol al mı ş kur ul uşları n t e mel prensi pleri nden biri ni oluşt ur makt adır. Sür dürülebilir kal kı nma, Dünya Çevre ve Kal kı nma Ko mi syonu t arafı ndan Gel ecek kuşakl arı n kendi i hti yaçlarını t e mi n edebil me hakl arı na zarar ver meksizi n bugünün i hti yaçları nı karşılayan kal kı nma hareketi şekli nde tanı ml anmı ştır. ISO i n sürdürül ebilir kal kı nmaya nasıl yardı mcı ol duğunu anl a mak a macı yl a belirli yaşa m stilinde yaşayan i nsanl ar üzerinde araştır mal ar yapılmı ştır. Bu kapsa mda dünya üzerindeki 200 farklı kültür den gel en i nsan t opl ul ukl arı değerlendiril miş ve özellikle yaşadı kları çevreyi kor umaya yöneli k faali yetleri incelenmi ştir. Sonuçt a bu topl ul ukl arla yaşadı kları orta marası nda kuvvetli bir ilişki 24

35 İl k Seferde ve Proses, ha mmaddede, mevzuat, yatırı m, tasarı m değişi kli kleri nde Kapsa mı n Ol uşt urul ması Çevre Boyutları nı n Belirlenmesi Ek 1 Politika, amaç ve hedeflere çerçeve görevi gör meli, amaç ve hedefler belirlenirken öneml i Çevre Boyutları di kkat e alı nmalı dır Politika 3 Yöneti mi n Gözden Geçiril mesi Öne mli Çevre Boyutları nı n Belirlenmesi Pl anl a ma 1 Ek 2 2 İzle me ve Öl ç me Amaç ve Hedel er Si ste m Progra ml arı Spesifi k Çevre Yöneti mprogra ml arı Gerçekl eşen Çevre Yöneti mprogra ml arı Uygul a ma Ul aşılan Çevre Yöneti m Pr ogra ml arı nı n deva mlılığı nı n sağl anması ve bunun içi n prosedür ol uşt urul ması Düzeltici ve önl eyi ci faali yetler Çevre Yöneti msiste mi Deneti mi Ek 3 Şekil 2. 6 Çevre Yöneti msiste mi Ana Döngül eri

36 Çevre boyutları nı n mi kt arsal ol arak ölçül mesi Öne mli çevre boyutları nı n det aylı analizi Pot ansi yel seçenekl eri ortaya kon ması Uygunsuzl uk Pr obl e mi n tanı mı Düzeltici ve önl eyi ci faali yet başlat ma kararı Öne mli çevre boyutları nı n belirlenmesi içi n kriterleri n ol uşt urul ması Ek 1 Seçenekl eri n fi nansal açı dan gözden geçiril mesi Ek 2 Neden analizi Düzeltici ve önl eyi ci faali yet planı Pl anı n uygul andı ğı nı n doğrul anması ol umsuz ol uml u Çözü ml eri n et ki nli ği ni n kontrol ü Şekil 2. 7 Çevre Yöneti msiste mi Ek Döngül eri Dosya kapat ma Ek 3 Hayır

37 ol duğu gör ül müşt ür. Bu ilişki yaşadı kları orta mın kendileri i çi n gerekli besi n, su, gi ysi gi bi kaynakl arı sağla ması gerçeği ne dayan makt adır. Ayrıca çok direkt ve kişisel bir ilişki dir. Ort a mı n besin, su, gi ysi gi bi hayati kaynakl arı sağl a ma yet eneği ne zarar gel meye başla madan bunu hissedebil mekt e ve gerekli önl e ml eri za manı nda al abil mekt edir. Bu hususlar sürdürülebilir ilişki nin te meli ni ol uşt ur makt adır. (9) Sür dürülebilir kal kı nmanın bazı temel prensi pleri aşağı da belirtil miştir: Çevre üzeri ndeki et kilerin bilinci nde ol mak Bu et kilerle ilgili soruml ul ukl arı kabul et mek Zararlı et kileri n azaltılacağı veya eli mi ne edileceğini taahhüt et mek Sor uml ul uğu t opl ul uğun tümüyeleri ne payl aş mak Bu prensi pler sürdürülebilir kal kı nma i çi n yeterli ol ma makl a birlikte başl angı ç aşa ması i çi n i yi bir t e mel ol uşt ur makt adır. Yukarı da bahsedilen dört prensi p I SO bünyesi nde de bul unmakt adır. Tabl o 2. 1 de bu konuda bir karşılaştır ma yapıl mıştır. [19, 20] Tabl o 2. 1 de de gör üldüğü gi bi I SO in kapsa mı sürdürülebilir kal kı nma prensi pleri yle paralellik göster mekt edir. I SO sürdürülebilir kal kı nma hedefi ne ul aş mada et ki n bir araçtır. Tek başı na yet erli ol masa da kalite yöneti m st andardı ile birlikte değerlendiril melidir. Tabl o 2. 1 Sürdürül ebilir Kal kı nma Prensi pleri ile ISO i n Karşılaştırıl ması Sürdürül ebilir Kal kı nma Prensi pleri ISO i n Kapsa mı Et kileri n bilinci nde ol ma Kur ul uşun ür ün, faali yet ve hi z metleri ni n çevre yönl eri ni ve çevresel et kileri ni belirle mesi ve dokü mant e et mesi Sor uml ul ukl arı kabullenme Kur ul uşun bir çevre yöneti m siste mi tesis et me ve bunu et kin bir şekil de deva met me zorunl ul uğu Et kileri n azaltıl ması Sürekli geliş meyi ve kirlenmeni n önl enmesi ni t aahhüt eden bir çevre politikası nı n ol uşt urul ması Sor uml ul uğun t opl ul uğa dağıtıl ması Çevresel et kilere yol açabilecek faali yetlerde görevli personel e, uygun bir eğiti mprogra mı uygulanması 27

38 Çevre Yöneti msiste mi Standartl arı nı n Karşıl aştırıl ması Eco Manage ment and Audit Sche me ( EMAS), Avr upa Birliği ni n bir yönet meli ği dir. EMAS, BS 7750 t e mel alı narak hazırlanmı ştır. I SO gi bi gönüll ül ük esası na dayanır ve 1995 yılı Ni san ayı nda yayı nl anmı ştır. I SO i n el e manl arı i çerdi ği gi bi ondan daha fazlası na işaret eder. I SO Eylül 1996 da yayı nlanmı ş ul uslararası bir standarttır ve sadece çevre yöneti m siste mi değil, kılavuz standartları yla geniş bir al ana işaret eder. EMAS ı I SO den ayıran 3 öne mli maddesi vardır. Bunl ar, hal ka bil diri m, dış doğrulama, bel gelendir me ve kayıttır. [5] Tabl o 2. 2 ISO 14001, BS 7750 ve EMAS ANNEX I temelleri ni n karşılaştırıl ması ISO BS 7750 E MAS ANNEX I Kapsa m Her t ürde ve ölçüdeki kur ul uşlara uygul anabilir. Tü m kur ul uş boyut unda veya belirlenmi ş özel böl gelere uygul anabilir. Çevre yöneti mi ne öne m verir İlk gözden geçir me şart değil dir; kılavuzu ÇYS ne sahi p ol mayan or gani zasyonl ara ilk gözden geçir meyi önerir. Çevre boyutları nı n belirlenmesi kurul uşun öne mli olarak düşündüğü çevre boyutları nı gözönünde bul undur ur. Ka muoyuna Raporla ma Yıllık çevre bildirgesi şart değil dir. Her t ürde ve ölçüdeki kur ul uşlara uygul anabilir. Tü m kur ul uş boyut unda veya belirlenmi ş özel böl gelere uygul anabilir. Odak Al anı Çevre perfor mansı na öne m verir. İlk gözden geçir me şart değil dir; kılavuzu ÇYS ne sahi p ol mayan or gani zasyonl ara ilk gözden geçir meyi önerir. Çevre boyutları nı n belirlenmesi, uygun ol duğunda, belirlenmi ş altı ilgili alanı nı içer meli dir. Yıllı çevre bildirgesi şart değil dir. Daha önceden seçilerek belirlenmi ş üreti ml e ilgili endüstri kurul uşları na uygul anabilir. Özel böl gelere uygul anmalı dır (yerleşi m al anı na özel dir.) Çevre perfor mansı na öne m verir İlk gözden geçir me şarttır. Çevre boyutları nı n belirlenmesi, uygun ol duğunda, belirlenmi ş ilgili alanları içer meli dir. Yıllık çevre bildirgesi şarttır ve bağı msı z kaynakl ar tarafı ndan doğr ulanması gerekir. 28

39 Hal ka bil diri m, hal kı n anl ayabileceği bir dil de yazıl malı ve i çeri ği nde, kapsa m, kur ul uşun t anıtı mı, prosesi n t anıtı mı, kur ul uş sı nırları dışı faali yetler, çevresel kor uma faali yetleri, politika, alternatif prosesler ve ür ünl er, di ğer bil diri m t ari hi başlı kları ol malı dır. Dı ş doğr ula ma, bağı msı z denet çiler t arafı ndan yapılmalı, hal ka bil diri m doğr ul a ması denet çiler t arafı ndan yapılmalı dır. Bel gelendir me, kur ul uşun fizi ksel alanı di kkat e alınarak yapılır, EMAS logosu ür ünl er üzeri nde ol a maz. [5, 13, 14] Tabl o 2. 2 de standartlar arası temel karşılaştır ma veril miştir. [5] BS 7750, 1992 de yayı nlanmı ş, 1994 te revi ze edilerek standartlaştırıl mış, 31 Mart 1997 de yeri ni ISO e bırakmı ştır Çevre Yöneti msistemi nde Çevre Politi kal arı Beni msenen hedeflere ul aş mak i çi n gerekli çevre politikaları nı n, hedeflere ve politikalara ait uygulanabilir çalış ma pr ogra ml arı nı n belirlenmesi gerekir. Ekosiste mi n t üm canlı ve cansız varlı kları ile büt ünsel bir yakl aşı m i çi nde yönetil mesi ni sağl ayacak çevresel politikaları n bireysel, çı karcı ve çevre karşıtı ol a mayacağı gi bi yanlış ol ma hakkı da yoktur. Politikalar a maç ve hedeflere ul aş manı n yolları ve stratejileri ni ifade ederken yapıl ması gereken araştır ma ve incele mel ere de ışı k t utacaktır. Çevresel politika, a macı ve bili msel yapısı yla ol uşt urul dukt an sonra bu politikaya yöneli k yasalar ol uşt urul malı dır. Politi kal arı n te mel a maç ve pr ensi pleri ni n ort aya koyup değerl endiril mesi nden sonr a eyl e m pl anları hazırlanmalı, uygul anmalı, uygul a mal ar izlenmeli ve daha i yi perfor mans düzeyi ne ul aş mak i çi n alı nması gereken ek önl e ml er pl anlanarak uygul a maya kon malı dır. Çevre politikaları genel ol arak aşağı daki yönetiml er i çi n ol uşt urul muşt ur: [1, 15] Su kalitesi Hava kalitesi Katı atık yöneti mi Gür ült ünün azaltıl ması Mi kr okirleticiler Toksi k ve radyoaktif atıklar Hast ane atıkları 29

40 Doğal ve yapay afetler Ha mmadde ve doğal kaynakl ar ile ilgili politikalar Vahşi yaşa mve kırsal alanl ar Ter mal kirlenme Enerji ve doğal kaynakl arın kullanı mı Değerlendir me, bilgi ve finans man Yukarı da geçen her bir başlı k i çi n ayrı ayrı çevre mevzuatı na uyu m, kirlenmeyi kaynağı nda önl e me, atı k mi ni mi zasyonu, enerji tasarrufu, kaynakl arı kor uma ve geri kazanma ile opti mu m kullanı mı, yenilenebilir enerji kaynakl arı, enerjinin veri mli kullanı mı, t e mi z yakıt, t e mi z ha mmadde ve temi z t eknol oji; ekol ojik dengeyi geliştirecek, çevreye en az zarar verecek ve i nsan sağlı ğı na ol ums uz et ki yarat mayacak faali yetlerin gerçekl eştiril mesi, kazalara ve acil dur uml ara karşı önl e ml eri n alı nması, i zle me- deneti m ve ön uyarı siste ml eri ni n kur ul ması, mevcut çevre kalitesi ni n sürekli ol arak i zlenmesi, t ehli keleri n önceden belirlenmesi, yöneti m ve pl anla manı n güçl endiril mesi i çi n veri t emeli ni n ol uşt urul ması göz önüne alı nmalı dır. [1] Kur ul uş i çi n çevre politikası, kurul uş yöneti mi nin çevreye verdi ği t aahhüttür. Çevre politikası şu özellikleri taşı malı dır: Faali yetleri, ürünl eri ve hi z metleri hakkı nda bil gi i çer meli, çevre etkileri ni kapsa malı dır. Kur ul uşun akti viteleri ni destekle mesi ni n yanı sıra, ürün ve servisleri ile il gili ol malı dır. Çevresel faali yetleri, hi zmetleri ve et kileri hakkında büt ünl eştirici bir bakış açısı sağlanmalı dır. Ekosiste m kaynakl arı kor unarak, geri kazanılarak, fl orası ve faunası; canlı ve cansız varlıkları ile sürdürülebilir bir geliş me içi nde ol malı dır. Or gani zasyonun t üm biriml eri t arafı ndan anl aşılmalı, t üm biri ml ere iletilmesi ve uygul a ması nı n sürdürül ebilir ol ması gerekti ği beyan ve taahhüt edil meli dir. Sürekli geliş me ve yenilen me ilkesi ni içer meli ve destekl e meli dir. Kur ul uşun t opl a m kalite, sağlı k, iş güvenli ği gi bi diğer politikaları ile uyu m i çi nde ol malı dır. 30

41 Çevre a maç ve hedefleri tespit edil meli dir. Çevresel perfor mansı artır malı dır. Çevre mevzuatı na uyu mu sağla malı dır. Ka muoyu tarafı ndan ulaşılabilir, dışa açı k ol malı dır. Çevre politikası 3 te mel öğeden ol uşur: Uyu m, sürekli geliş me ve koruma. Ana hedef çevresel sorunl arda ve çevresel kirlilikt en arı nmı ş bir böl ge yarat maktır. Bu hedef ile yol a çı kılan çalış mal arda belirlenmi ş ve kabul edil miş ol an önceli kl ere ul aşabil mek içi n a maç, hedef ve politikanı n saptan ması temeli ol uşur. Çevre politikası sorun ve t ehli keleri n yaratabileceği sağlı k t ehditleri nin ort adan kal dırıl ması i çi n çözü m yolları geliştiren, seçenekl eri n gerçekl eştirilebilirliği ni öl çen, en gerçekl eşebilir seçeneği n uygul anabilir dur uma gel mesi i çi n i zlenecek strateji yi belirleyen, yapılacak eyle ml eri progra ml ayan ve daha sonraki aşa mada da öl ç me, izle me ve değerlendir me unsurları nı bir geri besle me düzeni ol arak geliştiren çevre yöneti m pr ogra mı nı i çermeli dir. Bu pr ogra m kapsa mı nda çevreni n t e mel unsurları nı ol uşt uran para metrelerin kaynak ve kirletici düzeyi nde genel bir envant eri çı karılırken, geliştirilen pr oj eksi yonl arla sorun ve kirlilikleri n gel ecekt e al acağı konu m da belirlenmeli dir. Çevre yöneti m pr ogra mı, sor unun kaynakl arı nı n ve nedenl eri ni n i ncel enmesi yanı nda çevresel bozun ma ve kirlenmeni n t üm or gani z malar üzeri ndeki et ki derecesi ni ve bu et kileri n yaratabileceği sakı ncaları sapt a mayı da hedef eder. Pl anla manı n bir uzantısı ol an çevre yöneti m pr ogra mı, çevreye et ki eden faali yetleri önceli k sırası na göre el e al an; çevre ile il gili hedeflere ul aş mak i çi n atılacak adı ml arı, uygul anacak yönt e ml eri; za man çi zelgel eri ni, kaynak ve soruml ul ukl arı belirleyen kısa vadeli bir pl andır. [1, 11, 15, 17] Ul uslararası Ti caret Odası (I CC) t arafı ndan geliştirilen çevresel deneti m; kur umun çevresel örgüt, biri m, yöneti m ve eki pmanl arı nın perfor mans düzeyi ni siste mati k, bel geler dayalı, peri yodik ne nesnel ol arak değerlendiren bir çevresel yöneti m aracı ol arak tanı ml anmakt adır. Bu t anı m çerçevesi nde, çevre deneti mi ni n a macı nı n kur umun ül kede yür ürl ükt e bul unan çevre mevzuatını n öngör düğü koşullara uygunl uk düzeyi ni güvence altı na 31

42 al mak ol duğu söyl enebilir. Çevre deneti mi süreci nde yanıtlanması gereken t e mel sorunl ar şunl ar ol malı dır: Kur um nel er üret mekt edir? Faali yetleri n riskleri nelerdir ve nasıl tahmi n edilebilir? En öne mli tahri bat ve et kileri nelerdir? Bu et kiler nasıl ölçül ür? Çevreye bırakılan e mi syonl ar nelerdir? İçi nde bul unan koşullar mevzuat a uygun mudur? Daha i yi bir perfor mans düzeyi ne ulaş mak mü mkün mü? El de edilen sonuç daha az mali yet ile el de edilebilir mi? Çevreni n daha i yi korunması içi n yapıl ması gerekenl er nelerdir. Denet çiler gerekli bil gileri t opl ayacak, değerlendirecek, bunl ara dayalı sonuçl arı belirleyecek ve önerilerde bul unacaktır. Uygul a mal arı n peri yodik ol arak denetlenmesi yle, kuru mun çevre pl anlaması çalış mal arı na süreklili k kazandırılacaktır. İyi ve et kili bir çevre yöneti mi önceli kle çevre kalitesi ni n ve bu kaliteyi et kileyen unsurları n doğr u ol arak sapt anması na, i ncelenmesi ne ve pl anlanmasına dayanır. Yapılacak pl anla ma çalışmal arı nı n kapsa m ve boyut unun il gili kurul uşların çevresel kalite ile il gili hedefleri ve bu hedefleri gerçekl eştir mek üzere i zleyeceği politikal ar belirlenmeli dir. [1, 11, 15-17] 2. 7 Çevre Yöneti msisteml eri nde Pl anl a ma Sapt anmı ş ol an hedefler doğr ult usunda çevre yöneti m siste mi ni n pl anl anması na başlanmalı dır. Planla ma sırası yla; 1) Ekono mi k girişi ml eri n çevresel et kileri ni n belirlenmesi 2) Çevresel kirlilikleri önl emek ve kaliteyi yükselt mek 3) Çevresel pl anla maya ve çevre konusundaki çalış mal arı n eşgüdü müne önceli k veril mesi 4) ÇED siste mi ni n ul usal ve yerel ölçekt e kurumsallaş ması nı n sağlanması 5) Faali yetleri n yaşa mboyu sürdürül mesi ve izlenmesi 32

43 hedefleri nden yol a çı karak çalış mal ar yürüt ül melidir. [1, 11] Çevresel kaliteni n korun ması ve geliştiril mesi ne yöneli k a maç ve hedefler belirlendi kten sonra, bu hedefleri gerçekl eştirecek ör gütlenmel er sağl anmalı, önl e ml er alınmalı ve planl a mada yer al malı dır. Me vcut çevre mevzuatı çerçevesi nde yasal yüküml ül ükl er ve gereklilikler pl anl a ma aşa ması nda ortaya konmalı, bu yönde ortaya konacak faali yet belirlenmeli ve izlenmeli dir. Sapt anan hedeflere ul aşabil mek i çin i zlenecek yol, çevre stratejileri ni ol uşt uracaktır. Ancak pl anl a ma çalış masında önceli kl e mevcut dur u m değerlendiril meli ve çevre kalitesi saptanmalı dır. Bu aşa mada; Yasal ve yöneti msel gereksi ni ml er Çevresel faali yetleri n tanı ml anması Me vcut çevre yöneti mi ni n i ncel enmesi, daha önceki çevresel kazalar, ol aylar, cezalar ve bunl arı n sonucunda önl eyi ci tedbirleri n belirlenmesi. Faali yeti n et kileri ni n i ncelenmesi ve değerlendiril mesi kapsa mı nda normal ve anor mal işlet me koşulları ile potansi yel acil durumlar bul unmalı dır. Me vcut kalite sapt andıkt an sonra böl üm 2. 1 de bahsedilen 4 t e mel strateji uygul anmalı dır. Önceli kle çevre hedefleri doğr ultusunda ul aşılacak çevre kalitesi i çi n yapıl ması gerekenl er ve alı nacak t edbirler belirlen meli dir. St andartlara uyul malı dır. Atı kları n deneti m altına alı nması sağl anmalı dır ve t üm bunl ar öl ç me ve i zl e me siste ml eri ile kontrol edilmeli dir. El de edilecek verilerle envant erler ol uşt urul malı ve kirlilik haritaları çı karıl malı dır. Son ol arak i se et kili bir denetim si ste mi ol uşt urul malı dır. Çevresel hedefler aşağı daki esasları kapsayacak şekilde ort aya kon malı dır: Çevre kaynakl arı ile ilgili faali yetleri n, ürün ve hi z metleri n çevresel et kileri ekosiste mdengesi ne ve belirlenmi ş olan standartlara uygun ol malı, Çevre yasaları, yönet meli kleri ve bunl arı yür üten kur ul uşları n yaptırıml arı na uygun ol malı, Sürekli gelişen bir çevre perfor mansı taahhüt et meli, Di ğer politikalarla uyu mlu ol arak çevre kalitesi nin kor un ması nı t e mel belirleyi ci unsur olarak alan planlama çalış ması yapıl malı, 33

44 Çevresel et kiler pl anlama çalış mal arı nda en öne mli unsur ol arak göz önüne alı nmalı, Enerji tasarrufu yapıl malı, yenilenebilir enerji kaynakl arı geliştiril meli, Her t ürl ü çevresel kirliliği ve bozun mayı engelleyecek veya bunl ar mevcut ise dur umu düzeltecek önl eml er alınmalı, çevre kalitesi ve insan sağlı ğı korunmalı, Pr oseste kullanılan ki myasal maddel er azaltıl malı, Kaynakl arı n opti mu m kullanı mı sağl anmalı, israfı önl enmeli, Hava, su, toprak, görünt ü ve gürült ü kirliliği azaltıl malı, Atı klar kontrol altına alınmalı, Atı kları n alıcı orta mdaki et kileri kontrol altına alınmalı, Sürekli geliş me kavra mı tümuygul a ma alanları nda geçerli ol malı, Bil gi akışı içi n gerekli ve yeterli dokü mant asyon bul unmalı, Çevresel faali yet ka mu yararı na ol malı ve hal kı n izni alınmalı, Değişi k t ehli keler i çi n acil dur um ve acil dur um sonrası pl anlar hazırlanmalı dır. [1, 16, 17] Çevre eyl e m pl anl arı nın hazırlanması nda ve uygul anması nda yer alacak t e mel et ki nli kler aşağı da belirtildi ği gi bi ol malı dır: [17, 18] Yöneti mden çevreni n i yileştiril mesi hususunda taahhüt alı ndı ktan sonra kur ul uşun çevre üzeri nde doğr udan veya dol aylı t üm et kilerini n t anı ml anması, i ncelen mesi ve değerlendiril mesi a macı yla mevcut dur umun belirlenmesi çalış ması yapıl malı dır. Bu çalış ma i çi n bir t akı m ol uşt urarak ha mmadde ve doğal kaynak kullanı mı ndan atı kları n belirlenmesi ne, atı ğı n çevre üzeri ndeki et kileri ne, et ki boyut u veya pot ansi yel risk derecesi ne kadar geniş bir al anda envant er çalış ması yapılmalı dır. Bu çalış ma sırası nda soru listeleri kullanmak, mül akatlar yap mak, doğr udan öl çüm yap mak, mevcut ol an kayıtları n i ncelenmesi gibi çeşitli yönt e ml er kullanılabilir. Değerlendir me aşa ması nda kur ul uşun yükü ml ül ükl eri ni belirleyerek, çevre et kileri, geç mi şte yaşanan kazal arı n sonuçl arı, yönet meli klere uyu msuzl uk, mevcut faali yetleri n dur umu, etkileri ve yeni geliş mel er di kkat e alı narak incel e mel er yapıl malı dır. Bu çalış malar sonucunda ul aşılan bilgiler bel gelenmeli dir çünkü bunl ar daha sonraki aşa mada politikanı n belirlenmesi ne dol ayısı yla çevre yönetim si ste mi içi n belirlenecek olan a maç ve hedeflere te mel ol uşt uracaktır. 34

45 Atı k yöneti mi kapsa mı nda değerlendiril mesi gereken i ki nci deneti m şekli ise faali yetleri n kendi t esisleri ni n perfor mansı nı sürekli öl ç mel eri dir. Tesislerde ol uşt urul muş ol an çevre yöneti m siste mi ni n deva mlılığı nı n sağl anmasına biri nci derecede kat kı da bul unacak, i zle me ve denetim ancak bu şekil de sağl anabilir. Ör neği n atı ksu arıt ma t esisi bul unan bir endüstride arıt ma t esisi ni n perfor mansı nı n öl çül mesi ve kontrol ü ancak yet erli donanı ma sahi p bir l aborat uar ile mü mkün ol acaktır. İncele mel er sonucunda ortaya çı kan uyu msuzl ukl arı n gi deril mesi i çi n düzeltici ve önl eyi ci pr ogra ml ar belirlenmeli dir. Yöneti m bu progra ml arı n uygul anması nı t e mi n etmeli dir. Yapılan t üm i ncel e mel er ve t espitler belgel er hali ne getiril meli dir. Hava e mi syonl arı nı n da gerek i ç orta mda gerekse dışarı ya atıldı kları anda öl çül mel eri yi ne l aborat uar i mkanl arı nı n yeterli düzeye getiril mesi ile mü mkün ol acaktır. Yasa ve yönet mekl er çerçevesi nde gerçekl eştirilecek t üm öl çüm ve değerlendir mel eri n yasanın hedefi ile uyuml u ol ması gerekir Çevre Yöneti msiste ml eri ile Kalite Yönetim Siste ml eri Arası ndaki İlişkiler Kalite yöneti mi, yönetim f onksi yonl arı nı n t ümünü il gilendir mekt edir. Yöneti mi n kalite politikası nı t espit et mesi ve uygul a ması ol arak ifade edilebilir. Kalite yöneti mi; stratejik pl anla ma, kaynakl arı n t ahsisi, işl etil mesi ve değerlendirilmesi gi bi siste mati k faali yetleri de i çer mekt edir. Kalite politikası, üst yöneti m tarafı ndan kur ul uşun kalite hedefleri ni n belirlenmesi işlemi dir. Kalite i çi n soruml ul uk, üst yöneti me ait olsa da istenilen kaliteni n el de edilmesi or gani zasyonun t üm üyel eri ni n katılı mı nı gerektir mekt edir. [19, 20] Çevre yöneti m st andartları ile özellikle son yıllarda yaygı nlaşan kalite yöneti m standartları arası nda öne mli benzerlik bul unmakt adır. Kalite güvencesi, müşt eri bekl entileri ni n karşılanması, üreti m pr osedüründeki veri mliliği n arttırıl ması, sürekli geliş meni n sağl anması nı hedefle mekt edir. Çevre yöneti m siste ml eri bunl ara ek ol arak çevre ile il gili mevcut yasal yükü ml ül ükl eri n de yeri ne getiril mesi ni kapsa makt adır. Ayrıca çevre yöneti mi nde sürekli geliş me, müşt eri bekl entisi ni n yanı nda kur ul uşları n kendileri ni n bekl edi ği a maç ve hedefler ile de sağlanmalı dır. [19, 20] 35

46 Yapısal ol arak karşılaştırıldı ğı nda i ki standardın da ortak t e mel unsurlara sahi p ol dukl arı görül mekt edir. Bu unsurları n başlıcaları aşağı da veril miştir: Politikanı n tespiti Gerekli kaynakl arı n ve eğiti mi hti yacı nı n belirlenmesi Ür eti mprosesleri ni n kontrol ü Siste mdokü mant asyonu Dokü man kontrol prosedürleri ni n ol uşt urul ması Kayıtları n tut ul ması İç tet ki kler Alt yapı cı ve tedari kçi firmal arı n tet ki ki Yöneti mi n gözden geçirilmesi Yöneti mi n te msilcisi ni n at anması Pl anl a ma Düzenl eyici ve önl eyici faali yetler Kriti k proses ve faaliyetleri n incelenmesi Yasal düzenl e mel erden kaynakl anan yükü ml ül ükler Kali brasyon Her i ki standardı n da özgün gereklilikleri olsa da çevre yöneti m siste mi nin pek çok unsuru t ek bir yöneti m siste mi ol uşt ur mak üzere kalite yöneti mi yle ent egre edilebilir. Kalite yöneti mi uygul ayan kur ul uşları n çevre yöneti m siste mi uygul a ması yap mak istedi kleri za man öne mli avant ajlara sahi p ol dukları söyl enebilir. Tü m benzerli klere rağmen yöneti m siste ml eri i çi n hazırlanacak ol an dokü manl arı n çevresel et kileri n tanı ml anması nı, kontrolünü ve azaltıl ması nı sağl ayacak nitelikte ol ması na di kkat edil meli dir. [19, 20] Özellikle ortak bir sistem di zaynı söz konusu olduğunda hazırlanacak dokü manl arı n yet eri nce ayrı ntılı ol masına di kkat edil meli dir. Ör neği n her i ki standardın da ort ak unsuru ol an dokü man kontrol ü hakkı nda yazılacak bir prosedür, he m çevre yöneti mi he m de kalite yöneti mi dokü manl arı nı içer meli dir. Ancak gereği nden fazla ayrı ntı ya gir me meye di kkat edil meli dir. Ör neği n kali brasyon konusunda ol uşt urulacak çok ayrı ntılı bir prosedür, kali brasyon gerektirmeyen bazı 36

47 öl çüm eki pmanl arı nı da i çerebilir. Dol ayısı yla kur ul uşlar dokü mant asyon işle ml eri ol dukça di kkatli yürüt mekt edirler. [19, 20] Çevre Yöneti msiste ml eri ni n Sağl adı ğı Ekono mi k Kazançl ar Günü müz dünyası nda rekabet edebil mek eşit koşullar altında mücadel e edebil me yet eneği, veri mliliği n arttırıl ması, gelirleri n arttırıl ması, mali yeti n düşürül mesi ve kur ul uşun i majı nı n değiştiril mesi gi bi fakt örlere bağlı dır. Ti carette malların her hangi bir engele takıl madan serbestçe dolaşabil mesi isten mekt edir. Üzeri nde anl aş ma sağl anan I SO 9000 ve I SO gi bi standartlar alıcı ve satıcıları n hakl arı nı daha i yi kor umal arı nı sağl a makt a ve sı nır ötesi ticareti kol aylaştır makt adır. I SO st andardı nı n kur ul uşlara sağl ayacağı çevre perfor mansı yla, kur ul uşlar gelirleri ni arttırıp prosesleri ni veri mli hal e getir meni n yanı nda mali yetleri ni düşür müş ol urlar. Ayrıca bu şekil de rekabet güçl eri de art mı ş ol ur. [19, 20] Ul uslararası standartları n a macı, ul usal standartlardan kaynakl anan ticari engelleri n ortadan kal dırıl ması dır. Eşit koşullarda mücadel e edil mesi ni sağl amakt adır. Kur ul uşları n başarısı spesifikasyon ve st andartlara uyu m sağl a ma kabiliyetleri ile doğr u orantılıdır ISO i n Çevresel ve Ekono mi k Faydal arı Za manl a ür ün ve hi z metleri n çevresel mali yet ve f aydal arı nı n daha i yi anl aşıl ması gerekti ği ortaya çı kmı ştır. Pek çok kur ul uş çevresel veri mliliği n arttırıl ması sonucu mali yetleri n yükseleceği ve kazancı n çok daha az ol acağı gör üşündedir. Fakat yapılan uygul a mal ar değerlendirildi ği nde bunun t a m t ersi bir dur um ol duğu gör ül mekt edir. Çevre yöneti m siste mi ni n kur ul ma aşa ması ndaki il k yatırım mali yeti caydırıcı unsur ol ma mal ıdır. Tü m kur ul uşları n kendileri ne göre yap mı ş ol dukl arı uygul a mal arla zaten bir çevre yöneti mi yaptı kları di kkat e alı ndı ğı nda t ek yap mal arı gerekeni n bunl arı standartlar doğr ult usunda geliştir mek ol duğu gör ül mekt edir. Çevre yöneti msiste ml eri ni n kurul uşlara yarar sağl ayabileceği alanlar açı klanmı ştır: [19, 20] 37

48 1) Yasal düzenl e melere uyum: I SO st andardı, kur ul bünyesi nde ol uşt urulacak bir risk kontrol progra mı i çi n t emel t eşkil edebilir. Çevre yöneti mi, günü müzde kur ul uşları n bazı soruml ul ukl arı yerine getir mek i çi n uygul adı kları bir faali yet hali ne gel mi ştir. Daha az t oleranslı yasal düzenl e mel er ve çevre proble ml eri konusunda gi derek artan ka muoyu hassasi yeti, çevresel perfor manst an kaynakl anabilecek yasal, fi nansal ve ticari riskleri n çok di kkatli bir şekil de değerlendiril mesi ni gerektir mekt edir. Kı sıtlı sayıdaki si gorta şirketi ni n sunduğu, pek çok koşul a bağlı ve çok fazl a istisnai dur umun ol duğu çevresel hasar politikası bul unmakt adır. Uygul anacak i yi bir çevre yöneti mi sayesi nde si gorta kapsa mı na gir meyecek olan olası çevre kazaları nı n önüne geç mek mü mkün olacaktır. Çevresel faali yetlerde başarısızlık ol ması dur umunda kur ul uşlar i çi n ol dukça öne mli sorunl ar meydana gel ebilir, yasal mevzuatla karşı karşı ya kalı nabilir ve hasarı n gi deril mesi yüksek mal i yetl er gerektirebilir. Ayrı ca ka muoyu ve si vil t opl u m kur ul uşları ndan da bir çok ol umsuz t epki gel ebilir. Hatta önceden yapıl mış bazı anl aş mal ar iptal dahi edilebilir. Yasal mevzuat a uyu m sürekli geliş meyl e birlikte ISO i n i ki t e mel prensi bi dir. Kur ul uş kendi faali yetleri ile il gili mevzuatı belirleyerek mevcut dur umu ort aya koyar ve sürekli izle meyle za manı nda önl eyici ve düzeltici önle ml eri alınabilir. 2) Mali yetleri n düşürül mesi/ kazancı n arttırılması: Et ki n bir çevre yöneti mi yl e mali yetleri n düşürül mesi yönünde yapılacak uygul a mal ar belirlenebilir. Ür ünün mali yeti ni azaltacak t eknol oji k değişi klikler yapılarak ha mmadde, enerji ve işgücünün daha et ki n kullanıl ması sağl anabilir. Kirlenme ve çevresel et kil eri n azaltıl ması rekabet gücünü arttırır. Atı kları n doğaya direkt ol arak veril mesi kaynakl arı n ekono mi k kullanıl madı ğı nı gösterir. Çevresel perfor mansı n iyileştiril mesi ne yöneli k çalış mal ar sırası nda kirlenmeni n kontrol edil mesi, yüksek mali yet gerektir mekt edir. Bunun yeri ne kaynağı nda kontrol uygul a ması yla kirlilik oluş madan önl e m al arak oluşacak et kileri n mi ni mi ze edil mesi daha ekono mi k bir uygul a madır. Kalite yöneti mi ni n yaygı nlaş ması yla i mal atta ol uşan kayı pları n önüne geç mek mü mkün olmuşt ur. Şirketler; proses, ür ün ve hi z metleri n her kade mesi ne kalite anl ayışı nı yerleştir meye çalış makt adır. Benzer 38

49 şekil de çevresel et kileri n azaltıl ması da pr oses ve ür ün di zaynı na ent egre edil meli dir. Çevre perfor mansı nı n iyileştiril mesi ni n faydaları şöyl e sıralanabilir: Ha mmaddel eri n et kili kullanı mı, geri dönüşümü ve yeni den kullanı mı yl a ha mmadde tasarrufu Pr oses veri mi ni n art ması ve arızaları n azal ması Yan ürünl eri n daha et kili kullanı mı Enerji tasarrufu Ha mmadde mi kt arı nı n azal ması yla taşı ma ve depolama mali yetleri ndeki düşüş Daha güvenli bir çalış ma orta mı Emi syon, deşarj, atık nakli ve bertarafı ndan kaynakl anan mali yeti n azaltıl ması Ür ün kalitesi ndeki artış Daha geliş miş ve güvenli ürün üreti mi Ha mmaddeni n et ki n kullanı mı sonucu düşük ürün mali yeti Paketle me ve a mbal aj mali yeti ndeki düşüş Doğal kaynakl arı n daha veri mli kullanı mı 3) Kaynak yöneti mi: Kaynak yöneti mi nde, çevre yöneti m siste mi kur ul uşlara bazı stratejik faydal ar sağl ayabilir. Kullanılan bazı maddel er daha sonradan zararlı et kisi ol duğu ortaya çı karsa yasaklanabilir. Yöneti m sistemi kur ul uşun bu gi bi dur uml ara hazırlıklı ol ması nı sağl ar. Aynı şekil de t edari kçi fir mal ardan t e mi n edilen maddel er konusunda da benzer duru ml ar ol uşabilir. Yönetim siste mi yl e kur ul uşun benzer t üm dur uml ara hazırlıklı ol ması sağlanır. 4) İ maj: Çevre sorunl arı konusunda artan ka muoyu hassasi yeti sonucu, kur ul uşlar ür ünl eri üzeri nde çevreye verdi kleri öne mi belirten işaretler kullanmaya başla mı şlardır. I SO st andardı, ürünün çevre dost u ol duğunu göster mek i çi n kullanıl masa da kur ul uşun çevre üzeri ndeki et kileri ni sürekli azalt maya çalıştığı nı gösterir. 5) Çalışanl arı n moti vasyonu: Çevre yönetim siste mi ni n varlığı, çoğunl ukl a çalışanl arı n moral ve motivasyonunu arttır maktır. Topl um çevre sorunl arıyl a gitti kçe daha fazla il gilenmekt e ve çevresel et kileri n azaltıl ma ması dur umunda gel ecek kuşakl arı n karşılaşacağı sor unl arı çok i yi anl amakt adır. Moti vasyon artışı nı n bir 39

50 di ğer faydası ise, et kilerin ve mali yetleri n azaltıl ması konusunda gel ebilecek ol an önerilerdir Bel gelendi r meni n Faydal arı Ür eticiler ve t üketiciler arası ndaki ilişki, ürün ve hi z metleri n kalitesine duyul an güvenl e il gilidir. Kur ul uşun sahi p ol acağı bir belge, ürün ve hi z metleri n kalitesi ni gösterecektir. Bir bel ge sahi bi ol mak il k aşa mada yüksek mali yet getirse de daha sonra öne mli kazançl ar sağl ayacaktır. Bir yöneti m siste mi uygul ayarak bunu bel geleyen kur ul uşları n di ğerleri ne göre yasal mevzuat a daha uyu ml u ol dukl arı söyl e mek doğr u ol acaktır. Yasal ot oriteler de bu kur ul uşları n yüküml ül ükl ere uyacakl arı na ve pr obl em ol duğu za man gerekli önl e ml eri alacakl arı na daha fazl a güven duyarlar. [19, 20] 40

51 3. TI BBİ ATI KLARI N YÖNETİ Mİ 3. 1 Tı bbi Atı k Tanı mı 30 yıl dan uzun bir süredir A. B. D. de, sağlı k sekt öründen kaynakl anan atı kları n eyal etler arası t aşı nı mı na dair bazı for ml ar mevcutt ur. Radyoaktif tı bbi atıkları n da uzakl aştırıl ması yönet meli klere bağl anmı ştır. Bu konuda birçok yasanın mevcut ol ması na rağmen, 1988 yılında çok sayı da i ğne, bandaj ve kanlı atı klar, East Cost ve Gr eat Lake pl ajları na boşaltıl mıştır. Bu ol ay ve bunu t aki p eden medya haberleri, yöneti mi n bu ti p atı k uzakl aştır ma faali yetlerini kontrol de duyarsızlığı ol arak yor uml anmı ş, hal kı n t epkisi ni çekmi ştir. Kongreler ve bazı eyal et yasa ma or ganl arı bu ol ayı el e al mı ş ve kısa sürede, t aşı nı mı ve uzaklaştırıl ması ayrı bir stat ü gerektiren ve tı bbi atı k ol arak t anı ml anan bir kavra m ol uş muşt ur. Günü müzde tıbbi atı k kavra mı ol arak ne genel bir t anı m ne de bu tip atı klar i çi n geçerli düzenli bir yönet meli k ol uşt urula ma mı ştır. Fakat tı bbi atık t anı mı nı Ameri ka Kaynakl arı n Kor unu mu ve Geri Kazanı mı Yasası ndan ( RCRA) çok geniş kapsa mlı ol arak el e al mı ştır. RCRA ya göre tıbbi atı k şu şekil de t anıml anır: İnsan ve hayvanl arı n t anı, tedavi veya bağışı klık çalış mal arı sırası nda veya bi yol oji k üretim ve t est aşa ması ndan kaynakl anan katı atı klardır. RCRA nı n t anı mı nda; enfekte, enfekt e ol mayan atı klar gi bi bir ayrı m bul unma makt adır. Tı bbi atı klar çok büyük oranda aşağı daki faaliyetlerden kaynakl anırlar: [21] Hast aneler Ayakt a tedavi yapılan klini kler Tı bbi laborat uarlar Di ş dokt oru muayenehanel eri Vet eri ner muayenehaneleri Ar aştır ma laborat uarları He mşirelik kabi nleri Gezi ci cerrahi mer kezler 41

52 Di yaliz mer kezleri Kan bankal arı Bi yot eknol oji fir mal arı Bunl ara ilave ol arak, cenaze evl eri ve ev i çi faali yetlerden de tıbbi atı kl ar kaynakl anmakt adır Yasal Çerçeveler A. B. D. de Tı bbi Atı k Yöneti mi A. B. D. de Kası m 1988 de Tı bbi Atı k İzle me Kanunu çı karıl mıştır. Bu kanun altında, tı bbi atı kları n i zle me ve yöneti mi ne dair 2 yıllık bir de monstrasyon pr ogra mı ol uşt urul muşt ur. RCRA nı n hazırladı ğı rehber kitapta, katı ve zararlı atık yöneti m pr ogra ml arı na giriş bil gileri veril miştir. Bu rehber kitapta; RCRA nı n t anı mı, RCRA- D alt başlı ğı ile katı atı k yöneti mi, RCRA- C alt başlı ğı ile zararlı atı k yöneti mi, yer altı depol a ma t ankl arı yöneti mi, RCRA-I alt başlığı ile di ğer kanuni hükü ml er ile RCRA il e di ğer çevre kai deleri ile ilişkiler yer al makt adır. Bu başlı klar altında, bu de monstrasyon pr ogra mı nda, Tı bbi Atı k Yönetmeli kleri alt başlı ğı ile tıbbi atı kl ar içi n depol a ma, taşı ma ve uzakl aştır ma hususları ele alınmı ştır. [22] Bu de monstrasyon pr ogra mı nı n a macı; tı bbi atıkl arı n t anı mı nı, bi na i çi atı kl ardan hariç tutarak yapmaktır. Bu progra mdoğr ult usunda ele alınan konul ar aşağı dadır: Tı bbi Atı k İçeri ği: Kült ürler ve enfeksi yon yapı cı madde st okl arı İnsan kaynaklı patal oji k atı klar (örn., mendil, vücut parçaları v. b.) İnsan kanı ve kan ürünl eri Kullanıl mış kesici aletler (örn., şırıngalar, iğne uçları v. b.) Hayvan atı kları Özel i zol e atı klar (örn., bul aşıcı hastalık geçiren hastalardan kaynakl anan atı kl ar v. b.) Kullanıl ma mı ş kesici aletler (örn., yara di kiş iğneleri, neşter, şırınga v. b.) 42

53 Tı bbi Atı k ile Zararlı Atık Karşılaştır ması Tı bbi atı klar RCRA t arafından katı atı k ol arak t anı ml andı kları i çi n, C alt başlı ğı nda zararlı atı k ol arak karakt erize edilirler. Diğer bir değişle, bir faali yetten kaynakl anan atı ğı n tı bbi atı k ol arak değerlendirilmesi i çi n, bu atı ğı n listelen mi ş veya karakt erize edil miş ol ması gerekir. Eğer tı bbi atı k, zararlı bir atı ksa, bu C alt başlı ğı altında zararlı atık sı nıfına gir mesi içi n gerekli şartları sağla malı dır. Şekil de belirtildi ği gi bi; eğer tı bbi atı k ne listelenmi ş ne de karakt erize edil mişse, tı bbi atı k düzenl e mesi ol arak RCRA- J alt başlı ğı nda altında t anı ml anır. Eğer listelenmi ş veya karakterize edil mişse, RCRA- C alt başlı ğı nda zararlı atı k ol arak tanı ml anır. Li stelenme mi ş ve karakt erize edil me mi ş tıbbi atı k RCRA- J alt başlı ğı Li stelenmi ş veya karakt erize edil miş tıbbi atı k RCRA- C alt başlı ğı Li stelenmi ş veya karakt erize edil miş, tıbbi ol mayan zararlı atık RCRA- C alt başlı ğı Şekil 3. 1 RCRA ya Göre Tı bbi Atı k ile Zararlı Atık Karşılaştırıl ması RCRA- C alt başlı ğı, zararlı atı kları n beşi kten mezara yöneti mi ni sapta mak i çi n kur ul muş federal bir pr ogra mdır. Bu pr ogramı n a macı, zararlı atıkl arı n el e alı nması nda, i nsan sağlığı ve çevreyi kor umaya yöneli k bir t ut umun sağlanması dır. Bu a maç çerçevesi nde, C alt başlı ğı nı n yönet melikl eri, zararlı atı k ol uşumu, t aşı nı mı, arıtı mı ile depol a ma ve uzakl aştır ma faali yetleri ni el e alır. Prati kte bunun amacı, çok yüksek sayı daki zararlı atı k üreticileri ni n yöneti mi dir. C alt başlı ğı, neredeyse Ameri ka Çevre Kor uma Teşkilatı nı n ( EPA) şi mdi ye kadar geliştirdi ği en kapsa mlı yönet meli ktir. Bu yönetmeli k il k ol arak hangi katı atı ğı n, zararlı atı k kriterleri ni sağladı ğı nı t espit eder. Daha sonra ise zararlı atı kla t e mast a ol an 3 kat egori 43

54 (üreticiler, t aşı yıcılar ve arıt ma/ depol a ma ile uzakl aştır ma biri ml eri) içi n çeşitli gereklilikleri belirler. Ayrı ca C alt başlı ğı, arıt ma/ depol a ma ile uzakl aştır ma biri ml eri ni n di zaynı ve güvenl e çalış ması i çi n t ekni k st andartları da ort aya koyar. Bu standartlar, zararlı atı ğın çevreye t ahli yesi ni mini mi ze et mek i çi n t asarlanmı ştır. Ayrı ca arıt ma/ depol a ma ile uzakl aştır ma biri ml eri i çi n geçerli ol an kanunları n t alep ettiği i zi nleri geliştir mek ve sonuçl andır mak a macı na da hi z met eder. Bu i zi nl er, C alt başlı ğı ndaki progra mı n işleyişi açısı ndan gereklidir. [21, 22] De monstrasyon Progra mı Tı bbi Atı kları n İzlenmesi de monstrasyon pr ogra mı; üretici den, uzakl aştır ma sahası na kadar, tı bbi atıkl arı n i zlenmesi a macı nı güder. ( Zararlı atı klar içi n C alt başlı ğı nda yer al an manifest o siste mi ile benzerlik gösterir.) Bu pr ogram; t aşı ma, izle me ve tı bbi atı ğı n uzakl aştırıl ması aşa mal arını n di zaynı nı sağl a makt adır. Bu siste mde i hti yaç duyul an; atı ğa eşli k eden bir i zleme f or mu ve atı kla t e masta ol an her biri mi n ( üretici ni n, t aşı yıcı nı n, transfer istasyonunu, arıt ma/ i mha ve uzakl aştır ma) tut makl a yükü ml ü ol duğu i mzalı bir kopyadır. Eğer ni hai uzakl aştır ma biri mi atı ğı kabul ederse, i mzalı formun bir kopyası, bu tı bbi atı k üreticisi ne geri döner. Bu işle ml erle, tı bbi atı k üreticisi, atı ğı nı gerçek anla mda uzakl aştırdı ğı nı garantile mi ş ol ur. İzle me pr ogra mı ayrıca; EPA ve eyal etin, tı bbi atı k ile uygun bir şekil de ilgileni p il gilenil medi ği konusunda uyar mak i çi n bazı istisna ve farklılık göst eren dur uml arı da i çerir. Tı bbi atı kla; çalışanları n ve halkı n t e ması nı mi ni mi ze et mek i çi n, arıt ma/ i mha ve uzakl aştır ma sahası na git meden önce ayır ma, paketle me, plakal a ma, işaretle me ve depol a ma içi n gerekli şartlar da progra miçerisi nde yer al makt adır. Bu de monstrasyon pr ogra mı, tı bbi atı k ile temasta ol an 3 gur up üzeri nde odakl anmı ştır. 1) Ür eticiler 2) Taşı yıcılar 3) Arıt ma/ i mha ve uzakl aştır ma biri ml eri Ür eticiler Tı bbi atı k üreticisi; işleml eri veya faali yetleri tıbbi atı k üreten veya yönet meli klerce tıbbi atı k kabul edilen kişi dir. Bu tı bbi atı k i zle me pr ogra mı, ayda kg ( 50 44

55 pound) veya daha fazla tıbbi atı k üreten veya bunları atı k sahası na nakl eden kişi veya faali yetlere uygul anır. Bu ti p üretici, yönet meliklere göre tı bbi atı ğı nı, ayır ma, paketle me, pl akala ma, işaretle me ve nakl et me işle ml eri ni yap mak zor undadır. Tı bbi Atı kları İzle me Kanunu, üreticileri 2 grupt a ele almakt adır Bunl ar; Küçük ölçekli tıbbi atık üreticileri Büyük ölçekli tıbbi atık üreticileri Büyük öl çekli tı bbi atı k üreticileri, ayda kg dan ( 200 pound) daha fazla tı bbi atı k üreten faali yetler olarak t anı ml anır. Büyük öl çekli tı bbi atı k üreticileri genel ol arak hastaneler, he mşirelik kabi nleri, kli ni kler, laborat uarlar ve şehir sağlı k kur ul uşları dır. Di şçi ve vet eri ner muayenehanel eri ise genel de ayda kg dan ( 50 pound) daha az tıbbi atık üreten kuruluşlan ol up, küçük ölçekli tıbbi atık üreticisi sınıfındadırlar. Bu i zle me pr ogra mı bazı nokt alarda istisnalar göster mekt edir. Tı bbi atı kların faali yet yeri nde yakıl ması dur umunda, üretici tı bbi atığı nı yeri nde veya kanalizasyon siste mi nde bertaraf edi yorsa, bu pr ogra m kapsamı nda yer al maz. Benzer şekil de, tıbbi atı klar üreti m yerinde i mha edilip uzakl aştırılıyorsa, aylı k kg lı k ( 50 pound) üreti m şartında di kkate alı nmazl ar. Fakat, üreticiler üreti m yeri nde yakılan atı kları n hac mi ni rapor etmek zorundadırlar. Tü m tı bbi atı klar, yeri nde arıtıl mış/ i mha edilmi ş veya uzakl aştırıl mış ol sal ar da uygun şekil de depol anmalıdırlar. Taşı yıcılar Tı bbi atı k t aşı yıcısı, tı bbi atı ğı n hava, tren, kara veya su yol u ile uygun böl geye nakl edil mesi ni sağlayan kişi dir. Taşı yıcılar tı bbi atı k nakli ni kabul et meden önce EPA t arafı ndan istenen, i zl e me pr ogra mı na uygunl uk şartları nı sağl a malı dırlar. Taşı yıcılardan, tı bbi atı k nakli sırası nda izle me, kayıt tut ma ve rapor et me kuralları nı taki p et me gerekliliği istenir. Bu şekil de t aşı nı m i çi n kabul edilen atı ğı n, nakil içi n uygun ol arak hazırlandı ğı ve izle me for ml arı nı n di kkatli dol durul duğundan e mi n ol unur. 45

56 Arıt ma/ İ mha ve Uzakl aştır ma Biri ml eri Arıt ma biri ml eri, tı bbi atı ğı n bi yol oji k karakteri ni veya ko mpozisyonunu değiştirerek, hastalık yap ma pot ansi yelleri ni esas ol arak azalt mak veya eli mi ne et meye yöneli ktir. İ mha biri ml eri, tı bbi atı ğın yapısı nı boz mayı, enfeksi yon et kisi ni azalt mayı ve tı bbi atı k tanı mı nda çı kar mayı sağlayan işle ml erdir. Tı bbi atı k t a m ol arak arıtıl mış veya i mha edil miş ise i zlenmesi ne artık gerek yokt ur. Bu arıt ma ve i mha biriml eri; yakma, buharla sterilizasyon, dezenfeksi yon, ısı veya radyasyonl a arıt ma v. b. işle ml eri içerir. Uzakl aştır ma biri ml eri ise tıbbi atığı n arazi de depol anma faali yetleri ile ilgilidirler. Tabl o 3. 1 de tıbbi atıklar içi n bazı uzakl aştır ma alternatifleri veril miştir. [23] Tabl o 3. 1 Tı bbi Atı klar İçi n Uzakl aştır ma Alternatifleri TEKNOLOJİ Buharla sterilizasyon ve parçala ma PROSES Hava, sterilizasyon yatağı ndan t ahli ye edilir ve buhar yat ağa enj ekt e edilir. Arıtıl mış mal ze me parçalanır. Ki myasal dezenfeksi yon ve parçala ma mekani k Ki myasal bir dezenfekt an, atı k ile karıştırılır ve atı k mekani k bir öğüt ücü veya mengenede parçalanır. Ki myasal dezenfekt an ile su karışı mı atı k ile öğüt ücü bir yat akt a karıştırılır. İşlenen atı k su ile çal kalanır ve katı/ sı vı for mdaki atı k çal kal a ma/ ayır ma yat ağı nda ayrıl mış ol ur. Mi kr odal ga ve parçala ma Buhar sterilizasyonu Atı k parçalanır ve buhar ile ne ml endirilir. Daha sonra arıt ma yatağı nda mal ze me mi kr odal gaya tabi tut ul ur. Tı bbi atı k buhar ile st erilize edilir. Yüksek vaku m arıtım kazanl arı nda kondense sı vı kullanılır. Atı k kur ut ul ur ve 170 C Fahrenheit a soğut ul urlar. İşlenmi ş ol an tı bbi atı k hal a yönetil me gerektirir. 46

57 Eyal etler Arası Taşı nı m A. B. D t arafı ndan yür ütül en bu Tı bbi Atı kları İzle me de monstrasyon pr ogra mı na Connecticut, Ne w Jersey, Ne w Yor k, Rhode Island ve Puert o Ri co eyal etleri katıl mışlardır. Bu pr ogra m, katılan eyal etler i çin uyul ma zor unl ul uğu gerektirir. Ör neği n; tı bbi atı k, i zleme pr ogra mı na dahil bir eyal ette üretiliyor fakat pr ogra ma dahil ol mayan bir eyal ette arıtılıp uzakl aştırılsa dahi atı k üreti m yeri nden dol ayı, pr ogra mı n gereklilikleri ni yeri ne getir mek zorunl uluğundadır. Yür ürl ül ükt eki Di ğer Yasalarla İlişkiler A. B. D. de yür ürl ül ükt eki federal yasalarla tıbbi atı klara ait bir yöneti m ol uşt urul madı ğı i çi n, CAA ( Te mi z Hava Yasası) ve FI FRA ( Federal İ nsektisit, Fungisit ve Rodentisit Yasası) altında bazı federal şartlar mevcutt ur yılında, CAA altı nda, EPA t arafı ndan kaynak perfor mans standardı ve mevcut ile yeni hastane atı klarını n, enfekt e ve tı bbi atıkl arı n yakıl ması ndan kaynakl anan hava e mi syonl arı nı azaltıcı, e mi syon yönergesi çı karıl mıştır. Bu yönerge ayrı ca yak ma biri mi operat örlerini n eğiti me ve kalitesi ile eki pman st andartları nı da ort aya koy makt adır yılında EPA nı n t ahmi ni, A. B. D. de bu ti p 2400 yak ma biri mi ol duğu ve yıl da yakl aşı k t on tıbbi ve enfekt e atığı n yakıl dı ğı dır. FI FRA altı nda, EPA tarafı ndan mi kr obi yal pestisitler ve tı bbi atık arıtı m teknol ojileri nde kullanılan dezenfekt anlar belirlenmi ştir. [22, 24, 25] Türki ye de Geçerli Yönet meli kler 20 Mayıs 1993 t ari hli, sayılı Res mi Gazete de Tı bbi Atı kları n Kontrol ü Yönet meli ği adı yla, tı bbi atı kları n t anı mı, yöneti mi, t aşı nı mı, geçi ci depol anması, bertaraf sahası na gönderil me, yakıl ması ve ni hai depol anması na dair hükü ml er 8 böl üm hali nde veril miştir. Bu yönet meli ği n a macı, sağlı k kur uluşl arı ndan kaynakl anan tı bbi atı kların hal k sağlı ğı na veya çevreye zarar ver meden ayrı ol arak toplanması, geçici depolanması, geri kazanıl ması, taşı nması ve ni hai bertarafı nı n sağlanması na yöneli k idari, t ekni k ve hukuki prensi p, politika ve progra ml arı n belirlenerek uygul anması nı n sağl anması ol arak ifade edil miştir. Yönet meli k kapsa mı nda sağlı k kur uluşları ndan kaynakl anan atı kları n ayrı ol arak topl anması, 47

58 geçi ci depol anması, geri kazanıl ması, ni hai bertaraf al anı na t aşı narak yakıl ması ve düzenli depol anması süreçl eri nde uyul acak t ekni k ve i dari esaslar ile bu esaslara göre yapılacak işleri n ki ml er tarafı ndan ve nasıl yapılacağı na dair kuralları kapsar. Tı bbi Atı kları n Kontrolü Yönet meli ği karşılaştır ma ve yor um a macı yla aşağı da veril miştir. [26] Bi ri nci Böl üm( Amaç, Kapsa m, Hukuki Dayanak ve Tanı ml ar): Bu yönet meli k 9 Ağustos 1993 t ari hli ve 2872 sayılı Çevre Kanunu gereği nce hazırlanmı ştır. Yukarı da belirtilen a maç ve kapsamdadır ve aşağı daki faaliyetlerden kaynakl anan atıkları içerir: Hast ane, Tı p, diş heki mli ği ve vet eri ner heki mli k eğitimi veren ve araştır ma yapan kur ul uşlar, Kan ve kan ürünl eri ile ilgili çalış ma yapan t üm merkez ve istasyonl ar, Tı bbi tahlil laborat uarları, Deney hayvanl arı nı n kullanıl dı ğı laborat uarlar, Sağlı k ocakl arı ndan, atık çı karan muayenehanelerden ve poli kli ni klerden, diş heki mi kli ni kleri ve revirler, Küçük a meli yat ve benzeri müdahal eleri n yapıl dı ğı tı p ve vet eri ner muayenehanel eri, Bul aşıcı hastalığı n t edavi ol dukl arı veya diyaliz, aspirat ör gi bi aletleri n kullanıl dı ğı kli ni kler, Benzeri tıbbi atıkları n oluşabileceği seyyar sağlı k biri ml eri, Eczane ve ilaç depol arı, Benzer di ğer kurul uşlardan kaynakl anan atı klar. Yönet meli kte ilgili tanı mlar aşağı da veril miştir: Tı bbi Atı k: Ünitelerden kaynakl anan pat ol ojik ve pat ol oji k ol mayan, enfekt e, ki myasal ve far masoti k atıklar ile kesici-delici malze mel er ve sı kıştırıl mış kapl ar. Evsel Niteli kli Atı k: Ünitelerden atılan, ancak, enfekt e ol ma mı ş mutfak atığı, bahçe atı ğı, büro atığı, ambal aj mal ze mel eri, şişe ve benzeri maddel erden ol uşan atı klar. 48

59 Enf ekte Atı k: Hastalı k et kenl eri bul aş mı ş veya bul aş ması muht e mel her türl ü i nsan doku ve or ganl arı, i drar kapl arı, kan ve pl esent a bul aş mı ş atı klar, bakt eri kült ürleri, intani ye ve acil servis atıkl arı, ye mek atı kları, bakt eri ve virüs t ut ucu hava filtreleri, dışkı ve bunl ara bul aş mı ş eşyalar, araştır ma a macı ile kullanılan deney hayvanl arı nı n leşleri ile karanti nadaki hastaları n atıkları. Pat ojen Atı k: Hastalık yapı cı et ken taşı yan atıklar. Pat ojen Atı k: Pat ojen olan veya ol ma riski t aşı yan or ganl ar, vücut parçaları, hayvan cesetleri, kan ve vücut sıvıları. Geçi ci Depol a ma: Atı kları n bertaraf al anı na t aşın ma ve bertarafları ndan önce, ünite içi nde i nşa ettirilen biri m veya kont eynerlerde depol anması. Düzenli Depol a ma: Tı bbi atı kları n su, t oprak ve hava orta mı na zarar ver meyecek şekil de j eol oji k, hi drojeol oji k, statik, hij yenik ve esteti k açı dan ve çevreyi kirlet meyecek ve i nsan sağlı ğı na zarar ver meyecek şekil de, il gili mevzuatlarca öngör ülen her türl ü önlemi n alı ndı ğı sahalarda depol anması. Bert araf Et me: Ünitelerden kaynakl anan tı bbi atıkları n ayrı ayrı t opl anması, geçi ci depol anması, taşı nması, çevreye ve i nsan sağlı ğına zarar ver meyecek şekil de ni hai ol arak yakıl ması, ni hai depol anması ile ilgili tümişle ml er. Özel Niteli kli Torba ve Kap: Sı zdır maya dayanıklı, ne m geçir mez, nor mal çalış ma sırası nda yırtıl ma ve patla mayı önl eyecek kadar dirençli, üzeri nde Ul uslararası Kli ni k Atı klar a mbl emi t aşı yan, atı ğı n özelliği ne göre değişi k renkli, güvenli kapatılabilir, plastik, 50 lt hac mi nde biriktir me kabı. Ul usl ararası Kli ni k Atıkl ar Ambl e mi: Tı bbi atıkl arı n t opl andı ğı özel niteli kli t orba veya kap ile bunl arı n taşı nması nda kullanılan araçları n üzeri nde bul undur ul ması gereken ve yönet meli ği n ekl eri nde verilen a mbl e m. Tı bbi Atı kl ar Soruml usu: Tı bbi atı kları üreten ünite yet kilisi veya görevlendireceği kişi. Taşı ma: Taşı ma işle mi yapan kişi veya kurul uşlar. 49

60 Konteyner: Cr - Ni paslanmaz çeli k veya benzeri met al den yapıl mış, en az 6 m 3 hac mi nde, kapakl arı kilitlenir geçici depol a ma biri mi. Taki p For mu: Şekil 3. 3, Şekil 3. 4 ve Şekil 3. 5 te veril miştir. Bert araf Al anı Soruml usu: Bel edi yelerde veya yet kileri ni devrettiği ki şi veya kur ul uşlarda, tı bbi atı k t aşı ma araçları nı n kabul ü ve atı kları n düzenli depol an ması nı n sağlanması ndan soruml u ol an kişi veya kurul uş. İki nci Böl üm( Tı bbi Atı kl arı n Yöneti mi): Tı bbi atık üretenleri n uyacakl arı esaslar: Ma dde 5: Tı bbi atı kların sor uml ul arı, ol uşan atıkları n gerek üretildi kleri yer deki gerekse dışı ndaki kişilerin sağlı ğı na ve çevreye verebilecekl eri zararları en aza indir mek i çi n sı nıflandırma, t opl a ma, geçici depolama, ünite i çi nde t aşı ma, işle me ve ni hai bertarafı aşa mal arı nda aşağı daki zorunl ul uklara uyul malı dır: a) Tı bbi atı kları n yöneti mi ile il gili personeli n eğiti mi nden ve ol uşan atı kl arı n sı nıflandırılarak t opl anması, ünite i çi nde t aşı nması ve geçi ci depol anması işleri ni n özel bir eki p tarafı ndan yaptırıl ması nı n sağlanması, b) Atı kları n kaynağı nda en aza indirecek siste mi n kurul ması, c) Evsel nitelikli atı klardan ayrı ol arak sı nıflandırıl mal arı, t opl anmal arı, taşı nmal arı ve işlenmel eri, d) Bu atı kları n çevre ve i nsan sağlı ğı na zarar ver meyecek şekilde geçi ci depol anmal arı, e) Emni yetli bir bi çimde ni hai bertaraf alanı na t aşı nmal arı nı n sağl andı ğı nı n bel gelenmesi, f) Tı bbi atı kları n i nsan sağlı ğı ve çevreye zarar ver meden bertaraf edil di ği ni n bel gelenmesi ve bu bilgileri n her yıl Aralık ayı sonuna kadar Bakanlı k a gönderil mesi, 50

61 g) Bu yönet meli ği n kendileri ne verdi ği yükü ml ülükler çerçevesi nde uygulanması na yöneli k ol arak, ünite a mirliği nce yukarı da belirtilen hususlar ile kaza duru ml arı nda alı nacak önl e ml er ve yapılacak işler hakkı nda detaylı bil gileri içeren bir t ali matı n bu yönet meli ği n yür ürl ül üğe gir mesi ni t aki p eden 6 ay i çi nde hazırlanarak üniteni n il gili biri ml eri nde uygul anmak üzere duyur ul ması ndan ve t alep edil di ği nde Bakanlı k gönderil mesi nden soruml udurlar. Tı bbi atıkları n ni hai bertarafları nda uyul acak esaslar: Ma dde 6: Bel edi ye ve mücavir al an sı nırları içinde kal an ve büyükşehir bel edi yesi ol an yerlerde büyükşehir bel edi yeleri, di ğer yerlerde bel edi yeler ile yet kileri ni devrettiği kişi ve kur ul uşlar; beledi ye mücavir alan sı nırları dışı nda kal an yerlerde ise mahallin en büyük mül ki i dare a miri bu atı kları n bertarafı sırası nda i nsanları n r uh ve beden sağlı ğı na, hayvan sağlı ğı na, t oprak, doğal bitki ört üsü ve yeşil al anl ara, yeraltı ve yüzeysel su al anl arı ile su rezerv sahal arı na, t opl umun düzeni ve e mni yeti ne zarar ver meyecek, hava ve gürült ü yönünden çevre kirlenmesi ni önl eyecek şekilde mevcut mevzuat doğrult usunda gerekli tedbirleri al makl a yükü ml üdürler. Sor uml ul uk: Ma dde 7: Atı kları n üretil mesi nden ni hai bertarafları na kadar geçen sürede atı k üreticileri, t opl ayıcılar, atıkları n el değiştirdi ği t üm t aşı yıcılar, ni hai bertaraf edi ciler müt eselsilen soruml udur. Atı k bertarafı nda mali yükü ml ül ük: Ma dde 8: Tı bbi atı k üreticileri ürettikleri atı kların bertarafı i çi n gerekli harca mal arı, bertaraf eden kur um veya kur ul uşa öde mekl e yükü ml üdür. Bu harca malara ilişki n usuller her yıl ünitelerin bağlı ol duğu Bakanlık ları n gör üşü alı nmak sureti yl e Bakanlı k ca tespit edilerek ilan edilir. Üçüncü Böl üm( Atı kl arı n Ünite İçi nde Ayrıl ması ve Taşı nması): Evsel nitelikli atıklar: Ma dde 9: Evsel nitelikli atı klar; a) Tı bbi atıklardan ayrı olarak mavi plastik torbalarda topl anırlar. 51

62 b) Tı bbi atıklardan ayrı olarak geçici depol anırlar. c) 14 Mart 1991 t ari hli ve sayılı Res mi Gazete de yayı ml anan Katı Atı kl arı n Kontrol ü Yönet meli ği doğr ult usunda bertaraf edilirler. Geri kazanıl abilir maddel er arası nda bul unan ser u m ve il aç şi şel eri gi bi ca m mal ze mel er dezenfekt e edilerek si yah pl astik t orbalarda t opl anır ve t ekrar kullanıl mal arı nı n önlenmesi içi n kırılarak hurda cam ol arak değerlendirilir. Tı bbi atıklar: Ma dde 10: Tı bbi atı klar bu iş i çi n eğitil miş personel t arafı ndan di ğer atı klardan ayrı ol arak t opl anır. Pat ojen atı klar sterilize edil di kten sonra di ğer enfekt e atı klarla beraber 14. maddede özellikleri belirtilen özel kır mı zı pl astik t orbalara konul arak t opl anır ve hi çbir şekil de sı kıştırıl maz. Pat ojen ve enfekt e atı klar ünite i çinde t opl andı ktan sonra ci nsl eri ne göre aşağı da verilen met otlar doğr ult usunda st erilize edilerek geçici depoda muhafaza edilirler. a) Kesi ci ve delici özelliği ol an atı klar t ekrar kullanıl ma mal arı i çi n basit bir mekani k al etle bükül üp veya kırıldı ktan sonra ayrı ol arak t opl anır. Bu atı klar 14. maddede özelliği belirtilen kır mı zı pl astik t orbaya ve gerekirse deli nmeyecek başka bir a mbal aja konur. Pl astik t orbaları n hac mi e mni yetle t aşı nabilecek ağırlıkta ol malı, ağzı sı kıca kapatıl malı, gerekirse i ç i çe i ki t orba ol arak kullanıl malı dır. Bu t orbal ar ve di ğer a mbal aj mal ze mel eri hiçbir şekil de geri kazanıla maz ve tekrar kullanıla maz. b) Buharlı ot okl avda ancak dayanı klı t orbalar i çi ndeki mi krobi yol oji l aborat uar atı kları, atı k i nsan kanı ve atı k vücut sı vıları ile kesici ve delici al etler sterilizasyon işle mi ne tabi tut ul ur. Radyoaktif atıklar: Ma dde 11: Radyoaktif atı klar i çi n bu yönetmeli k hükü ml eri uygulan maz. Bu atı kları n bertarafı 9 Temmuz 1982 t ari h ve 2960 sayılı Tür ki ye At om Enerjisi Kur umu Kanunu na ilişki n t üzük hükü ml eri çerçevesi nde yapılır ve bu Bakanlı k a haber verilir. 52

63 Tehli keli ol mayan ki myasal maddel eri n atıkları: Ma dde 12: Yönet meli kte belirtilen ve aşağı da listel enen t ehli keli ol mayan ki myasal maddel eri n atı kları nı n bertaraf edil meden önce geri kazanı mı esastır. Ancak geri kazanıl mayan katı atı klar mavi pl astik t orbalara dol durul up, evsel nitelikli atı kl arla beraber t opl anır. Geri kazanıla mayan sı vı atı klar ise 4 eyl ül 1988 t ari h ve sayılı Res mi Gazet e de yayı ml anan Su Ki rliliği Kontrol ü Yönet meli ği çerçevesi nde bertaraf edilir. Tehli keli ki myasal maddel eri n atıkları: Yönet meli kte kriterleri verilen ki myasal maddel erin atı kları ndan geri kazanılabilecek ol anlar ve kullanı m süresi dol muş ilaçlar ayrılıktan sonra geri kal anlar i çin verilen liste göz önüne alı narak birbirleri yle ol umsuz bir reaksi yon ver me mel erine di kkat edilerek ayrı ayrı toplanır. Bu atı kları n geri kazanıl madı ğı dur uml arda, bertarafı ile il gili mevzuat hükü ml eri doğr ult usunda yapılır. At ıkları n ni hai bertarafı nı n yan ma ile al acağı hallerde atı kl arı n arası nda cı va ve cı va içeren bileşi kler ile basınçlı kapl ar bul unma mal ıdır. Cı va ayrılarak t oplanır ve değerlendirilir. Li ste hali nde verilen şoklara karşı hassas ol an, su ile reaksi yon veren veya kol aylı kla reaksi yona girebilen maddel eri n uzakl aştırıl ması na özellikle di kkat edilir ve ol umsuz et kileri ni önleyecek şekilde bertaraf edilir. Tehli keli ol mayan ki myasal madde atı kları: Tehli keli ol mayan ki myasal maddel eri n atı kları şeker, a mi noasit, organi k ve inorgani k t uzları n atıklarıdır. Or gani k maddel er: o Aset atlar ( Ca, Na, NH 4, K) o Ami noasitler ve tuzları o Sitrik asit ve Na, K, Mg, Ca ve NH 4 t uzları o Lakti k asit ve Na, K, Mg, Ca ve NH 4 t uzları o Şekerler 53

64 İnorgani k maddel er: o Na ve Kbi karbonat o Na, K, Mg ve Ca borat o Na ve Kbromürleri o Na, K, Mg, Ca karbonatları o Na, K, Mg, Ca kl orürleri o Ca fl orit o Na, Ki yodi d o B, Mg, Ca, Al, Si, Fe oksitleri o Na, K, Mg, Ca, NH 4 fosfat o Na, K, Mg, Ca silikat o Na, K, Mg, Ca, NH 4 sülfatları Tehli keli ki myasal madde kriterleri: Toksi k atıklar: o Düşük dozl arda dahi insan içi n öl dürücü, o Geri dönüşümü ol mayan, bir hastalığa sebep olan ya da belirgi n bir kat kısı ol an, o İyileşebilecek hastaları olu msuz yöne dönüşt üren ki myasalları içeren atıklardır. Toksisiteyi tanı ml ayacak değerler: Rat İnhal asyon Tavşan Ör nek : Oral LD 50 <50 mg/ kg : LC 50 <2 mg/lt : Der mal LD<200 mg/ kg : Sit ot oksi k ilaçlar ve ci va içeren atıklar Kor ozif atıklar: o ph<2. 0 olan asitler ve ph>12. 5 olan bazlar. o Çeli ği yılda ¼ den fazla aşı ndıran ki myasal maddel er. Ör nek: Kuvvetli asit ya da baz içeren atıklar 54

65 Yanı cı-parlayıcı atıklar: o Oksitleyici, o Parla ma nokt ası 60 o den az olan, o Sürt ünme ile alev alabilen, o Ne mi absorblayarak alev alabilen, o Kendiliği nden ki myasal değişi ml ere uğrayarak alev alabilen maddel erdir. Ör nek: Etil al kol, eter, aset on, ksilen, ve birçok klorl u çözücü içeren atıklardı r. Reaktif atıklar: o Kararsız ve su ile hızlı reaksi yona girerek parlayıcı karışı ml ar ol uşt uran, o Isıtıldı ğı za man bozunan veya çarpmal ara hassas, o Si yanür veya sülfür içeren maddel erdir. Ör nek: Sodyu m ve pi kri k asit içeren atıklardır. Ekstrasyon ürünü t oksi k atı klar: Bu atı klar aşağı daki maddel erden herhangi birini içerebilir. o Ar seni k o Bar yu m o Kad mi yu m o Kr o m o Beril yum o Belli başlı pestisitler o Kurşun o Cı va o Sel enyu m o Gü müş o Bakır o Sit ot oksi k ilaç atıkları Geri kazanılabilecek zararlı ki myasal atıklar: o Kr o mi k asit 55

66 o Cı va o Fil mbanyol arı o Per kl oroetilen o Yağl ar o Tol uen ( metil benzen) o Ksilen o Aset on o Bazı al koller Kol aylı kla tehli keli reaksiyon verebilen ki myasal maddel er: Şokl ara karşı hassas olanlar: o Di azo bileşi kleri o Met al tuzları o Nitrosel ül oz o Per kl ori k asit o Per kl orat tuzları o Per oksi de edilebilir ki myasal maddel er o Pi kri k asit o Pi krat tuzları o Poli nitro aromati k bileşi kler Su ile reaksi yon verenl er: o Al kali ve toprak al kali met aller o Al kil lityum maddel eri o Br o m 3 fl orür çözeltileri o Gri gnard reaktifi o Al, B, Ca, K, Li ve Na hidritleri o Al, As, Fe, P, S, Sb, Si, Sn ve Ti met al hal ojenleri (anhi drit) o Fosfor pent aoksit o Sülfür kl orür o Ti noil kl orür o Fosfor oksi kl orit 56

67 Kol aylı kla reaksi yona girenl er: o Nitri k asit ( %71 den yüksek) o Kı r mı zı ve beyaz fosfor Taşı ma: Ma dde 14: Tı bbi atı kların t ümü kaynağı nda ayrı ol arak kırıl maya, delin meye ve taşı nmaya dayanı klı 150 mi kron kalı nlığı nda kır mı zı pl astik t orbalara konul ur. Topl a ma i şle mi nden sonra her bir t orba yi ne aynı özelliğe sahi p, kır mı zı renkli ve üzeri nde gör ülebilecek büyükl ükt e ve her iki yüzünde Şekil de verilen Ul uslararası Kli ni k Atıkl ar a mbl e mi ile Dİ KKAT TI BBİ ATI K i baresi t aşı yan di ğer bir t orbaya koyul ur. Gerekli gör ül düğünde üçüncü bir t orbaya konul arak kesi n sızdır mazlı k sağl anır. Şekil 3. 2 Ul uslararası Klini k Atı klar Ambl e mi Tehli keli sı vı atı klar geri kazanıla madı ğı dur uml arda t alaşla yoğunl aştırılarak biri nci fıkrada belirtilen t orbalara konur. Taşı ma işle mi sırası nda atı k bacaları ve yür üyen şeritle kullanıl maz ve atık t orbaları el de t aşı nmazl ar. Atı k t orbaları t ekerlekli, paslanmaz çeli kten yapıl mış ve bu i ş i çi n ayrıl mış araçlar ile topl anır ve taşı nır. 57

68 Evsel nitelikli atı klar ile tı bbi atı klar aynı anda bir araca yükl enmez. At ık t aşı ma araçları haftada en az bir kez dezenfekt e edilir. Ar açl arı n i çi nde bir t orba patladı ğı takdirde, boşal dı ktan sonra kuru dezenfekt e edilir. Tı bbi atı kları n ünite i çinde t aşı nması ile görevlendirilen personeli n özel niteli kli turuncu renkli el bise gi ymesi ve bunun il gili ünite t arafı ndan karşılanması zorunl udur. Dördüncü Böl üm( Atı kları n Geçi ci Depol anması): Genel kural: Ma dde 15: 2. madde de yer al an ve en az 20 yat ak kapasitesi ne sahi p ünitel er geçi ci atı k deposu i nşa et mekl e veya aynı işlevi görecek kont eyner bul undur makl a yükü ml üdür. Geçi ci atı k deposu i nşa et mek ve kont eyner kullanmak yükü ml ül üğünde ol an üniteleri n soruml ul arı i htiyaçları ol an kont eyner sayısı ile geçici depol ara ait pl an ve pr ojeleri Bakanlı k a bil dir mek zor undadır. Bakanlı k gerekti ği nde bu konul arda ek bil gi isteyebilir. Atı klar atı k bertaraf sahası na t aşı nmadan önce 48 saatten fazla ol ma mak koşul u ile bu depol arda veya kont eynerlerde bekl etilebilir. Geçi ci atık depol arı nı n özellikleri: Ma dde 16: Geçi ci atı k deposu i ki böl meli kapalı bir mekan ol arak i nşa edilir. Biri nci böl mede evsel nitelikli atı klar, i ki nci böl mede ise tı bbi nitelikli atı klar depol anır. Deponun t abanı bet on üzeri ne mozai k, duvarları fayans ile döşenir. Tavanı bet on üzeri ne i nce sı va ol up, yağlı boya ile boyanır. Geçi ci atı k deposunda sı caklı ğı n kontrol edilerek koku oluş ması nı önl e mek i çi n yalıtı m kullanılır veya depo özel şekil de soğut ul ur ve bakteri t ut ucu hava filtreleri kullanılır. Geçi ci atı k deposunun hac mi en az iki günl ük atığı alabilecek boyutlarda ol malı dır. Böl me kapıları dışarı ya doğr u açılır veya sür meli yapılır. Kapılar dai ma t e mi z ve boyan mı ş dur umda ol ur, kapalı ve kilitli t ut ulur, üzeri ne gör ül ebilecek şekil de Ul uslararası Kli ni k Atıklar a mbl e mi konur. Her böl meni n kapısı atı kl arı n 58

69 kol aylı kla boşaltılabileceği boyutlarda ve böl meni n i çi ne hayvan gir mesine i mkan verecek şekil de inşa edilir. Geçi ci atı k deposuna atık t opl a ma araçları nı n kolaylı kla ul aşabil mel eri i çin gereken önl e ml er alınır. Evsel nitelikli atı kları n konul acağı böl mede kanalizasyona bağl anan ızgaralı bir kanalizasyon düzeneği ve bu böl meni n kol aylı kla t e mi zlenebil mesi i çi n bası nçlı bir su musl uğu bul unur. Atıkl ar bu böl meni n i çi nde mavi pl astik t orbal ar ile depol anır. Bu böl me en az 15 günde bir yı kanı p, dezenfekt e edilir ve özel olarak ilaçlanır. Tı bbi atı kları n konul acağı böl mede bir drenaj düzeneği bul unur. Bu düzenek kanalizasyona bağl anmayı p özel sızdır maz bir t anka bağl anır. Tı bbi atı k içeren bir torbanı n patla ması sonucunda ol uşan sı zı ntı suları nı n t e mi zli ği ve dezenfeksi yonu kur u ol arak yapılır. Drenaj daki t ankt a t opl anan sı vılar ise t alaşla yoğunlaştırılarak kır mı zı pl astik t orbal ar i çi nde di ğer tı bbi atı klarla beraber depol anır. Böl meni n temi zlenmesi en az haftada bir veya herhangi bir kazadan he men sonra yapılır. Kont eynerleri n kullanıl ması: Ma dde 17: İl gili belediyeni n uygun gör üşü alın mak koşul u ile geçi ci atı k deposu ol arak kont eyner de kullanılabilir. Kont eynerleri kullanan ünite ile il gili bel edi ye arası nda atı kları n t opl an ması konusunda bir anl aş ma yapıl ması gerekli dir. Bu anl aş ma istenil di ği nde Bakanlı k a i braz edilir. Bu t akdirde atı kları n i kli m koşulları ndan ol umsuz yönde et kilenmesi ni önl emek i çi n kont eynerler uygun yerl ere yerleştirilir. Kont eynerler ez az haftada bir veya herhangi bir kazadan hemen sonra temi zlenir. Kont eynerleri n, 24. maddeni n (f), (g), (h) ve (ı) bentl eri nde belirtilen şartları t aşı ması zorunl udur. Di ğer sağlı k kurul uşları nın atıkları ile ilgili husular: Ma dde 18: 2. maddede belirtilen ve yat ak kapasitesi 20 den az veya yataksı z ol an üniteleri n tı bbi atı kları en yakı nda bul unan geçi ci atı k depol a ma yeri nde depol anır. Bunun sağl anması i çi n iki ünite yet kilisi ni n anlaş ma yap ması gerekir. Böyl e bir i mkanı n ol ma ması hali nde üniteler ürettikleri tı bbi atı kları nı bel edi yeni n bu i ş i çi n 59

70 tahsis edil miş t opl a ma aracı na ver mekl e yüküml üdürler. Bu atı klar çift kır mı zı pl asti k t orbaya yerleştirildi kten sonra ünite i çi nde e mni yetli bir bi çi mde muhafaza edilir. Atı k t opl a ma aracı gel meden önce kesi nlikle bi nanı n dışı na bırakıl maz ve evsel atıkları n topl andı ğı kont eynerlere konul maz. Geçi ci atık depol arı na ruhsat alınması: Ma dde 19: 15. madde uyarı nca geçi ci atı k deposu kur makl a yükü ml ü ol an ünitelere inşaat ruhsatı ver meye yetkili kuruml ar aşağı da veril miştir. a) Bel edi ye ve mücavir al an sı nırları içi nde kalan ve büyükşehir bel ediyesi ol an yerlerde büyükşehir beledi ye başkanlı ğı, di ğer yerlerde beledi ye başkanlı kları. b) Bel edi ye ve mücavir alan sı nırları dışı nda kalan yerlerde valilikler yet kilidir. İşlet me r uhsatı ise depo yeri t abanı, sızı ntı suyu drenaj siste mi ve ek t esisleri n pr ojesi ni n uygun gör ülmesi hali nde, bu maddeni n (a) ve ( b) bentleri nde belirtilen mer ciler tarafı ndan verilir. Geçi ci atık depo yeri işletil mesi ve kontrol ü: Ma dde 20: Tı bbi atı k soruml usu, geçi ci atı k depol arı nı n işletil mesi ve kontrol ü i çi n bu konuda gerekli eğitimi vererek, bir kişi yi görevlendirir. Bu görevli depo yeri ne getirilen atı kları n kontrolünden ve depo yeri ni n veya kont eynerleri n işletil mesi nden soruml udur. Tı bbi atı klar soruml usu, Bakanlı k ın t alebi üzeri ne gerekli bil gileri ver mekl e yükü ml üdür. Beşi nci Böl üm( Atı kl arı n Bertaraf Al anı na Taşı nması): Bel edi yeleri n soruml ul uğu: Ma dde 21: Tı bbi atı kların geçici atı k depol arı ndan veya kont eynerlerden alı narak taşı nması, ni hai depol anması veya yakıl ması suretiyle bertaraf edil mesi ile bu i şi yapacak personeli n eğiti mi ve bu işle ml eri n bel gelendiril mesi nden büyükşehir bel edi yeleri, beledi yeler veya bel edi yeleri n yet kileri ni devrettiği kur ul uşl ar müt eselsilen soruml udur. Gerekti ği nde Bakanlı k bu konuda bel edi yelerle işbirli ği yapar. 60

71 Bu yet kililer yönet meli ği n kendileri ne verdi ği yükü ml ül ük çerçevesi nde uygul anması na yöneli k bir t ali matı hazırlayarak yönet meli ği n yür ürl üğe gir mesi ni taki p eden 6 ay i çi nde ilgililere duyur urlar. Talimatta, bu iş i çi n görevl endirilen özel eki p, t opl a ma r ot aları, soruml ul ar, araç t e mi zle me, kaza dur uml arı nda alı nacak önl e ml er ve yapılacak işler hakkı nda det aylı bil giler bul unur. Bu bil giler Bakanlı k a her yıl Aralı k ayı sonunda iletilir. Taşı ma personeli ni n özel gi ysileri: Ma dde 22: Tı bbi atı kları t aşı makl a görevl endirilen özel eğiti mden geç mi ş şof ör ve temi zli k personeli çalış ma sırası nda el di ven, kor uyucu gözl ük, maske kullanır; çi z me ve özel kor uyucu t uruncu renkli el bise gi yer. Taşı ma işle mi nde kullanılan özel gi ysi ve eki pmanl ar ayrı bir yerde muhafaza edilir. Bunl arı n t e mi zlenmesi beledi yel erce veya beledi yeni n görevl endirdi ği kurul uşlarca yapılır. Tı bbi atıkları n taşı nmasına ilişki n kurallar: Ma dde 23: Tı bbi atıkların; a) Emni yetli bir şekil de, etrafa yayıl madan ve sı zıntı sul arı akıtıl madan ni hai bertaraf sahası na getiril mesi, b) Taşı nması sırası nda transfer istasyonl arı nı n kullanıl ma ması, c) Taşı ma araçları nı n günde en az bir kere te mi zlenmesi, d) Konul duğu kır mı zı t orbaları n patla ması veya başka bir nedenl e etrafa yayıl ması dur uml arı nda dezenfekt e edil mesi, e) Topl anması ve t aşı nması i çi n kullanılan araçl arı n başka işlerde kullanıl ma ması, zorunl udur. Atı k taşı ma araçları nı n tekni k özellikleri: Ma dde 24: Tı bbi atıkların t oplanması ve taşı nması içi n kullanılan araçlarda; a) Atı kları n yükl endi ği kıs mı n ta ma men kapalı yapıl ması, b) Sı kıştır ma mekani z maları nı n bul unma ması, 61

72 c) Şoför mahalli ile atık yükl e me kıs mı arası nda boşl uk bul unması, d) Atı k yükl e me kıs mı nın kaza hali nde zarar görme mesi içi n sağl a myapılması, e) Atı k yükl e me kıs mı nın i ç yüzeyi nde paslanmaz, kol aylı kla t e mi zlenebilen düzgün yüzeyli ol ması, f) Di k köşeler i çer memesi ve kesişen yüzeyleri n yu muşak dönüşl erle birbiri ne birleş mesi, g) Ön ve ar kası nda gör ülebilecek boyutlarda Ul uslararası Kli ni k Atı kl ar a mbl e mi ni n bul unması, h) Dış yüzeyi n t uruncu renge boyan ması, ı) Sağ ve sol yüzeyl eri nde 20 c m büyükl üğünde si yah harflerle Dİ KKAT TI BBİ ATI KLAR i baresi ni n bul unması gerekir. Al tı ncı Böl üm ( Tı bbi Atı kl arı n Yakıl ması, Yak ma Tesisleri ne Ruhsat Veril mesi ve Denetlenmesi): Tı bbi atıkları n yakıl ması: Ma dde 25: Tı bbi atı kların yakılarak bertaraf edil mesi esastır. Yak ma siste ml eri bel edi yeler veya yet kilerini devrettiği kişi ve kur uluşlar t arafı ndan kur ul ur ve işletilir. Bu t esisler Bakanlı k ı n uygun gör üşü alı nmak sureti ile ünite bünyesi nde de kur ulabilir. Evsel nitelikli atı kları n yakıl ması i çi n kullanılan yak ma fırı nları tı bbi atı kları n yakıl ması içi n kullanıl maz. Yak ma tesisleri ni n teknik özellikleri: Ma dde 26: Yak ma fırı nındaki il k böl me sı caklı ğını n C ol ması ve son yak ma böl gesi ndeki gazları n C de en az 1. 5 sani ye tut ul ması zorunl udur. Fırı nlardan çı kan küllerde yanabilen maddel erden t a m yan ma mı ş ol anlar t opl a m külleri n ağırlıkça %2 si ni aşa maz. Ol uşan küller 31. maddeye göre depol anır. 62

73 Yak ma fırı nları nda i mha edilecek ol an atı kları n kabul ve depol a ma biri ml eri sürekli temi z t ut ul ur ve sı k sı k dezenfekt e edilir. Buraya, görevlilerden başkası nın gir mesi yasak ol duğu gi bi hayvanl arı n yakl aş ması da önlenir. Yak ma t esisi baca gazı e mi syonl arı nda, nor mal şartlar altında %11 oksijen esas alı ndı ğı nda Tabl o 3. 2 de verilen değerler sağlanır. Tabl o 3. 2 Yak ma Tesisi Baca Gazı Emi syon Değerleri Günl ük 1 ton/ saat ten fazl a kapasiteli tesisler içi n ( mg/ m 3 ) Günl ük 1 ton/ saat ten az kapasiteli tesisler içi n ( mg/ m 3 ) Topl a mpartikül Ağır met aller ve bileşi kleri (Pb+Cr +Cu+ Mn+Ni +As) Hg, Cd HCl HF 1 1 CO SO NO Topl a morgani k C Topl a mpoli kl orl u di benzo-p-di oksi n ve poli kl orl u di benzofuranlar 0. 1 ng/ m ng/ m 3 Çevreye zarar veril me mesi ve gereken t edbirlerin alı nması kaydı yla ve mahalli n en büyük mül ki i dare a mirini n i zni alı narak tı bbi atıkl ar yüksek yak ma sı caklığı nı hai z tesisleri n fırınları nda da yakılabilir. Yak ma tesisleri ne yer seçi mi izni veril mesi: Ma dde 27: Büyükşehir bel edi yeleri ve bel edi yeler, onaylı i mar pl anları esas alı narak yak ma t esisi kur mak üzere seçti kleri yer i çi n mevcut mevzuat çerçevesi nde Mahalli Çevre Kur ul u kararı ve Bakanlı k ı n uygun gör üşü ile, mahallin en büyük mül ki i dare a miri nden izi n alırlar. Yak ma tesisleri ne inşaat ruhsatı veril mesi ve denetlenmesi: Ma dde 28: Yak ma tesisine i nşaat ruhsatı ver meye; a) Bel edi ye ve mücavir al an sı nırları içi nde kalan ve büyükşehir bel ediyesi ol an yerlerde, büyükşehir beledi ye başkanlı ğı, di ğer yerlerde beledi yeler, 63

74 b) Bel edi ye ve mücavir alan sı nırları dışı nda kalan yerlerde valilikler, yet kilidir. Bu i dareler yak ma t esisi ne i nşaat ruhsatı vermeden önce gerekli t üm bil gi ve bel gelerle birlikte nüf usu on bi ne kadar ol an yerlerde Mahalli Çevre Kur ul u nun, nüf usu on bi nden yukarı ol an yerlerde ise Bakanlı k ı n uygun gör üşünü al mak zorundadır. Yak ma tesisleri ne işlet me ruhsatı veril mesi ve denetlenmesi: Ma dde 29: İşet me r uhsatı, tesisi n 9 Mayıs 1985 t ari h ve 3194 sayılı İ mar Kanunu na uygun ol arak i nşa edildi ği ni n t espiti hali nde 28. maddede belirtilen merciler tarafı ndan verilir. Bakanlı k; t esisleri işlet me şekli, hava ve gür ült ü e mi syonl arı bakı mı ndan denetleyebilir, öl çüm yapabilir, örnek al abilir ve 28. maddede belirtilen idarel erden bu e mi syonl ara ait ölçüm sonuçları nı isteyebilir. Yak ma tesisleri ni n işlet me ruhsatı nı n iptali: Ma dde 30: Bakanlı k, büyükşehir bel edi yeleri veya bel edi yeler ile mahallin en büyük mül ki i dare a miri, yapılan kontrollerde, t esisi n işlet me r uhsatı na ve 26. maddede belirtilen şartlara uygun ol arak çalıştırıl madı ğı nı n t espit edil mesi hali nde işlet meci yi yazılı ol arak i kaz eder ve yeri ne getiril meyen yükü ml ül üğün t ürüne göre bir ay ile bir yıl arası nda değişen bir süre verir. Bu süre sonunda yükü ml ül ükl erin yeri ne getiril me mesi hali nde tesisi n işlet me r uhsatı, r uhsatı veren merci t arafı ndan Bakanlı k ı n da görüşü alınarak i ptal edilir. İşlet me r uhsatı süresi biten t esisleri n, mevcut işlet me şartları nda çalıştırıl ması nı n insan ve çevre sağlı ğı açısı ndan sakı ncalı görül mesi ve söz konusu işlet me şartları nı n düzeltilemeyeceği ni n anlaşıl ması hali nde, işlet me ruhsatı yenilenmez. Yedi nci Böl üm( Tı bbi Atı kl arı n Ni hai Depol an ması): Ni hai depol a ma atı kları: Ma dde 31: Tı bbi atı kların yak ma yönt e mi ile imha edil mel eri ne i mkan ol madı ğı hallerde bu atıklar; 64

75 a) Tehli keli atık depol a ma alanları nda özel bir bölü mde, b) Evsel atı kları n bertaraf alanları nı n bu Yönet melik e uygun ol arak yapılmı ş özel bir böl ümünde, c) Sadece tıbbi atıklar için yapıl mış özel bir bertaraf alanı nda, düzenli depolanırlar. Tı bbi atı kları n yak ma fırınl arı nda yakıl ması sonucu ol uşan küller, yakma t esisi ne atı k getiren araçlara uygun şekil de biri nci fı krada belirtilen depol a ma al anı na t aşı nır ve üzerleri yeteri kadar toprakl a ört ülerek sı kıştırıl mak sureti yle bertaraf edilir. Ni hai depol a ma alanı yer seçi mi kriteri: Ma dde 32: Ni hai depol ama tesisleri ni n; a) Karsti k böl gelerde; i çme, kullanma ve sul a ma suyu t e mi n edilen yeraltı ve yer üst ü suları kor uma böl geleri nde; t aşkı n riski ni n yüksek ol duğu böl gel erde; heyel an, çı ğ ve erozyon böl geleri nde kurul ması na ve işletil mesi ne izi n veril mez. b) Yer seçi mi nde, seçilecek yeri n j eol oji k, hi drojeol oji k özellikleri, yer altı su sevi yesi ve yer altı suyu akış yönl eri, mevcut ve pl anl anan meskun böl ge ile di ğer yapılaş mal ar, depre m kuşakl arı ve t ekt oni k kor uma böl geleri ile diğer ze mi n hareketleri, haki mrüzgar yönü, trafi k durumu di kkat e alınır. c) Bu depo t esisleri ni n en yakı n yerleşi m böl gesine uzaklı ğı 3000 metreden, en yakı n havaalanı na uzaklı ğı ise 5000 metreden az ola maz. Yerleş me yasağı: Ma dde 33: Ni hai depola ma t esisleri i mar pl anında belirtilerek, yerleşim böl gesi ol ma ması sağlanır. Depol a ma tesisi ze mi ni: Ma dde 34: Depol a ma t esisini n ot uracağı ze mi n (te mel), doğal ol arak sı kışmı ş ol malı ve bu sı kış mı ş ze mi ni n kalı nlı ğı 3 metreden ve ko mpresi bilitesi ( Dpr) %95 den büyük ol malı dır. Depola ma t esisi t abanı nı n, maksi mu m yer altı su sevi yesi ne uzaklı ğı 2 metreden az ola maz. 65

76 Depol a ma tesisi tabanı nın teşkili: Ma dde 35: Depol a ma t esisi ni n t abanı, sızı ntı suyunun yer altı suyuna karış ması nı kesi nli kle önl eyecek şekilde düzenl enir. Bunun i çin mi neral sızdır mazlı k t abakası ile pl asti k geçiri msi zli k t abakası birlikte kullanılır. Doğal ze mi n üzeri ne yerleştirilen mi neral sızdır mazlı k tabakası nı n kalı nlığı 1. 5 metreden az, permeabilitesi 10 9 m/ s den küçük ol a maz. Pl asti k geçiri msi zli k tabakası nı n kalı nlığı ise en az 2. 5 mm ol malı dır. Depo t abanı na balı k sırtı şekli de bir for m verilir ve t abanın boyuna eği mi %3 ten, eni ne eğimi %1 den küçük ola maz. Dr en siste mi teşkili: Ma dde 36: Depo t abanında yet eri kadar dren bor usunun, ana t opl ayıcıları n ve bacaları n bul unması zorunl udur. Dren bor ul arı nın i çi nde bul unduğu dren siste mi ni n kalı nlı ğı metreden küçük, bu t abakanı n ni hai per meabilite katsayısı ( k) 10 3 m/ sn den küçük ola maz. Topl anan sı zı ntı suyu 4 Eyl ül 1988 t ari h ve sayılı Res mi Gazet e de yayı nl anan Su Kirlilği Kontrol ü Yönet meli ği de verilen ilgili deşarj li mitleri ni sağl ayacak şekil de arıtılır. Depol a ma tesisleri ni n dolgu yapıl ması: Ma dde 37: Depol a ma t esisleri nde depo sı kıştırılarak dol durul ur ve boşl uk bırakıl maz. Dol gu işle mleri sırası nda, sızı ntı suyu mi kt arı nı azalt mak i çi n günl ük ol arak atıkları n üst ü ört ülür ve dol gu işle mi gereğinde bir sundur ma altında yapılır. Depol a ma tesisi üst ört üsünün teşkili: Ma dde 38: Depo t esisine dol gu işle mi t a maml andı ktan sonra depo gövdesi ne yüzeysel su gir meyecek şekil de sızdır maz hal e getirilir. Bu t abakalar asgari şu özelliklerde ol malı dır; a) Atı k üst ündeki il k ört ü t abakası ho moj en ve kohezyonsuz ze mi nden t eşkil edilir ve tabaka kalı nlı ğı 0. 5 metreden az ola maz. b) Depo gövdesi nden gaz çı kışı söz konusu ise gaz dren siste ml eri yerleştirilir. 66

77 c) Sı zdır mazlı k t e mi ni içi n kullanılan mi neral t abakanı n kalı nlığı 0. 5 metreden az, per meabilite katsayısı nı n (k) değeri 10 9 m/ s den küçük ola maz. d) Plastik tabakanı n kalı nlığı en az 2. 5 mm ol malıdır. e) Depo üst yüzeyi ni n nihai eği mi %5 ten büyük ol malı dır. f) Sı zdır mazlı k t abaka üzeri ne serilen t arı m t oprağı nı n kalı nlı ğı 1 metreden az ol a maz. Depo sahası nı n yeşillendiril mesi: Ma dde 39: Depol a ma işle mi ni n t a ma ml anmasından sonra veya şevl erde dol gu sırası nda, depo sahası nı n t ekrar kullanılabilir hale getiril mesi i çi n yeşillendiril mesi, ağaçlandırıl ması, deponun en üst üne ve şevl ere tarı m t oprağı seril mesi zor unl udur. Bu t oprağı n kalı nlı ğı dikil mek istenen bit ki ni n kök deri nli ği ne göre seçilir. Depo kütlesi üzeri ne düşen yağ mur un kısa sürede sahayı t erk edebil mesi i çi n en üst t oprak tabakası nı n eği mi ni n %3 den büyük ol ması gerekir. Depol a ma tesisi ne inşaat ruhsatı veril mesi ve denetlenmesi: Ma dde 40: Tı bbi atı k depol a ma t esisi ne i nşaat ruhsatı ver meyen 28. maddedeki mer ciler, belirtilen usul ve esaslara göre yet kilidir. Depol a ma tesisi ne işlet me ruhsatı veril mesi ve denetlenmesi: Ma dde 41: 28. maddede belirtilen merciler t arafı ndan, depo yeri t abanı, sızı ntı suyu drenaj siste mi ni n ek t esisleri ni n pr ojesi ne uygun gör ül mesi hali nde işletme r uhsatı verilir. Ruhsatta depo tesisine kabul edilecek atık tipi belirtilir. Depol a ma tesisi ni n işletilmesi ve kontrol ü: Ma dde 42: Tı bbi atı k depol a ma t esisi işlet mecisi kişi veya kur ul uşlar, her depol a ma tesisi i çi n bir görevli bulundur mak zor undadır. Bu görevliler depo yerine getirilen tıbbi atı kları n kontrol ünden ve depo yeri ni n işletilmesi nden soruml udurlar. Bakanlı k bu kişi veya kur ul uşlardan gerekti ği nde depol a ma yeri ni n işletil mesi ve kontrol üne ilişki n bil gileri isteyebilir. 67

78 Sı zı ntı suyu mi kt arı ve özellikleri t esisi işletenl er tarafı ndan belirli aralı klarla öl çül ür ve sonuçl arı ndan Bakanlık haberdar edilir. Öl çüm i şle ml eri depo yeri kapatıl dı kt an sonra 10 yıl süreyle devam eder. Seki zi nci Böl üm( Di ğer Hükü ml er): Tı bbi atıkları n izlenmesi: Ma dde 43: Ünitelerden kaynakl anan atı kları n mi ktar ve özellikleri ni belirten ve Şekil 3. 3, Şekil 3. 4 ve Şekil 3.5 de verilen f or mdan altı nüshanı n il gili böl üml eri her aşa ma içi n tıbbi atık soruml usu tarafı ndan dol durul ur. Bunl ardan biri ünitede sakl anır, biri ay sonunda t opl uca bel edi yeye verilir, geri kal an dört nüsha i mza karşılığında taşı yıcı ya tesli medilir. Taşı yıcı ni hai atı k depol a ma yeri nde tı bbi atı k soruml usu t arafı ndan verilen for ml ardan kendisi tarafından dol durul ması gereken kısı ml arı tama ml ar. Tı bbi atı k ni hai bertaraf al anları soruml usu gel en f or ml arda verilen bil gileri n doğr ul uğunu kontrol ettikt en sonra, kendisi ni n doldur ması gereken yerleri tama ml ar. Bu for ml arı n iki nüshası bertaraf alanı soruml usunda kalır. Bert araf al anı soruml usu kendisi nde kal an son i ki nüshadan biri ni üniteye, di ğeri ni de ilgili üniteye ay sonu itibari yle 5 gün içi nde gönderir. Bel edi ye; tı bbi atı k soruml usu, t aşı yıcı ve bertaraf al anı soruml usunca dol dur ul an for ml arı karşılaştırılarak tüm tı bbi atı kları n gerektiği gi bi bertaraf edil di ğini kontrol eder. Deneti m: Ma dde 44: Bu Yönetmeli k çerçevesi nce yapılacak ol an atı kları n toplanması, taşı nması, işlenmesi, geçi ci depol anması ve ni hai bertaraf işle ml eri ni n kanun ve yönet meli ğe göre yapılıp yapıl madı ğı nı denetleme yet kisi, önceli kler kanunun 12. maddesi uyarı nca Bakanlık a aittir. Ancak yürürl ül ükt eki ilgili düzelt mel erle verilen yet kiler saklı dır. 68

79 Yaptırı ml ar: Ma dde 45: Bu Yönet melik e göre yapılan denetiml er sonucu yönet meli kte yer al an yasakl ara aykırı hareket edenl er ve belirtilen yükü ml ül ükl eri yeri ne getir meyenl er hakkı nda kanunun 15 ne 16 ncı maddel eri uygul anır. Kanunun 20, 21 ve 23 ncü maddel eri nde yer al an idari nitelikteki cezalar i se kanunun 24 ncü maddesi nde belirtilen yet kili maka ml ar tarafı ndan verilir. Geçi ci Madde 1: Yönetmeli ği n yayı ml andı ğı t arihte faali yette bul unan ve 3 ncü maddede belirtilen üniteler 15 nci ve 16 ncı maddede öngör ülen geçi ci atı k depos unu 1. 5 yıl içi nde i nşa et mekle yükü ml üdürler. Geçi ci Madde 2: Bel ediyeler gerekli yer seçimi ni yaparak tı bbi atı kları n ni hai bertaraf tesisleri ni Yönetmeli k i n yayı ml adı ğı tariht en itibaren kur mak zorundadırlar. Yür ürl ük: Ma dde 46: Bu Yönet melik yayı mı tari hi nde yürürlüğe girer. Yür üt me: Ma dde 47: Bu Yönet melik hükü ml eri ni Çevre Bakanı yürüt ür. Atı kları n kaynakl andı ğı üniteni n Tari h Mi kt ar isi m, adres ve telefonu Tor ba sayı/ kg Di kkat edilecek hususlar Atı kları n özellikleri Depol a ma sırası nda vuku bulan kazalar ve alınan önl e ml er ( ) Enfekt e ( ) Toksi k ( ) Delici-yırtıcı ( ) Şokl ara karşı hassas ( ) Su ile reaksi yona girer Tesli meden Tesli malan ( ) Kol aylı kla reaksi yona girer ( ) Radyoaktif Şekil 3. 3 Tı bbi Atı klar İle İlgili Taki p For mu 69

80 Taşı ma yapan kurul uşun İsi m, adres ve telefonu Ar acı n plakası: Ar acı n mar ka ve modeli: Ar acı n atıkları taşı dı ğı üniteler: Taşı ma sırası nda vuku bul an kazalar Atı kları n tesli m Tesli malan ve alınan tedbirler: edil di kleri i mha (isi m/ unvan) sahası: Şekil 3. 4 Tı bbi Atı kları n Taşı nması İle İlgili Taki p For mu Bert araf sahası nı n adı ve yeri Gö mme ile uzakl aştırıldı ise gö mül düğü yer Bert araf yönt e mi Yak ma ile uzakl aştırıldı ğı takdirde kül ve ( ) Gö mme di ğer kalı ntıları n uzakl aştır ma yeri ( ) Yak ma ve yönt e mi ( ) Di ğer (açı klayı n) Atı kları n uzakl aştırıl masından önce Atı ğı n mi ktarı Sor uml unun isi m tabi ol duğu işle ml er Tor ba sayısı/kg ve unvanı Uzakl aştır ma tari hi Bel geni n beledi yeye teslim edil di ği tari h:... Bel geyi alan beledi ye yetkilisi ni n is mi:... Şekil 3. 5 Bertaraf Sahası İle İlgili Taki p For mu 70

81 4. HASTANE ATI KLARI Ġ ÇĠ N ATI K MĠ NĠ MĠ ZASYONU Atı k yöneti mi nde en öne mli hususlardan biri atı k mi ni mi zasyonudur. Atı k mi ni mi zasyonu atı kları n kaynağı nda ve büt ününde mi ni mi ze edil mesi esası na dayanır Atı k Mi ni mi zasyonuna Genel BakıĢ: Genel ve araştır ma hastanel eri ni n atı k akı ml arı ndaki zararlı atı kları n mi nimi zasyonu içi n genel kurallar ve seçenekl er regul asyonl arla ortaya koyul muşt ur. Bu mi ni mi zasyon yönt e mi, hastane atı kları i çi n hazırlanmı ş olsa da bir t esiste ol uşan atı kları n mi ni mi zasyonu içi n de kullanılabilir. Hast ane üniteleri atı k ol uşumu ve yöneti mi araştırılarak aşağı da verilen atık akı ml arı içi n mevcut ve pot ensiyel zararlı atı kları n mi ni mi zasyon seçenekl eri karakt erize edil miştir; Sol ventler Ke mot erapi atıkları Fot ografi k ki myasallar For mal dehit atıkları Radyoaktif atıklar Cı va Di ğer toksi kler ve korosifler EPA t arafı ndan geliştirilen genel atı k mi nimi zasyon yönergesi olan Atı k Mi ni mi zasyonu Ol anakları i çi n Değerlendir me Kıl avuzu ( The Wast e Mini mi zati on Opport unit y Assess ment Manual, USEPA 1988), atı k mi nimi zasyonu değerlendir mesi ve zararlı atı k ol uşumunu azaltacak operasyonl arı n geliştiril mesi nde kullanılır. Bu yönerge, atık mi ni mi zasyonu pr ogramı ol uşt urul ması ve bu progra mı n yür üt ül mesi içi n yöneti m stratejileri ni açı klar. [27] 71

82 Atı k Mi ni mi zasyonu Değerl endi r mesi Sağlı k hi z metleri veren hastaneler, ol uşt urdukl arı atı klarla sağlı k açısı ndan t ehli keli biri ml er hali ni al makt adırlar. Hast ane atı kları nı n; insan ve çevre sağlı ğı na ol abilecek ol umsuz et kileri ni ortadan kal dır mak ya da azalt mak a macı yla gerekli düzenl e mel eri n yapıl ması son derece öne mli dir. Bu kapsa mda yür üt ülen bir atı k mi ni mi zasyon pr ogra mı ile; hastanelerde atı k ol uşumuna neden ol an pr osesl er belirlenerek kaynakt a azaltı m ve geri kazanı m t ekni kleri ile atı k ol uşumunun en aza indiril mesi i çi n atı k mi ni mi zasyonu seçenekl eri ortaya konul ur. Atı k maddeni n kaynağı nda azaltıl ması ya da t esis i çi nde veya dışında geri kazanıl ması; atık yöneti m gi derleri ni azaltarak ve zararlı atı kları n uzakl aştırıl ması ile il gili soruml ul ukl arı düşürerek hastanelere yarar sağl ayacaktır. Şekil 4. 1 de atı k mi ni mi zasyonu i çi n bir değerlendir me prosedürü veril miştir Atı k Mi ni mi zasyonu Değerl endi r me Progra mı 1) Pl anl a ma ve Organi zasyon Pl anl a ma ve or gani zasyon safhası nı n adı ml arı; progra m i çi n i dari desteği n alı nması, atı k mi ni mi zasyonu hedefleri ni n sapt anması ve değerlendir me pr ogramı, görev eki bi ni n or gani zasyonudur. Atı k mi ni mi zasyonu i çi n hastane yöneti mi nden dest ek alı nması progra mı n başarısı içi n çok öne mli dir 2) Değerl endi r me AĢa ması Proses ve Tesis Bil gilerini n Topl anması Bi r hastanede atı k oluşumuna neden ol an akti viteleri n işleyiş prensi pl eri ni n anl aşıl ması, atı k mi ni mi zasyonu ol anağı nı n değerlendiril mesi i çi n t e mel nokt adır. Hast anedeki atı k akı ml arını n belirlenmesi nde ve karakt erize edil mesi nde; zararlı atı k listeleri nden, l aborat uar paketi paketle me listel eri nden, Ul usal Kirletici Deşarj Eli mi nasyon Siste mi ( NPDES) raporları ndan, r utin nu mune al ma pr ograml arı ndan el de edilecek bil giler yararlı ol acaktır. Bunun yanı sıra, atı k ol uşumunun söz konusu ol duğu akti viteleri n, atı k mi kt arları nı n, ti pleri ni n ve oranl arı nı n belirlenmesi içi n akış di yagra ml arı hazırlanmalıdır. 72

83 Atı k mi ni mi zasyonu içi n kabul edilen gereklilik PLANLAMA VE ORGANĠ ZASYON o o o İdari desteği n alı nması Değerlendir me progra mı nı n genel hedefleri ni n ol uşt urul ması Değerlendir me progra mı görev eki bi ni n organi zasyonu Değerlendir me organi zasyonu ve ilerle me içi n destek DEĞERLENDĠ RME AġAMASI o o o o o o Pr oses ve tesis bil gileri ni n t oplanması Önceli kleri n belirlenmesi ve değerlendir me hedefleri ni n seçil mesi Değerlendir me grupl arı nı n ol uşt urul ması Bil gileri n gözden geçiril mesi ve yeri n incel enmesi Seçenekl eri n ol uşt urul ması Seçenekl eri n el en mesi ve daha det aylı çalış ma i çi n uygun ol anl arı n seçil mesi Yeni değerlendir me hedeflerini n seçil mesi ve önceki seçenekleri n tekrar değerlendiril mesi Seçilen seçenekl eri n değerlendir me raporu o o o FĠ ZĠ BĠ LĠ TE ANALĠ ZĠ AġAMASI Tekni k değerlendir me Ekono mi k değerlendir me Uygul a ma içi n seçenekl eri n seçil mesi Önerilen seçenekl eri içeren sonuç raporu Pr osesi n tekrarlanması o o o UYGULAMA Pr oj eleri n uygul an ması ve fon sağlanması Eki pmanı n tesis edil mesi Pr osedürün uygul an ması ol uşt urul ması; bazı pr oses bileşenleri ni n i zlenmesi ve önceden hesaplana mayan Başarı ile uygul anan atı k mi nimi zasyonu projeleri kayı pları n belirlenmesi ne kat kı da bul unacaktır. Bu husus, özellikle enfekte atı kları n ve zararlı atıkları n birbirinden ayrıl ması na yöneli k çalış mal arda yararlı ol makt adır. Şekil 4. 1 Atı k Mi ni mi zasyonu Değerlendir me Prosedürü 73

84 Önceli k Tespiti ve Değerl endi r me Hedefleri ni n Seçil mesi İdeal ol arak pot ansi yel atı k mi ni mi zasyonu i çi n t esisteki t üm atı k akı ml arı değerlendiril meli dir. Ancak; sı nırlı kaynakl arla, bir hastane yöneticisi, atı k mi ni mi zasyonu çalış maları nı spesifi k bir al anda yoğunl aştır mak i hti yacı nı duyabilir. Atı k mi kt arı, atı ğı n zararlılık özellikleri, yasal düzenl e mel er, personel güvenli ği ve benzeri düşünceler, hedef bir akı mı n belirlenmesinde hesaba katıl malı dır. Değerl endi r me Grupl arı nı n Seçil mesi Gr up bünyesi nde, atı k akı ml arı hakkı nda doğrudan soruml ul uğu ve bilgisi ol an kişiler bul undur ul malı dır. Dahili bir uz manı n mevcut ol ma ması dur umunda, harici danış manl arı n görevlendiril mesi düşünül meli dir. Bil gileri n Değerl endi rilmesi ve Yeri n Ġncel enmesi Değerlendir me gr ubu; akti vite ile il gili bil gileri, yeri n i ncelenmesi aşa ması ndan sonra daha i yi değerlendirebilir. Gr up, i ncele me sırası nda hedef akti viteleri, maddel eri n hastaneye girdi ği nokt adan, atı kları n ayrıl dı ğı nokt aya kadar i zle meli ve şüpheli veya bilinen kaynakl arı nı sapt a malı dır. Zararlı atı klar i çi n bu kaynakl ar; laborat uarlar, eczane, pat ol oji, radyol oji, a meliyat hane, di yaliz, bakı m üniteleri, nükl eer tı p, kırılan veya kullanıl mayan eki pman kaynaklı cı va, enfekt e atı klar, eki pman bakı m i şle ml eri, ha mmadde ve geçi ci atık depol a ma al anları dır. İncel e me, atı k mi ni mi zasyonu ol anakl arı hakkı nda ön sonuçl arı n alı nması nı sağl ar. Bazı dur uml arda bu sonuçl arın doğr ulanması, ilave bil gi t opl anması nı veya analiz yapıl ması nı gerektirebilir. Seçenekl eri n Ol uģt urulması Bu adı mı n a macı; ilave değerlendir me i çi n bir gr up, anl aşılır atı k mi ni mi zasyon seçeneği ni m ol uşt urul ması dır. Tekni k ve ekono mik konul ar; daha sonraki fi zi bilite aşa ması nda değerlendirileceği i çi n bu kade mede hi çbir seçenek dışlanma malı dır. Yeri n i ncel enmesi ile el de edilen bil gileri n yanı sıra tı p birlikleri, devl et kur ul uşları, tekni k ve tı bbi raporlar, eki pman satıcıları, danış manl ar ve özellikle hast ane personeli; atı k mi ni mi zasyonu seçenekl eri ni n ol uşt urul ması konusunda fikir kaynağı ol abilirler. Genel tı bbi ve cerrahi hastanel erde uygul anabilecek atı k mi nimi zasyonu 74

85 seçenekl eri ayrı ntılı ol arak hastane atı kları i çi n atı k mi ni mi zasyonu başlığı altı nda sunul malı dır. Seçenekl eri n ol uşt urulması nda; kaynakt a azaltı m ve geri kazanı m t ekni kleri düşünül meli dir. Genel tıbbi ve cerrahi hastaneler i çi n kaynakt a azaltı m yakl aşı ml arı şunl ardır: İyi işleti muygul a mal arı Benzen ve kl orofor m gi bi kanserojen ki myasalların kullanı mı nı n azaltıl ması veya ortadan kal dırıl ması Analitik enstrümant asyon kullanı mı nı n arttırılması. Böyl eli kle, ki myasalları n kullanı mı azaltılabilir. Bil gisayar kullanı mlı i zle me ve envant er siste ml eri nden ve mer kezi satın al ma uygul a ması ndan faydal anarak düzenl enen envanter kontrol ü Eki pman bakı mı ndan yağ bazlı boyal arı n kullanımı nı n eli mi nasyonu Geri kazanı miçi n aşağı daki yakl aşı ml ar değerlendiril meli dir; Atı ğı n tekrar kullanı mı Atı ğı n iyileştiril mesi Ġl ave ÇalıĢ ma içi n Uygun Ol an Seçenekl eri n Belirlenmesi Bu adı mda, t ekni k ve ekono mi k fizi bilite çalışmal arı i çi n, en çok ü mit vaad eden seçenekl er belirlenmekt edir. Res mi ol mayan bir incele me ya da kantitatif bir karar ol uşt ur ma t ekni ği ile sıra dışı, el verişsiz ve yet eneksiz gör ünen seçenekler eli mi ne edilir. 3) Fi zi bilite Analizi Bi r seçeneği n kabul üne yöneli k ci ddi bir düşünce yaratabil mesi i çi n, tekni k ve ekono mi k ol arak uygul anabilirliği ni n sapt anması gerekmekt edir. Tekni k bir değerlendir me, öne sürül en bir seçeneği n spesifik bir uygul a mada işe yarayı p yara mayacağı belirlenir. İşleti m ve eki pman değişi kli kleri, atı k kalitesi üzeri ndeki genel et kileri açısı ndan değerlendiril meli dir. Ayrıca yeni bir ür ün veya ha mmadde, tesirliliği açısı ndan test edil meli dir. 75

86 4) Uygul a ma Tekni k ve ekono mi k ol arak fizi bil ol duğu belirlenen seçenek uygul anır. Peri yodi k değerlendir mel er vasıtası ile atı kları n i zlenmesi ve atı k mi ni mi zasyonu i çi n gel ecekt eki ol anakl arı n belirlenmesi pr osesi ni n sürdürül mesi, i dareni n desteği ni al an atı k mi ni mi zasyonu değerlendir me grubuna bağlı dır. [27, 28] 4. 2 Hastane Atı kl arı Ki rl enme Profili: Hast anelerde sağlı k sekt örü çalışanları nı n tipi k ol arak karşılaştığı, hast ane ünitelerden kaynakl anan zararlar Tabl o 4. 1 de veril miştir. [29] 4. 3 Hastane Atı k Tanı mlaması: Ke mot erapi ve Anti neopl asti k Ki myasall ar Ke mot erapi, belirli kimyasal maddel eri n kullanıl dı ğı ilaç t edavisi yönt e mi dir. Ke mot erapi de kullanılan ilaçlar, ki myasal yapıları açısı ndan birbirleri nden çok farklı ol abilirler, fakat vücuttaki ortak et kileri bakt erilere karşı savun madır. Ke mot erapi ilaçları, hücre böl ünmesini, dolayısı yla çoğal masını inhi be et mekt edir. [30] Ke mot erapi de kullanılan anti neopl astik ilaçları genel ol arak anti neopl asti k ve sitot oksi k ki myasallardır. Ke mot erapi ilaçları; ağızdan, deri altına, kas i çine, da mar içi ne, vücut boşl ukl arına ve arter i çi ne verilebilir. Anti neopl astiklerin, t oksi k et kileri nden dol ayı, hazırlanmal arı ve uygul anmal arı sırası nda bazı mesleki riskl er söz konusudur. İlaçları n uygul anma i çi n hazırlan mal arı, di key l a mi ner hava akı mlı bir kabi nde, bu iş i çi n eğitil miş bir personel t arafı ndan yapıl malı dır. Bi yol oji k e mi ni yet kabi ni ol arak adl andırılan bu böl me vasıtası ile uygul ayıcı nı n zarar gör me mesi ve ilacı n sterilizesi ni n korunması sağl anacaktır. Ke mot erapi atı k hac mi nin büyük bir kıs mı nı, personel kor uyucu gi ysiler ve gaz bezl eri gi bi hafif ol arak kont a mi nasyona uğra mı ş nesnel er ol uşt ur makt adır. Kesi ci ve delici atı k ol arak adl andırılan şırı nga, i ğne gi bi si vri nesneler ayrılıp, enfekt e atı k ol arak işle me t abi t ut ul ur. Atı k maddel er, günl ük ol arak veya dol dukça değiştirilen pl asti k t orbalara veya polietilen kont eynerlere konul malı dır. Ke mot erapi atı kları nı n 76

87 1. sı nıf arazi de depol a ma ile uzakl aştırıl ması ya da enfekt e atı k ol arak yakıl ması söz konusudur. Hava e mi syonl arı i çi n kontrol ün sağl anması dur umunda, yak ma en geçerli uzakl aştır ma seçeneği ol makt adır. [27] For mal dehit For mal dehit; di yaliz, pat al oji, ot opsi ve bakım üniteleri nde kullanılır. Di yaliz maki nal arı nda kullanı m i çi n, for mal dehit genellikle % 37 li k f or mali n şeklinde satı n alı nmakt adır. Sol üsyon daha sonra, filtre edil mi ş dei oni ze su ile seyreltilerek % 2-4 l ük f or mali n ol arak di yaliz maki nası me mbranl arını n dezenfeksi yonunda kullanılır. Bunun i çi n f or mali n, maki nelere po mpal anır ya da boşaltılır ve çı kış, kanalizasyona deşarj edilir. Di ğer böl üml erdeki kullanı m a macı ise ör nekl eri n sakl anması dır; bu uygul a ma i çi n % 10 l uk for mali n konsantrasyonu uygundur. İşle m sonucunda ol uşan düşük mi kt ardaki atı k kanalizasyona verilir. Zararlı bir maddeni n kanalizasyona deşarjı, izi n alı nması nı gerektirir. Ancak bu, i yi bir yöneti m uygul a ması ol arak değerlendiril me mekt edir. For mal dehitin hava e mi syonl arı na karşı i zi n verilebilir mar uz kal ma li miti, Mesl eki Sağlı k Güvenli k ve Sağlık İ daresi ( OSHA) düzenl e mel eri yle 8 saattir. For mal dehit aktif sevi yesi 0. 5 pp m dir ve bu mar uz kal ma süresi i çi n ağırlıklı ortala ma 1. 0 pp m ol arak veril mekt edir. Fot ografi k Ki myasall ar Genel tı bbi ve cerrahi hast anelerde radyol oji böl ümü genellikle mevcutt ur. Bu böl ü mde kull anıl an f otografi k geliştirici sol üsyonl ar, fil m t espit edi ci ve fil m geliştirici ol mak üzere i ki ye ayrılır. Fil m t espit edi ci nor mal ol arak, % 5-10 hi droki non, % 1-5 pot asyum hi droksit ve % 1 den daha az gü müş i çerir. Fil m geliştirici, yakl aşı k ol arak % 45 gl ut eral dehit içerir. Bekl et me banyol arı ve t espit edi ci sol üsyonl arı n ortak bileşeni aseti k asittir. Fot ografi k sol üsyonl ar genelli kle doğr udan geliştirici makinaya alınır. Fi kser sol üsyonunun gümüş i çeren çı kışı, çeli k yünü filtreden geçirilerek ya da başka bir yönt e ml e arıtılarak gü müş geri kazanılır. Geri kal an sul u atı k yaklaşı k % 1. 4 gl uteral dehit, % 0. 3 hi droki non ve % 0. 2 pot asyu m hi droksit içerir ve genel ol arak kanalizasyona deşarj edilir. 77

88 Tabl o 4. 1 Hastane Üniteleri nden Kaynakl anan Zararlar ÜNĠ TE Mer kezi ihtiyaçlar Di aliz Di ş heki mli ği Yi yecek servisi Nükl eer tip Ofis böl gesi ve veri işle me Ameli yat haneler Pat ol oji ZARAR Etilenoksit Enfeksi yon Kı rı k eki pmanl ar Sabun ve deterjanlar Buhar Yanı cı gazlar Gür ült ü As best ayrı mı Cı va Enfeksi yon For mal dehit Cı va Etilenoksit Anestezi k gazlar İyon radyasyonu Enfeksi yon Islak ze mi n Kesi ci eki pmanl ar Gür ült ü Sabun ve deterjanlar Dezenfektanlar Amonyak Kl orür Sol ventler Kanal te mi zliği Fırı n te mi zli ği Kosti k sol üsyonl ar Pestisitler Mi kr odal ga fırınlar Buhar hatları Fırı nlar Isıtıcılar Radyonükl eitler Enfeksi yon X-ışı nları Hava kalitesi Ki myasallar Ozon Anestezi kler Antisepti kler Metil met hacrylate Sı kış mı ş gazlar St erilizasyon gazları Enfeksi yon Kesi ci aletler Bul aşıcı hastalıklar For mal dehit Gl ut aral dehit Yanı cı maddel er Freon Sol ventler 78

89 Hast a bakı m Eczane İdari biri ml er Laborat uar Ça maşırhane Bakı mve mühendislik Radyol oji Fenol Bul aşıcı hastalıklar İğneler Toksi k maddel er Ke mot erapi Radyasyon Radyoaktif hastalar İlaçlar Anti nopl atikler Cı va Sabun ve deterjanlar Te mi zleyici sol ventler Dezenfektanlar Gl ut aral dehit Enfeksi yon İğne Bul aşıcı hastalıklar Toksi k ki myasallar Benzen Etilen oksit For mal dehit Sol ventler Yanı cı ve patlayıcı maddeler Kanser yapıcı maddel er Terat ojenler Mut aj enler Cyr ogeni c zararlar Radyasyon Gür ült ü Enfeksi yon Sabun ev deterjanlar Sol ventler Bl eaches Gür ült ü Kaynak dumanı As best Yanı cı sıvılar Sol ventler Cı va Pestisitler Te mi zleyiciler Amonyak Kar bon monoksit Etilen oksit Freons Boyal ar ve yapıştırıcılar Su arıtı mki myasalları Radyasyon Bul aşıcı hastalıklar 79

90 Radyonükl ei dler Radyoaktif maddel eri n kullanıl ması sonucunda r adyoaktif atı k ol uşumuna neden ol an kaynakl ar şunl ardır: [31] Yaygı n ol arak öne mli mi kt arda C 14 ve H 3 kullanan ve büyük mi kt arda düşük sevi yeli radyoaktif atık oluşumunun söz konusu olduğu araştır ma et ki nli kleri, Ni speten büyük mi kt arda düşük radyoakti viteli atık ol uşt uran, rönt genl e bağışı klı k incele me işle ml eri yle uğraşan kli ni k laborat uarları, Ni speten büyük mi kt arda ol makl a birlikte, önceki i ki kaynakt an daha yüksek sevi yeli radyoaktif atık üreten nükl eer tıp laborat uarları. Radyoaktif atıklar, tipi ne ve akti vitesi ne göre 2 ye ayrılırlar. 1) Yüksek sevi yeli radyoaktif atıklar, 2) Düşük sevi yeli radyoaktif atıklar, Yüksek sevi yeli radyoaktif atı kla, bil yonbekerel ( GBq) ve yukarısı et ki alanı i ken, düşük sevi yeli radyoaktif atı kta et ki 1 MBq i n altındadır. Sağlı k hi z metleri veren kur ul uşlarda kullanılan radyoaktif maddel er genellikle düşük sevi yeli radyoaktif atı k ol uşt ur makt adır. Bu atı ğın büyük bir kıs mı or gan ışı nla ması ve t ümör yerleş mesi sırası nda ortaya çı kmaktadır. Daha az et kili radyoaktif atı k, t anı çalış mal arı sırası nda ol uşur. İyot un radyoaktif i zot opunun (İyot-123, İyot-131, Tali um- 201) uygul a ması nadir ol ması na karşı n, uygul a mada ol uşan atı ğın yüksek radyoakti vite i çer mesi nedeni yle öne mli dir. Sağlık hi z metleri arası nda kol t erapisi nde kullanılan radyoaktif maddel er, atı kları n yüksek sevi yeli ol mal arı nedeni yle öne m t aşırlar. Hastanel erde kullanılan radyonükl ei dler ve özellikleri Tablo 4. 2 de veril mekt edir [ 27]. Bu radyoi zot opl ar genellikle sı vı atı klar i çi nde bul unurlar, ancak deney hayvanı karkasları, hayvan dokuları, bitki ve toprakt a da gör ülebil mekt edir. [31, 32] Hast anelerde ol uşan düşük sevi yeli radyoaktif atıklar, zararlı ol mayan sevi yel ere kadar bozun mal arı i çi n hastane i çi ndeki bir geçici depol a ma al anı nda, sızdır mayan ve sı kıca kapatılabilen kont eynerlerde t ut ul malı ve daha sonra ki myasal ya da enfekt e özellikleri ne göre bertaraf edil meli dir [27, 33]. Yüksek sevi yeli radyoaktif atı klar, sızdır maz ve sı kıca kapatılabilen kurşun kont eynerlere konul arak, deni z dibi ne at ma, 80

91 gö mme, yak ma ve çi mento veya poli merle katılaştır ma gi bi bertaraf yönt eml eri nden biri yle uzakl aştırıl malı dır. [28, 31, 34] Tabl o 4. 2 Hastanel erde Kullanılan Radyonükl ei dler ve Özellikleri Enerjiler 3 Nükl ei d 1 Radyasyon Fi zi ksel 4 Et kili 5 R/ sa 6 Bozun ma Ti pi 2 ( Me V) Yarı-ömür Yarı-ömür Ür ünü 7 Kar bon-14 Bet a max yıl 12 gün U. D. 8 Azot-14 (stabil) Ga ma yok Fosfor Bet a max. 14 gün 14 gün U. D. Kükürt-32 (stabil) Ga ma yok Kr o m- 51 Ga ma gün 27 gün Vanadyu m- 51 (stabil) Gal yu m- 67 Ga ma ( %40) 78 saat Çi nko-67 (stabil) Teknet yum- 99 m Ga ma saat 5 saat Teknet yum- 99 (radyoaktif) Rut enyu m- 9 (stabil) İndi yum- 111 Ga ma gün Kad mi yu m- 111 (stabil) İyot-125 Ga ma gün 42 gün Telleryum- 125 (stabil) Tirityum Bet a max yıl 12 gün U. D. Hel yu m- 3 (stabil) Ga ma yok İyot-131 Bet a max. 8 gün 8 gün Ksenon-131 (stabil) Ga ma Sesyu m- 137 Bet a max. ( %7) 30 yıl 70 gün Bar yu m- 137 (stabil) Ga ma max. Bar yu m- 137 m Ga ma dak. Bar yu m- 137 (stabil) İridyum- 192 Bet a max. 74 gün Pl atinyum- 192 (stabil) Ga ma Radyu m- 226 Al fa yıl 44 yıl Radon-22 (radyoaktif) Ga ma Kobalt-609 Bet a max yıl 10 gün Ni kel-60 (stabil) Ga ma 1 Nükl ei d: Hastanelerde en yaygı n ol arak kullanılan radyonükl ei dlerdir. Tirit yum, iyot-125 ve karbon-14 daha çok araştır ma hastanel eri nde kullanıl makt adır. Bar yum- 137 m ve t eknet yum- 99m de bul unan m, nüklei di n yayılabilir yapı da ol duğunu belirtir. ( No 7 ye bakı nız.) 81

92 2 Radyasyon Ti pi: Bet a- : Negatif bet a parçacı ğı; alfa: alfa parçacı ğı; gama: ga ma ışını; ga ma yok : nüklei di n ga ma ı şı ğı yay madı ğı nı ifade eder. Bu durum seyrek ol arak gör ül ür. Birçok alfa ve bet a bozun ması, ga ma radyasyonunun beraberi nde gerçekl eşir. Burada sadece başlıca radyasyonl ar listelenmekt edir. 3 Enerjiler: Tabl oda enerjiler mil yon el ektro-volt ol arak veril mektedir. Bet a bozun ması i çi n, bet a enerjileri ni n deva mlı bir spektrumu, verilen radyonükl ei de spesifik ol an bazı maksi mu m değerlere çı kabilir. Ortala ma bet a enerjisi kavra mı, genellikle maksi mu m enerjini n % ı ol an bet a enerjisi t ehli ke ortala ması nı n daha i yi bir ifadesi dir. 4 Fi zi ksel Yarı- Ömür: At o mun orijinal nu marası nı n yarısı nı n bozun ması gereken süredir. Kısalt ması; T_( T p ) 5 Et kili Yarı- Ömür: Fizi ksel T_( T p ) ve bi yol oji k T_( T b ) ni n bir ifadesi dir. T b : Vücuttan uzakl aştırılan (boşaltı miçi n) at oml arın yarısı içi n gerekli süredir. 1 T e 1 T p 1 T b 6 R/ sa: Ga ma yayılı mlı radyonükl ei dler i çi n verilen spesifi k akti vite; bir Kürilik bir nokt a kaynakt an bir metre uzakt a bekl enen Rönt gen/saat ölçüsü ile ifade edilir. 7 Bozun ma Ür ünl eri: Bir at om bet a veya alfa e mi syonu ile bozunduğunda, bir başka el e menti n at omu hali ni alır. Orijinal at om; kaynak, ür ün, bozun ma ür ünü ol arak adl andırılır. Hast anelerde kullanılan radyonüklei dleri n büyük bir kısmı st abil (radyoaktif ol mayan) bozun ma ür ünl eri ne sahiptir. Ancak bazıları nı n bozun ma ür ünl eri de radyoaktiftir. Ör neği n; radyun- 226 bozunduğunda, yeni j enerasyonda farklı radyoaktif bozunma ür ünl eri ol uşur. Ancak seki zi nci j enerasyonda stabil bir bozun ma ür ünü ol an kurşun-206 üretilir. Bu yedi bozun ma ür ünü de alfa ve bet a parçacı ğı yayar ve farklı yarı ömürlere sahi ptir. 8 U. D.: Uygul anabilir değil. Not: Tabl odaki boş kısı ml ar, o böl üm ile il gili mevcut bil gi ol madığı nı ifade et mekt edir. 82

93 Sol ventler Genel bir tı bbi ve cerrahi hastanede sol vent atı kları; pat ol oji, hist ol oji, laborat uar ve mühendislik biri ml eri nden ol uş makt adır. Tı bbi işle ml erde kullanılan spesifi k sol ventler; metilen kl orür, kl orofor m, freonl ar, trikl oroetilen ve 1, 1, 1-trikloromet an gi bi hal ojenli bileşi kledir. Hastanelerde kullanılan di ğer sol ventler ise; ksilen, aset on, et anol, i zopropanol, metanol, t ol uen, etil asetat ve aset onitril gi bi hal ojenli ol mayan bileşi kleri içerir. Ksilen ve et anol; hastane anat omi k pat ol oji böl ümünün hist ol oji ve sist ol oji laborat uarları nda kullanılır. Doku işle ml eri nde önceli kle; etanol kullanılarak doku dehi drate edilir ve ksilenle t e mi zlenir. Daha sonra parafi n süz mesi ve ilavesi yapılır. Bundan sonraki işle m ksilenle parafi ni n gi deril mesi ve boya madan önce et anol kullanılarak böl üml eri n dehi drasyonudur. Etilen ve ksilen aynı a maçlar i çi n, mi kr oskop la mpreparatına la mel ilave edil meden önce tekrar kullanılır. Aset on ve met anol atı ğı, buhar hali nde at mosfere verilir veya kanalizasyona deşarj edilir. Ksilen atı kları ise, zararlı atı k ol arak işle m gör meli dir. Bu atı kları n bir kıs mı ör nekl ere absorbe ol maktadır. Sol vent atı kları varillerde depol anır, geri kazanıl malı ya da yakıl mak üzere hastane dışı na t aşı nmalıdır. Eski den bazı ül kel erde düşük mi kt ardaki sol vent atı kları r uti n ol arak l aboratuar paketleri ile arazi depol arı na boşaltılırdı. Ancak artan uzakl aştır ma gi derleri, uzun süreli soruml ul uk ve yasal düzenl e mel erle getirilen sı nırlandır mal ar nedeniyl e bu alternatif gi derek daha az uygul a ma alanı bul maya başla mı ştır. Cı va Hast anelerde kullanılan cı va i çeren t er mo metreler ve kan bası ncı öl çüm ci hazları, cı va atı kları nı n kaynağı nı ol uşt ur makt adır. Bu ci hazları n kırıl ması ya da kullanıl mayan eki pmanın atıl ması ile cı va, atık hali ne gel mekt edir. Katı hal el oktroni k duyarlı al etlerin, cı va i çeren ci hazların yeri ne kullanıl ması, atık cı vanı n ortadan kal dırıl ması içi n tek yol dur. Kı rılan eki pmandan kaynakl anan cı va, eğer kont ami ne ol ma mı şsa, geri dönüşt ürül üp kullanılabilir. Ancak dökünt ü kaynaklı cı vanın t e mi zlenmesi i çi n kull anılan temi zle me kitleri birçok hastanede mevcut değil dir. [35] 83

94 Anestezi k Gazl ar Anest ezi, vücudun belirli bir böl gesi nde ya da büt ününde et kisi ni göst eren maddel eri n kullanıl masıyl a ağrı al gısı ve t epkisinde geçi ci zayıfla madır. Kull anılan bu maddel erden, di azot monoksit ve hal ojenli maddel er, hal otan (fl uotan), enfl uran (et hran), i zofl uran (foran) i nhalasyon anestezi kleri ol arak kullanılır. Sağlı k hi z metleri personeli ni n bu maddel ere mar uz kal mal arı, akut t oksi k et kiler, yeni den hasıl ol an muht e mel hastalıklar ve kanser ile sonuçl anabilir. Di azot monoksit, doğr udan anastezi eki pmanı na bağl anan t üp veya kart uş içi nde gaz ol arak satı n alı nır ve kullanılan kapl ar satıcıya i ade edilir. Hal ojenli anest ezi k maddel er sı vı for mda, cam şişe i çi nde satı n alı nır ve şişe, i çeri ği kullanıl dıkt an sonra zararlı atık olarak işle mgör ür. Atı k anastezi k gazlar, operasyon odası ndan ya da uygul andı kları yerden i ki yönt e ml e uzakl aştırılabilirler. Büyük hastanelerde bir gaz boşalt ma ünitesi, atık gazl arı n gi deril mesi i çi n anestezi ünitesi ne ilave edilir. Bu ünite hal ojenli anestezik gazl arı absorbl ayan, ancak diazot monoksiti adsorblamayan bir kö mür filtresi dir. Kullanıl mış filtreler, zararlı atı k ol arak uzakl aştırılır. Eğer gaz boşaltı m ünitesi yoksa, atı k anestezi k gazl arı t opl ayan ve atmosfere veren bir vaku m siste mi kullanıl malı dır. Toksi k, Korozif Maddeler ve ÇeĢitli Ki myasallar Zehirler, oksitleyici ve kosti k maddel er birçok hastanede, genellikle az mi kt arda kullanıl makt adır. Eki pman bakı mı ndan kaynakl anan atı k yağl ar ve sol ventler, bazı su şartlandır ma ki myasalları gi bi, zararlı atık olarak düşünül ebilir. [36] Bi r atık eğer aşağı daki özelliklerden biri ne veya birkaçı na sahi pse zararlı atıktır: o Tut uşabilirlik: Tut uşabilir atı klar, belirli bir t akım koşullar altında yangına yol açabilirler. Ör nek ol arak, çok çabuk yanan sol ventler ve sürt ünmeye karşı hassas maddel er verilebilir. o Kor oziflik: Kor ozif atı klar genellikle met alleri n paslandır ma özelliği ne sahi p asi di k maddel eri i çerirler. Bunl ar t ankl arı, madde kapl arı nı, varill eri aşı ndırıp del erek 84

95 zarar verirler. Bu gr upta kuvvetli asitler, kuvveti bazlar, oksitleyici maddel er, dehi drat özelliği ne sahi p maddel eri içeren atıklar göz önüne alı nabilir. o Reaktiflik: Reaktif atı klar nor mal koşullar altında st abil ol mayan maddel eri içerirler. Hı zlı ve şi ddetli reaksi yon veren atı klardır. Genel ol arak reaktif atı klar, patla mal ara ve/ veya zehirli du manl ara, gazl ara ve suyl a karıştığı nda da buhara yol açabilirler. o Zehirlilik: Zehirli atı klar, canlılar t arafı ndan belirli dozda alı ndı ğı nda şi ddetli ve öl ümcül et ki yapabilen atıklardır. Zehirli atı klar toprağa veril di ği nde kirlen mi ş sı vı sızı ntıları ile yer altı suyunu kirletebilir ve besi n zi nciri ile canlıları et kiliyebilirler. Zehirlilik et kisi çeşitli özelliklere bağlı ol arak farkı yönt e ml er ve zehirlilik testleri ile farklı şekillerde tanı ml anmakt adır. Tabl o 4. 3 de tı bbi ve cerrahi hastanelerde genel olarak kul anılan bazı önemli t oksi k, kor ozif maddel er ve benzeri ki myasallar, kaynakl arı ile birlikte veril miştir. [27] Tabl o 4. 3 Hastanel erde Kullanılan Çeşitli Maddeler Ki myasal Madde/ Atı k Etilen oksit Dezenfeksi yon, temi zli k sol üsyonl arı Mal ze me Atı kları Eki pman Bakı m Atı kları Kaynakl arı St erilizat örlerde kullanılır. EPAtarafı ndan muht e mel kanserojen madde olarak sı nıflandırılır. Aynı za manda duman formunda ol up, patlayı cılık/ yanı cılık tehlikesi vardır. Fenol bazlı dırlar. Döşe mel eri n te mi zli ği nde ve di ğer uygul a mal arda kullanılırlar. Kazan besle me suyu arıtımı kalı ntıları (reçi ne üreti msuyu, kullanıl mış reçi ne) Kazan yı ka ma suyu, kazan te mi zle me atıkları Soğut ma kul esi yı ka ma suyu, soğut ma kul esi ça murları/ sedi mentleri Atı k maki ne yağl arı, vaku m po mpası yağl arı Te mi zl e me sol ventleri Boya sökme atı kları Atı k boyal ar ve boya ma yardı mcıları Kullanıl mış flüoresan lambal ar. Etilen Oksit Etilen oksit sol unu m t erapisi nde ve za man za man operasyon odal arında tı bbi ci hazları n st erilizasyonu a macı yla kullanılır. Bu renksiz ve kokusuz gaz, muht e mel kanserojen özelliği nde olup, bazı akut toksi k reaksiyonl ara neden ol ur. 85

96 Etilen oksit, özel ol arak tasarlanan st erilizat örlere doğr udan bağl anabilen kart uşl arda ve t üpl erde satı n alı nmakt adır. Bir etilen oksit sterilizat öründe st erilize edilen eki pman, etilen oksit haval andır ma çe mberi ne alınır. Etilen oksit sterilizat örleri ve haval andırıcıları, egzozu dışarı veren bir ventilasyon siste mi ne bağlı dır. Kull anılan etilen oksit t üpl eri satıcıya i ade edilir. Bazı hastanel erde büyük t ankl ar tesis edili p, etilen oksit haci mli olarak depol anmakt adır. Enf ekte Atı kl ar EPA, 1986 da yayı nladığı raporda enfekt e atı ğı, enfekt e bir hastalığa yol aç ması muht e mel bir atı k ol arak tanı ml a mı ştır. Bu t anı m çerçevesi nde, enfekt e bir hast alı ğı n ortaya çı kması içi n gereken et kenl er aşağı da verilmi ştir: [27, 37, 38, 39] Yet erli tehli keye sahi p bir pat ojeni n varlığı Dozu Enfeksi yonun giriş yeri Enfeksi yon alıcı nı n direnci Bi r atı ğı n enfekt e ol abilmesi i çi n atı k, hassas bir konağı n mar uz kal ması ile enfekt e bir hastalığa yol aç maya yet ecek t ehli kelilikte ve mi kt arda pat ojen i çer melidir. Tabl o 4. 4 de EPA nı n esas al dığı enfekte atık kategorileri veril mekt edir. Tabl o 4. 4 EPA nı n Enfekte Atı k Kat egorileri Atı k Kategorisi Açı kl a ma a İzolasyon atıkları Di ğer hastaları n bul aşıcı hastalıklardan kor un ması i çi n i zol e edilen, yat arak tedavi gören hastalardan kaynaklı atıklar Enfekt e madde Tı p ve pat ol oji laborat uarlarından kaynakl anan örnekl er kült ürleri ve stokları Kli ni k, araştır ma ve endüstriyel l aborat uarlardan kaynakl anan enfekte madde kült ürleri ve st okl arı, tek kullanı mlı k kült ür kapl arı, transfer, aşıla ma ve kült ürleri karıştır mak içi n kullanılan aletler. Bi yol ojiklerin üreti mi nden kaynakl anan atıklar Atılan kullanılabilir ve azaltıl mış aşı maddel eri İnsan kanı ve kan Atı k kan, serum, plaz ma ve kan ürünleri ürünl eri Pat ol ojik Atı k Ameli yat, ot opsi ve bi yopsi sırası nda ortay çı kan dokul ar, organl ar, vücut parçaları, kan ve vücut sıvıları Kont a mi ne ol muş Kont a mi ne ol muş şırınga iğneleri, şırıngalar, neşter uçl arı, past ör kesiciler b pi petleri ve kırılan ca m malze me Kont a mi ne ol muş Pat ojenlere doğrudan maruz kal an hayvan karkasları, vücut hayvan karkasları ve parçaları ve gömül en hayvanl ar vücut parçaları 86

97 a: Belirtilen nesnel er, ilgili kategoriler i çi n ör nek ol ması bakı mı ndan veril miştir. Kat egorileri n kapsa mı bu maddel erle sı nırlı değil dir. b: Kullanıl ma mı ş kesiciler (uygun ol mayan bi çi mde yönetil miş ve atılmı ş ol an kullanıl ma mı ş kesiciler kont a mi ne ol muş farz edilerek yönetil meli dir.) Kull anılan veya kullanıl ma mı ş kesiciler her i kisi de del me ve yarala ma i çi n aynı pot ansi yeli taşır. Kullanıl ma mı ş kesiciler de çevreyi estetik olarak bozar. Evsel Niteli kli Atı kl ar Bi r hastanede evsel nitelikli atı klar, enfekt e ol ma mı ş mutfak atı ğı, a mbal aj mal ze mel eri, büro atı ğı, bahçe atı ğı, şişe ve benzeri maddel erden ol uşur. Bu t ür atı k kaynakl arı; i dare bi naları, hasta, dokt or, he mşire odal arı, ye me khane ve kafeteryalardır. Evsel nitelikli katı atı klar her ne kadar zararlılık pot ansi yeli taşı masal ar da çevre kirliliği ne yol aç mal arı nedeni yle öne m t aşı makt adırlar. Sağlı k ve çevre açısı ndan bu atı kları n ayrı ol arak t opl anmal arı ve depol anmal arı gerekmekt edir. [31, 32] 4. 4 Devl et Pl anl a ma TeĢkil atı Atı k Ko mpozisyonu AraĢtır ması 1995 yılı nda, Devl et Pl anl a ma Teşkilatı tarafı ndan, Katı Atı k Envant er Araştır ması ve Geliştir me Pr oj esi bünyesi nde, Tür ki ye i çin Hastane Atı k Ko mpozisyonu çalış ması yapıl mıştır. Bu araştır mada, seçilmi ş 47 hastane üzerinde, atı k ko mpozisyonu ve mi kt arı belirlenmi ştir. [40] Bu çalış manı n a macı; Genel olarak, hastanelerde mevcut katı atık komposizyonunun belirlenmesi, Katı atık kompozisyonunun, katı atığı n fizi ksel özellikleri ile t ayi ni, Tür ki ye de yatak ve hasta başı na düşen enfekte atık mi kt arı nı n tayi ni, Hast anelerde istihda m, su t üketi mi ni n ve yakıt tüketi mi ni n belirlenmesi, Karar mercileri i çi n ekono mi k ve sosyal t edbirler alarak bil gi t opl a mak ve çeşitli araştır mal ar içi n veri hazırlamak, Uzakl aştır ma met otları için çözümalternatifleri ne yardı met mek, Genel olarak hastanelerde yakma biri ml eri ni n kapasiteleri ni n tayi ni, Ul uslararası karşılaştır mal ar içi n fırsatları sağla maktır. 87

98 Tabl o 4. 6 de i çeri ği verilen bu araştır ma, genel hastane kavra mı i çi nde özel ve devl et hastaneleri ni kapsa maktadır. Hastanel er Sağlı k Bakanlı k ı verileri ne göre, yat ak sayıları na göre grupl andırıl mışlardır. 1) ) ) ) ) ) ) ) ) 400+ Enfekt e atı k ol arak, yat ak başı na ve hasta başı na düşen Tür ki ye hastane atık fakt örü hesap yol uyl a bul unmuştur. Devl et ve özel hastanelerden kaynakl anan atı kları n (tı bbi atı k, evsel atık ve geri dönüşüml ü mal ze mel er) fi zi ksel ko mpozisyonu belirlenmi ştir. Tı bbi, evsel ve geri dönüşüml ü atı klar, bir hafta boyunca 24 saat ayrı ol arak t opl anmı şlardır. Sağlı k Bakanlı k a altında, ör nekl e me met odu ile 421 devl et hastanesi nde 35 ü, 123 özel hastaneden 13 ü belirlenmi ştir. Ar aştır ma sonuçl arı na göre, yat ak başı na günl ük ortala ma katı atı k mi kt arı devl et hastaneleri i çi n kg ve özel hastaneler i çi n kg bul unmuşt ur. Bu katı atı k mi kt arı nı n devl et hastaneleri içi n yakl aşı k ol arak % 80 i, özel hastaneler i çin % 46 sı tıbbi atı ktır. Poli kli ni k başı na günl ük tı bbi katı atı k mi kt arı devl et hastanel eri i çi n kg, özel hastanel er içi n kg dır. Bu değerler Tabl o 4. 5 de veril miştir. Tabl o 4. 5 DPT Hastane Atı k Ko mpozisyonu Araştır ma Sonuçl arı Topl a m Ar aştır ma Poli kli ni k başı na Yat ak başı na katı atık mi kt arı hastane dahilindeki tıbbi katı atı k (kg/ yatak-gün) sayısı hastane sayısı mi kt arı (kg/ poli kl.- gün) Topl a m T E G. D. Devl et hastanesi Özel hastane

99 T: Tı bbi atık mi ktarı (kg) E: Evsel atık mi kt arı (kg) G. D.: Geri dönüşüml ü atık (kg) Tabl o 4. 6 DPT Hastane Atı k Ko mpozisyonu Araştır ması nı n İçeri ği Sorun Yıl Veri ti pi Veri Per. Hast ane Atı k Ko mp Servislerden, genel cerrahi, doğu mservisi, yoğun bakı m, a meli yat hane, eczane, ça maşırhane ve ye mekhanel erden kaynakl anan enfekt e katı atıklar, Me yve, sebze gi bi enfekt e olma mı ş gı da ve mutfak atı kları, Kağıt, kart on, ca m, plasti k gi bi tekrar kullanılabilir, enfekt e ol ma mı ş ve herhangi bir hastalı k riski ol mayan atı k mi kt arı, Yat ak başı na katı atık mi kt arı, Yat ak başı na tıbbi atık mi kt arı, Yat ak başı na evsel katı atık miktarı, Yat ak başı na tekrar kullanılabilir katı atık mi kt arı, Laborat uar, x-ışı nı, acil servis, pat ol oji ve poli kli ni klerden kaynakl anan tıbbi atık mi kt arı. Kapsa m 1 kez Ör nekl e me met odu ile seçil miş 47 hastane. Hast anel er, yat ak sayıları na göre grupl andırıl mış lardır. 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 Devlet Hastanesi Özel Hastane Toplam katı atık Tıbbi atık Evsel atık Geri dönüşümlü atık Şekil 4. 2 DPT Hastane Atık Ko mpozisyonu Araştır ma Sonuçl arı 1995 yılı nda, Sağlı k Bakanlı k ı na kayıtlı devlet hastaneleri ve özel hastanel er üzeri nde yapılan Katı At ık Ko mpozisyonu araştırması nda, yat ak başı na ve poli kli ni k başı na günl ük katı atı k mi kt arı nı n, özel hastanelerde devl et hastanel eri ne göre daha fazla ol duğu sapt anmı ştır. Devl et hastaneleri ve özel hastanelerde t opl a m katı atı ğı n fizi ksel kompozisyonu araştır ma dahilindedir. Devl et hastaneleri nde, yatak başı na t opl a m katı atık, kg tıbbi atı k, kg evsel katı atı k ve kg geri dönüşüml ü mal zeme ol arak 89

100 belirlenmi ştir. Özel hastanel erde is yat ak başı na topla m katı atı k, kg tı bbi katı atı k, kg evsel katı atık ve kg geri dönüşüml ü mal ze me olarak belirlenmi ştir. Yat ak gr upl arı na göre, devl et hastaneleri nde günlük ortala ma tı bbi atı k mi kt arı ile kg arası nda, özel hastanelerde ise ile kg arası nda tespit edil miştir Yat ak ve poli kli ni k başına katı atı k mi kt arı nı n t ayi ni, pl anla macılar, karar mercileri ve araştır macılar i çi n yardı m sağl a mak i çi n yayınl anmı ştır. Tabl o 4. 7 de araştır ma sonuçl arı topl u olarak veril miştir Hastane Atı kl arı Ġçin Atı k Mi ni mi zasyonu Seçenekl eri Genel ol arak tı bbi ve cerrahi hastanelerde atı k mini mi zasyonu i çi nde yer al an daha iyi işleti m koşulları ve spesifi k atı k akı ml arı i çi n mi ni mi zasyon seçenekl eri değerlendiril meli dir Daha Ġyi ĠĢleti m Uygul a mal arı Daha i yi işleti m koşulları hastaneye ait, atı k azaltı mı yl a sonuçl anan prosedürleri içeren politikalardır. Geliştiril miş yöneti m, i zle me ve envant er kontrolü ile atı k ol uşumunu öneml i öl çüde azaltır. Bil gisayar veri bankası siste mi, et kili bir izle me ve envant er kontrol ünü sağlar. Genel işleti mstratejileri: - Bağı msı z atık akı ml arı nın ayrı olarak muhafaza edil mesi o Zararlı atı kları n, zararlı ol mayan atı klardan ayrı t ut ul ması. ( Zararlı atıklarla kirlenen t ümatı klar zararlı atık hali ne gelir.) o Zararlı ki myasal atıkları n, enfekte atıklardan ayrılması o Geri kazanılabilen atıkların, geri kazanıla maz atı klardan ayrıl ması o Zararlı atık seyrelti mi ni n mi ni mi ze edil mesi. - Tü m ki myasal ve atı k bilgileri ni n, kont eynerlerin üzeri nde açı k ol arak yazıl ması nı n sağlanması 90

101 Tabl o 4. 7 DPT Hastane Atı k Ko mpozisyonu Araştır ması Topl u Sonuçl arı Yat ak sayısı Hast ane sayısı kg/ poli k.-gün Yat ak başı na katı atı k mi kt arı (kg/ yatak- gün) Topl a m Tı bbi Evsel Geri Dönüş. Devl et hastanel eri Özel hastanel er

102 Geliştiril miş yöneti mve kontrol uygul a mal arı: - İlaçları n ve di ğer zararlı ki myasalları n satı n alı mı nı n ve dağıtı mı nı n mer kezileştiril mesi. - Tesisteki ilaç ve ki myasal akışları nı n; maddeleri n, ha mmadde ol arak alı mı ndan, zararlı atı k ol arak uzakl aştırıl ması na kadar izlenmesi. Bu, hastaneye gi den ki myasallar i çi n kıs mi veya t a m ot omati k bil gisayar siste ml eri ve barkot okuyucul ar kullanılarak yapılabilir. - Atı k yöneti m gi derleri ni n, atı k yöneti mi ne neden ol an böl üml er arası nda payl aştırıl ması. - Envant er kontrol ünün aşağı daki uygul a mal arla arttırıl ması: o Hast ane i çi ndeki ki myasal kullanıcıları nı n; i hti yaçl arı nı, yeni st ok iste meden ya da kullanmadan önce, raf ömr ü bakı mı ndan eski olan st oklardan karşılamal arı. o Kullanı m süresi geç mi ş envant ere engel ol mak i çi n zararlı ki myasalları n sadece gerekti ği nde ve mi ni mum mi kt arda si pariş edil mesi. - Atı k mi ni mi zasyonu ve zararlı madde yönetimi konul arı nda personel eğiti mi ni n sağlanması. ( Hastane içi ndeki başlıca atı k üreti m böl üml eri, zararlı madde ol uşumunda ve t aşı nmasında r ol al an t üm personel i çi n bir eğiti m pr ogramı na sahi p ol malı dır.) Eğiti mkonul arı şu progra ml arı içer melidir: o Ki myasalları n tehli kesi o Dökül meni n/ saçıl manı n önl enmesi o Önl eyi ci bakı m o Dökül me te mi zli ği içeren acil durumhazırlığı ve uygul a ması - Hastane kapsa mı nda bir atık mi ni mi zasyonu progra mı geliştiril mesi. - Bir dahili geri kazanım pr ogra mı geliştiril mesi. ( Hist ol oji sol ventleri nin ve di ğer sol ventleri n, madde saflık derecesi i çi n geri kazanı mı na yöneli k ünite da mıtıcıları mevcutt ur.) Hast anelerde zararlı atı k yöneti mi ni n geliştiril mesi a maçlı di ğer yakl aşı ml ar aşağı da veril miştir: 92

103 - Kullanıl mayan maddeleri n, büyük mi kt arda zararlı atı k ol uşt ur ma ol asılı ğı nı n ortadan kal dırıl ması i çi n yeni mal ze mel eri n büyük mi kt arda satı n alı nmadan önce, küçük mi kt arlarda alını p test edil mesi. - İlaç ve ki myasal madde sat an fir mal arı n atık mi ni mi zasyonu pr ogra ml arı nı n soruml u ortakları ol maya t eşvi k edil mesi. Bunun i çi n küçük si parişleri i vedi ol arak tesli m et me, açıl ma mı ş stokları geri al ma, hastane dışı atı k yöneti m ür ünleri ne pazar sağla ma ve zararlı atı klar i çi n işbirliği yap ma gi bi kriterler göz önüne alı narak sırala ma yapılabilir. Yukarı da verilen uygul amal ar, t üm atı k akı ml arı i çi n geçerli ol abilir. Bunun yanı sıra, tı bbi ve cerrahi hastanelerde genel ol arak ol uş ması muht e mel spesifi k atı k akı ml arı ve bu atı k akıml arı na yöneli k atı k mi ni mi zasyonu met otları Tabl o 4. 8 de belirtil mekt edir Spesifi k Atı k Akı ml arı Ġçi n Mi ni mi zasyon Seçenekl eri Ke mot erapi ve Anti neopl asti k Atı kl arı Anti neopl asti k atı kları n büyük böl ümü, ilaç hazırla ma al etleri nden, kirlenmi ş kor uyucu gi ysilerden ve il gili t echi zattan kaynakl anır ve i dari kontrolle atı k hac mi nde belirgi n bir azal ma pot ansi yeli söz konusu ol abilir. Bu kontroller; atı kl arı n ayrıl ması, te mi zle me atı ğını n hac mi ni n mi ni mi zasyonu ve personel eğiti midir. Di ğer met otlar: Ke mot erapi atı kları nı n di ğer atı klardan ayrıl ması. Bu pr osedür; eğitiml e ve ke mot erapi atı kları nı n, ilaçları n kullanı m alanl arı nda ayırt edi ci bir şekil de eti ketlenen ayrı kont eynerlerde sakl anması ile sağlanır. Tek kullanı mlı k gi ysiler, eğer ke mot erapi atı kları ile kirlenme mi şse, kullanı mdan sonra zararlı ol mayan atık ol arak uzakl aştırılabilir. El di venl er kirletil miş olarak kabul edil meli dir. Te mi zle me sı klı ğı ve bi yol oji k güvenli k kabi nleri i çi n kullanılan gaz bezi hac mi mi ni mi ze edilmeli dir. 93

104 Tabl o 4. 8 Spesifi k Atı k Akı ml arı İçi n Atı k Mi nimi zasyonu Met otları ATI K KATEGORĠ SĠ Ke mot erapi ve Anti neopl asti kler ATI K MĠ NĠ MĠ ZASYONU METOTU Kull anılan hac mi n küçült ül mesi Satı n alı nan ilaç kabı hac mi nin opti mi ze edil mesi Süresi dol an ilaçları n üretici ye iade edil mesi Bi yol oji k e mni yet kabi nlerini n t e mi zli ği nde atı ğı n mini mi ze edil mesi Dökünt ü te mi zle me kitleri temi n edil mesi Atı kl arı n ayrıl ması For mal dehit For mal dehit sol üsyonl arı nı n konsantrasyonl arı nı n kullanı mda mi ni mi ze edil mesi Di yaliz maki nel eri ni n ve t ers oz mos üniteleri ni n t e mi zli ği nden kaynakl anan atı kları n mi ni mi ze edil mesi Di yaliz t e mi zle me i hti yacı nı n azaltıl ması i çi n t ers oz mos su arıt ma siste ml eri ni n kullanıl ması Atı k for mal dehiti n tut ul ması Pat ol oji ve ot opsi laborat uarları nda tekrar kullanı mı n araştırıl ması Fot ografi k Ki myasallar Radyonükl ei dler Sol ventler Cı va Atı k Anestezi k Gazl ar Toksi kler, Kor ozifler ve Çeşitli Ki myasallar Geliştirici ni n i mal atçı ya iade edil mesi Geliştirici ve t espit t ankl arını n, buharlaş ma ve oksi dasyonun azaltıl ması içi n kapatıl ması Gü müşün veri mli olarak geri dönüşt ürül mesi Atı k fil mve kağıtları n geri kazanıl ması Banyo kayı pları nı n azaltıl ması içi n çözelti silici kullanıl ması Ters akı myı ka ması yapıl ması Münkün ol duğunca daha az zararlı izot opl arı n kullanıl ması Radyoakit k atı kları n ayrıl ması ve uygun olarak eti ketlenmesi Kı sa ö mürl ü radyoaktif atı kları n çöpl erle uzakl aştırıl masına i zi n verilen sevi yeye kadar bozun mal arı i çi n yeri nde i zol e edilerek depol an ması Sol vent i çeren t e mi zleyi cilerin yeri ne daha az zararlı te mi zli k maddel eri ni n ve met otları nı n kullanıl ması Sol vent t espiti i çeren t estler i çi n ön karıştır malı kitleri n kullanıl ması Ruti n t estler i çn kali ble edil me mi ş sol vent dispenserleri kullanıl ması Sol vent atıkları nı n ayrıl ması Destilasyon vasıtası ile sol ventleri n geri dönüşt ürül mesi/ t ekrar kullanıl ması Cı va içeren aletleri n yeri ne elektroni k duyarlı aletler kullanılması Cı va dökünt ü t e mi zle me ki tleri t e mi n edil mesi ve personeli n eğitil mesi Uygun güvenli k kontrolleri kullanılarak cı va atı kları nın geri kazanıl ması Düşük sızı ntılı çalış ma uygul amal arı nı n yapıl ması Düşük sızı ntılı eki pman satıl alınması Sı zı ntıları önl e mek içi n eki pman bakı mı nı n doğru olarak yapıl ması Etilen oksit sterilizat örleri içi n muayene ve uygun eki pman bakı mı Daha az toksi k maddel eri n ve te mi zli k maddel eri ni n kullanılması Deneyl erde kullanılan haci ml ari n azaltıl ması Kont eynerleri n t ekrar kullanıl mak üzere i ade edil mesi ve geri kazanılabilir varilleri n kullanılması Asi di k atı kları n bazi k atı klarla nötralize edil mesi Dökün meyi azalt mak i çi n varilleri n t aşı nması nda mekani k teçhi zat kullanıl ması Ça maşırhane çalışanl arı içi n otomati k siste ml er kullanıl ması Ki myasal t e mi zli k met otları yeri ne fi zi ksel t e mi zli k met otları kullanıl ması 94

105 Esas t e mi zl e me sı klı ğı gereksi ni mi, hazırlanan ilaç hac mi ne ve kabi nlerde ortaya çı kan dökünt ü mi kt arı na bağlı ol acaktır. Uygun ilaç hazırla ma uygul a mal arı ile kabi n temi zle me i hti yacı nı n mini mi zasyonu sağl anabilir. Kabi ni n çalış ma yüzeyi pl asti k tabanlı, absorban bir kağıt ile kapl anmalı dır. Böylece dökül ebilecek t oz maddel eri n ya da da ml aları n yayıl ma pot ansi yeli azaltılacak ve t e mi zle me işle mi kol aylaşacaktır. Her çalış ma ve dökül meden sonra kağı dı n değiştiril mesi esastır. Haval andır manı n işle m sırası nda sürekli ol arak çalıştırıl ması na dikkat edil meli dir. Ayrıca, bi yol oji k e mni yet kabi nleri ni n düzenli ol arak her yıl ve her yer değiştir mede kalifiye bir teknisyen t arafı ndan muayene ve bakı mı nı n yapıl ması mesl eki güvenlik ve atı k azaltı mı bakı mı ndan son derece öne mli dir. Anti neopl asti k ilaçlarla ilgili t üm i şle ml erde bir kez kullanıl dı ktan sonra atılacak cerrahi el di venl er kullanıl malı dır. Ne kadar titiz çalışılırsa çalışılsın, her uygul a ma içi n el di venl er kont a mi ne ol muş ol arak değerlendirilir. Deneyi ml er sonucu en i yi kor umanı n l ateks el di venlerle gerçekl eştirildi ği belirlenmi ştir. Tü m i şle ml er sırası nda yı kanabilir koruyucu gi ysiler gi yil meli ve önü kapalı cerrahi ti pte ve kolları manşetli ol anlar seçil meli dir. Bu gi ysiler di ğer ça maşırlarla birlikte yı kanma malı ve kont a mi ne ol mal arı hali nde bir daha kullanıl ma malı dır. İlaçları n hazırlanması ya da taşı nması sırası nda havaya parti kül veya aeresol bul aş ması ol asılığı nı n bul unduğu dur uml arda yüz maskesi ya da respirat ör kullanılmalı dır. Ampuller açıl madan önce t epe kısı ml arı nda sı vı kal ma ması na di kkat edil meli ve boyunl arı na al kol ile ıslatıl mış steril bir pa muk sarıl malı dır. Fl ekona ilaç çekil meden önce, enj ekt ör i ğnesi ile hava veril meli dir. Böyleli kle i ğne, flekondan çıkarıl dı kt an sonra ilacı n da ml a ma ol asılığı azaltıl mış ol ur. Gerekti ği dur uml arda mekanik pi petler kullanıl malı, oral pi petlerden yararlanıl ma malı dır. Anti neopl asti k ilaçları n uygul anması sırası nda enj ekt örden ya da uygul ama seti nden hava kabarcı ğı çı karılması gereken dur uml arda al kolle ıslatıl mış steril pa muk kullanıl malı dır. [27, 28, 30] İhti yaca göre satı n alınan ilaç hac mi Süresi geç mi ş madde oluşumuna neden ol acak aşırı satı n al madan kaçınıl malı dır. Artı k maddeni n azaltıl ması, her ilacı n günl ük kullanı m mi kt arı nı n t ahmi n edil mesi ve buna uygun haci ml erde kapl ar t e mi n edil mesiyl e sağl anabilir. Ayrıca, ilaçl arı n 95

106 st okl andırıl mış a mpul içi nde satı n alı nması, kullanı m sırası nda a mpulün boynu kırılırken saçıl mayı mi nimi ze edeceği içi n terci h edil meli dir. Uygun dökünt ü muhafaza ve te mi zli k prosedürlerini n geliştiril mesi Dökünt ü muhafaza ve t emi zl e me kitleri ilaç hazırlama ve uygul a ma al anlarında hazır edil meli dir. Genellikle ilaç satıcıları ndan t e mi n edilebilen bu kitler, küçük ve büyük absorbant aletleri içer melidir. Mesl eki güvenli k açısı ndan ilacı n dökül mesi halinde kor uyucu l ateks eldi venl eri n üzeri ne l astik bir el di ven gi yil meli dir. Dökül en ilacı n t oz madde ol ması hali nde gaz maskesi ve koruyucu gözlük kullanıl malı dır. Et kili i dari ve mühendislik kontrolleri, sürekli personel eğiti mi ni ve t eftişi ni gerektirir. Ke mot erapi k ilaç kullanı mı eğiti mi, esas ol arak sağlı k ve güvenli kl e sı nırlıdır. Bununl a birlikte personeli n, ke mot erapik atı k ol uşumunun mi ni mi zasyon met otları konusunda da eğitil mesi gerekir. Süresi geç mi ş ilaçları n üretici ye iade edil mesi Uygun eğiti m Ke mot erapi alanları nı n mer kezileştiril mesi For mal dehit Atı kl arı Di yalizde kullanılan f or mal dehit, genellikle % 37 sul u f or mal dehit sol üsyonu (for mali n) ol arak satı n alınır. Sonra, filtre edil mi ş dei yoni ze su ile seyreltilerek son for mal dehit konsantrasyonu %3-4 olarak el de edilir. For mali n, di yaliz maki nesi ne dökül ür ya da pompal anır ve çı kışı da kanalizasyona deşarj edilir. Bu atı kları mi ni mi ze et meni n yolları şunlardır: Ters oz mos ( RO) su te mi n eki pmanl arı nı n tesis edil mesi Mi ni mu m et kili temi zli k pr osedürleri kullanıl ması Atı k sol üsyonl arı n geri kazanı mı ve tekrar kullanımı Uygun atı k yöneti mi 96

107 Ters Oz mos ( RO) Su Temi n Eki pmanı nı n Tesis Edil mesi Di yaliz eki pmanı nı n t emi zl enmesi, for mal dehit atı kları nı n başlıca kaynağı ol duğu içi n t e mi zli k i hti yacı nı azaltacak çeşitli tedbirler atık ol uşumunun azal masına kat kı da bul unacaktır. Ters oz mos üniteleri ni n kullanı mı, di yaliz maki neleri ni n t e mi zl e me sı klı ğı nı azaltacaktır. Ters oz mos su arıtı m üniteleri, ti pi k ol arak f or mali n ile temi zlenmekl e birlikte, yeri ne çevrede daha az dirençli ol an hi drojen per oksit de kullanılabilir. Mi ni mu m Et kili Te mi zlik Prosedür ünün Belirlenmesi Atı k ol uşum oranı, t e mi zleme sı klı ğı ve f or mali n konsantrasyonu ile doğrudan il gili ol duğundan, atı k mi nimi zasyonu i çi n bu fakt örleri n opti mi zasyon pot ansi yeli mevcutt ur. Ayrıca, mi krobi yol oji k kült ür çalışmal arı ndan kaynakl anan f or mali n sol üsyon standardı nı n geliştiril mesi zorunl u görülmekt edir. Atı k Sol üsyonl arı n Tekrar Kullanı mı/ Geri Kazanımı Seyreltik f or mali n atı k akı mı yakl aşı k ol arak % 4 f or mal dehit, % 1 met anol ve % 95 su i çerir. Artı k veya çalışır hal deki bazı di yaliz üniteleri, for mal dehitin t ekrar kullanı m i çi n konsantre edil mesi a macı yla da kullanılabilir. Bunun yanı sıra, hat alı di yaliz me mbranl arı ndan, tekrar kullanı m/ geri kazanı m veya yak ma i çi n for mal dehit atı kları nı n ekstraksi yonu ve konsantrasyonu içi n yararlanılabilir. Destilasyon ile f or mal dehit atı ğı nı n geri dönüşümü t eori k ol arak fizi bil dir. Bununl a beraber birçok hastane, for mal dehit atı kları nı destilasyon ile geri kazanma makt adır. Çünkü f or mal dehitin poli merizasyon eğili mi, su ve met anol ile azeotrop for mu geri dönüşüm veri mi ni et kileyebil mekt edir. Bunun yanı sıra, di yalizde t ekrar kullanı m içi n, yüksek saflıktaki ekstreni n, sı vı fraksiyonunda pat ojeni k kontami nanl ar içer me mesi t e mi n edilmeli dir. Bu nedenl erle destilasyonun di kkatli bir şekil de izlenmesi gerekmekt edir. Ot opsi ve pat al oji laborat uarları nda, kült ürün ci nsi ne bağlı ol arak, for mal dehit sol üsyonl arı nı n doğr udan t ekrar kullanı mı fizi bil ol abilir. Bu sol üsyonlar, istenen özellikleri ni, örnekl eri n genellikle sakl anması istenen sürelerden daha uzun süre muhafaza edebilirler. Bunun yanı sıra; istenen kor uyucu özellikler, tipi k ol arak 97

108 kullanılan % 10 l uk f ormal dehit sol üsyonl arı ndan daha düşük konsantrasyonl arda da et kilidir. Hastane f or maldehit atı kları nı n bir açık pazar atı k değişi mi ile yeni den kullanı mı fizi bil görünme mekt edir. Bunun nedeni, for mal dehit atı klarını n atı k akı mı nda pot ansi yel olarak pat ojenleri n var ol masıdır. [27] Uygun Atı k Yöneti mi For mal dehiti n üst sol unu m yolları i çi n kanserojen et kisi ol duğu düşünüldüğünden beri, büt ün atı k yöneti m met otları nda, for mal dehit hava e mi syonl arı nı n kont ol üne yöneli k çalış mal ar yer al makt adır. OSHA, f ormal dehit i çi n i zi n verilebilir mar uz kal ma sevi yesi ni (PEL) 10 ppm den 1 ppm e düşür müşt ür. Fot ografi k Proses Atı kları Bi r hastaneni n radyol oji biri mi ndeki gör ünt üle me pr osesleri ni n başlıca atık akı ml arı, fot ografi k ki myasallar ve fil mden ayrılan gümüşü içeren atıksulardır. Di ğer atı klar ise bozunmuş ki myasallar ve ı skartaya alı nmı ş fil ml erdir. Bu atı kları azal ma seçenekl eri; Mal ze meni n uygun olarak depol anması Bozul muş fot ografi k fil m ve kağıtları n geri kazanılması Süresi dolan maddeni n, tesirliliği ni n belirlenmesi içi n test edil mesi Pr oses banyo ömr ünün uzatıl ması Çözelti silici kullanıl ması Ters akı myı ka ması nı n uygul anması Mal ze mel eri n Uygun Ol arak Depol anması Bi rçok f ot oproses ki myasalı sıcaklı ğa ve ışı ğa duyarlıdır. Işı ğa duyarlı fil m ve kağıtları n depol a ma al anları ekono mi k ve et kili kullanı m i çi n uygun ol acak şekil de tasarlanmalı dır. Ki myasal kont eynerlerini n üzeri nde gerekli depol a ma koşulları listelenmeli dir. Önerilen bu depo koşullarını n sağlanması ki myasalları n raf ömr ü mü arttıracaktır. 98

109 Bozun muş Fot ografi k Film ve Kağıtları n Geri Kazanıl ması Fot oproses ve baskı endüstrisi nde geçerli uygul ama kullanıl mış ve/ veya bozul muş fil mi n pr ofesyonel kazanı cı ya, gü müşün geri dönüşt ürül mesi i çi n veril mesi dir. Bununl a birlikte bu seçenek; küçük öl çekli işlet mel er ve geri kazanıcı ya uzak mesafedeki tesisler içi n pratik ol ma makt adır. Süresi Dol an Maddel eri n Tesirliliği ni n Belirlenmesi İçi n Test Edil mesi Raf ö mr ü t ükenen maddel er he men atıl ma malı, yararlılığı i çi n t est edil meli dir. Böyl eli kle maddeni n hemen atılarak; atı k hali ne gel mesi yeri ne, t esirliliğini n t espiti yapılarak yararlı ol ması sağl anabilir. Sonuç ol arak bir geri kazanı m çı kışı, daha fazl a işlenmesi mü mkün ol mayan artık ha mmaddel erden ol uş malı dır. Pr oses Banyo Ömr ünün Uzatıl ması Fot ografi k pr oseslerden kaynakl anan atı klar, tespit banyosunun ö mr ü uzatılarak azaltılabilir. Tespit banyosunu ömr ünün uzatıl ması içi n tekni kler aşağı da veril miştir. Amonyu m ti yosülfat ekl enmesi ile banyoda biri ken işlenebilir gü müş konsantrasyonunu i ki katına çı karılır. Tespit banyosundan önce bir asit bekl enme banyosu kullanıl ması ph ı düşük t ut mak içi n tespit banyosuna asetik asit eklenmesi Pr oses banyol arı nı n doldur ul ması i çi n kullanılan ki myasalları n doğr u olarak ilave edilip i zlenmesi fazla ki myasal sarfi yatı nı kesecektir. Depol anan pr oses banyo ki myasalları, havaya maruz kalışları azaltılarak oksi dasyondan kor un malıdır. Bazı daha küçük f ot ogeliştiricilerde, ki myasallar kapalı pl asti k kont eynerler i çi nde depol anırlar. Sı vı kullanıl dı kça, kabı ağzı na kadar dol dur mak i çi n şa mandıra yerleştirilir. Bu yolla hava ile t e mas azaltılarak, kimyasal maddeni n bozunma mi kt arı düşürül üp yararlı ömr ü ve banyo ömr ü uzatılır. Çözelti Silici Kullanıl ması Çözelti silici, ot omati k ol mayan pr oses siste ml erinde fil m ve kağıtlardan fazla sı vı yı süpür mek i çi n kullanılabilir. Bu, bir banyodan di ğeri ne ki myasal taşı nması nı 99

110 yakl aşı k ol arak % 50 azaltır. Pr oses banyosunun ki myasal kont a mi nasyonunun mi ni mi ze edil mesi, geri kazanılabilirliği arttırır, pr oses banyol arı nı n ö mr ünü uzatır ve ekl enen ki myasal i htiyacı nı düşürür. Ancak bir çok hastanede ot omati k i şle mciler kullanıl makt adır. Bununla birlikte eğer fil m t ama men kuvvetlendiril meden çözelti silici uygul anırsa fil mi n gör ünt üsüne zarar verebilmekt edir. Ters Akı m Yı ka ması nı n Uygul anması Fot ografi k işle mcilerde ters akı m yı ka ması, yaygı n ol arak kullanılan paral el t ank siste mi ni n yeri ni al abilir. Bu dur um ol uşan atı ksu mi kt arı nı azaltacaktır. Paralel bir siste mde t atlı su her yı kama t ankı na girer ve çı kış akı ml arı her t ankt an bırakılır. Ters akı m dur ul a ması nda, il k fil m yı ka ması nda bir önceki dur ul a madan kaynakl anan su kullanılır. Tatlı su pr osese sadece son kade mede dahil edilir. Zat en bu nokt ada kont a mi nasyonun büyük çoğunl uğu fil mden durul anarak gi deril mi ştir. Ters akı m yı ka ma siste mi ni n dezavant ajı daha fazla yer ve eki pman gerektir mesi dir. Gü müşün Geri Dönüşt ürül mesi ve Kullanıl mış Kimyasalları n Geri Kazanılması Fot oişle m ki myasalları, geliştirici, tespit edi ci ve dur ula ma suyudur. Bağı msız pr oses banyol arı nı mü mkün ol duğunca kirletil me mi ş ol arak muhafaza et mek, bu ki myasalları n geri kazanıl mal arı i çi n ön koşul dur. Gü müş, fot ografi k filml eri n ve kağıtları n bir çoğunda kullanılan bir bileşendir ve ol uşan atı ksu i çi nde mevcutt ur. Gü müşün geri dönüşümü i çi n çeşitli ekonomi k met otlar vardır ve düşük atı k pot ansi yeli ol an hastanel er i çi n de uygun eki pmanı pazarlayan şirketler söz konusudur. Hast aneler t arafı ndan kullanılan en yaygı n gü müş geri kazanı m met odu met ali k yer değiştir medir. Bu met otta, kullanıl mış t espit banyosu, çeli k yünü i çeren kart uşa po mpal anır. Bir oksi dasyon-redüksi yon reaksi yonu meydana gel erek yün i çi ndeki de mir, sol üsyondaki gümüşl e yer değiştirir ve gü müş kart uşun di bi ne çamur ol arak çöker. Çok daha veri mli bir diğer gü müş geri kazanı m met odu, el ektrolitik t ortul anmadır. Bi r el ektrolitik geri kazanı m ünitesi nde, karbon anot ve paslanmaz çeli k kat ot arası nda düşük voltajlı doğr u akı m meydana getirilir ve met ali k gü müş, kat odun üzeri ni kapl ar. Önce gümüş ayrılır, daha sonra gü müşsüz t espit banyosu, fot ografi k 100

111 geliş me pr osesi nde, yeni sol üsyonl a karıştırılarak kullanılır. Geri kazanılan gü müşün değeri, ticari değeri ni n yakl aşı k %80 i kadardır. [27] Geliştiricileri n ve t espit edi cileri n t ekrar kullanılması i çi n mevcut t eknolojiler; ozon oksi dasyonu, elektroliz ve i yon değişi mi dir. Radyoaktif Atı kl ar Radyoaktif atı kları n arıtıl mal arı veya nötralize edil mel eri söz konusu ol madı ğı ndan, kaynağı nda azaltı m ve yeri ne bir alternatifin kullanı mı, bu t ür maddel er içi n başlıca atı k mi ni mi zasyon strat ejileri dir. Farklı nükl ei dleri n fizi ksel ve ki myasal özellikleri ni n bilinmesi, atı k ol uşumuyl a il gili çevresel zararları n belirlenmesi i çi n gerekli dir. Değişi k nükl ei dler arasında seçi m yapılırken, yayılan radyasyonun ti pi, enerjisi, fizi ksel ve et kili yarı ö mürleri ve bozun ma ür ünleri değerlendiril meli dir. Amaç, kısa yarı ömürl ü, düşük enerjili, stabil, bozun ma ür ünl eri t oksi k ol mayan ve yabancı radyasyonu en az mi kt arda yayan nükl edileri n seçil mesi dir. ( Yabancı radyasyon, t est veya pr osedürlerde kullanıl mayan radyasyon ti pini n üreti mi ni ifade eder.) Ör neği n, belirli bir t est i çi n bet a ı şı nı mı gereki yorsa, mini mu m ga ma radyasyonu yayan nükl ei d seçil meli dir. Çünkü ga ma radyasyonu hasta i çi n zararlıdır ve kullanı mı esnası nda kontrol altına alınması ol dukça güçt ür. Radyu m- 226, hastanelerde kullanılan muht e mel en en zararlı radyonükl ei ddir. Fi zi ksel ve et kili yarı ömr ü son derece uzundur ve bozun ma artı k ür ünleri stabil değil dir. Radyu m- 226 i ğnesi, birçok hastanede kanser t edavisi ndeki yeri ni iri dyum- 192 ve sesyum- 137 i ğneleri ne bırakmakt adır. Hast ane i çi ndeki radyoaktif maddeni n i zol e edilebileceği ve sayı cılar t arafı ndan öl çülebilen, kabul edilebilir düşük sevi yelere kadar bozunabileceği şekil de depol anması nı n sağl anabileceği bir alan tahsis edilmeli dir. ( m 2 ) Düşük sevi yeli radyoaktif atı ğı n ayrıl ması ve i zot opunu, hac mi ni, l aborat uar orijini ni, akti vitesi ni ve ki myasal ko mpozisyonunu belirtir şekil de uygun ol arak eti ketlenmesi ve mer kezi olarak işlenmesi gerekir. 101

112 Sol vent Atı kl arı Hast ane sol vent atı kları nın başlıca kaynakl arı; laborat uar, pat ol oji, hist ol oji ve bakı m ( mühendislik) böl üml eridir. Atı k mi kt arları; belirgi n oranda hastaneni n büyükl üğüne ve özel fonksi yonl ara bağlı dır. Sol ventler, mühendislikte yağ gi der me ve kısı m temi zli ği nde; pat ol oji ve hist ol oji l aborat uarları nda ör nekl eri n kor unması ve t espiti içi n kullanılır. Atı k yöneti mi ni n a maçları doğr ult usunda sol ventler; hal ojenliler ve hal ojenli ol mayanl ar ol arak sı nıflandırılabil mekt edir. Halojenli sol ventler genellikle daha toksi k ve dirençli dir. Hastanelerde kullanılan spesifi k hal ojenli bileşi kler; metilen kl orür, kl orofor m, t etraklor oetilen, kl orobenzen, trikl oroetilen, 1, 1, 1-trikl oro met an ve freondur. Hal ojenli ol mayan bileşi kler; ksilen, aseton, t ol uen, met anol, etil et er, metil etil ketilen oksitin ve piridi ndir. Sol vent atı k yöneti mi i çi n birçok hastanede geçerli ol an r uti n pr osedürler; kanalizasyona deşarj et me veya l aborat uar paketi yle arazi de uzakl aştır ma şekli ndedir. Bu pr osedürler; geç mi şte kabul edilebilir ol makl a birlikte günü müzde öneril meyen seçenekl erdir ve bazı dur uml arda yasal değil dir. Bunun nedeni, arazi de uzakl aştır manı n gi derek masraflı ol ması ve depol anan bazı maddel erin depol a ma al anı nda bit ki yetiş mesine i zi n ver me mesi dir. Sol ventleri n kanalizasyona deşarj edilen küçük konsantrasyonl arı nda yasal düzenle mel ere uyul malı dır. Solvetler i çi n atı k mi ni mi zasyonu seçenekl eri aşağı da açı klanmakt adır: Ma dde değiştir me Geliş mi ş laborat uar teknikl eri Sol vent geri kazanı mı Ma dde Değiştir me Sol ventler i çi n kaynakta azaltı m seçenekl eri; hal ojenli bileşi kler yeri ne hal ojenli ol mayanl arı n, petrol kökenli hi drokarbonl arı n (t oluen, ksilen v. b.) yeri ne basit al kol ve ket onl arı n kullanıl ması ve mü mkün ol an her yerde su bazlı i ndikat örleri n (bi yol oji k ol arak bozunabilir al konoks gi bi) kullanıl ması ile gerçekl eştirilir. Bunu yanı sıra genellikle al kol bazlı dezenfekt anları n yeri ne ses titreşi mli veya i sti ml e temi zle me gi bi yönt e ml er kullanıl malı dır. 102

113 Hi st ol oji sol ventleri; dokul arı dehi drate et mek i çi n kullanılır. Bu yüzden su bazlı sol ventleri n hist ol oji de kullanı mı mü mkün değildir. Daha öncel eri l aborat uarda sol vent ol arak benzen t erci h edilirdi. Günü müzde, benzeni n zararları na bağlı ol arak, yeri ni büyük öl çüde ksilen al mı ştır. Ancak ksilen i çi n daha az zararlı/ zararsız bir alternatif arayışı sür mektedir. Geliştiril miş Laborat uar Tekni kleri Laborat uarlarda sol vent kullanı mı, t eknol oji k geliş meye bağlı ol arak son yıllarda azal mı ştır. Ör neği n; monokl onal anti korl arın, radyoi zot op sı nıflı i mmu m değerlendiril mel eri ni n ve ultrahassas analitik araçları n, sol vent ekstraksi yonuna veya tespitine i hti yaçları azaltıl mış ya da ortadan kal dırıl mıştır. Ancak sol vent kullanı mı nı n söz konusu ol ması dur umunda, kali bre edil miş sol vent dispenserleri veya ünite t est kitleri kullanıl malı ve pat ol oji, hist ol oji ve l aborat uar bölü ml eri nde kült ür ve örnek boyutları küçült ül meli dir. Sol vent Geri Kazanı mı Atı k sol ventleri n hastane i çi destilasyon ve geri dönüşüm fi zibilitesi ni n saptanması nda il k adım, atı k akı ml arı nı n spesifik ki myasal bileşenleri ne göre ayrıl ması dır. Bu, fraksiyonel destilasyon eki pmanl arı ndan daha ucuz ol an basit kesi kli destilasyon eki pmanı nı n kullanı mı na ol anak ver mekt edir. Hast ane kullanı mı i çi n uygun bağı msı z sol vent geri kazanı m üniteleri geliştiril miştir. Ör neği n; bir i mal atçı, bir sol venti n ot omatik destilasyonu, fraksiyonu ve saflaştırıl ması i çi n mi kropr osesörl ü bir fraksi yonel destilasyon siste mi geliştir miştir. Bu siste m; hist ol oji atıkları nda ksileni n etanol den ayrıl ması içi n kullanılabilir. Sonuç ol arak, hastane i çi destilasyon fizi bil ol masa da hastane dışı destilasyon ve atı k değişi mi düşünül melidir. Sol vent atı kları nı n ayrı muhafaza edil mesi (hal ojenli/ hal oj enli ol mayan gi bi) hast ane dı şı nda çok daha kol ay geri kazanı m sağlayabilecektir. Düşük kl or i çeren sol vent atı kları, bazı endüstri yel kazanl arda ve çi ment o fırı nları nda yakıt ilavesi olarak kullanılabilir. 103

114 Atı k Cı va Eti k açı dan, i nsan sağlığı ve çevreni n kor unumu i çi n, sağlı k sekt öründe cı va kullanı mı nı n azaltı mı na gi dil mesi gerekmekt edir. Hast aneler yapıları itibari yle i nsan sağlı ğı nı deva m ettir mek ve geliştir mekl e görevl endiril mişlerdir. Bu sebeple, cı vanı n en büyük oranda kullanıcısı dur umundaki hastanel erde, i nsan sağlı ğı ve çevre i çi n cı va kullanı mı nı n mi ni mize edil mesi gerekmekt edir. Cı va kullanı mı nı n azaltıl ması, insan sağlı ğı ve çevreye ol umsuz et ki ni n azaltıl ması anl a mı na gel di ği gi bi, di ğer bir taraftan da zararlı atı k depol a ma ve uzakl aştır ma mali yeti ve cı va e mi syon standartları açısı ndan da hast anelere bir avant aj getir mekt edir. Kan bası ncı üniteleri ve t er mo metreleri n yakılması ile cı va havaya karış makt adır ki 1997 yılında EPA nı n yaptı ğı araştır maya göre balı klardaki cı vanı n % 10 u tı bbi atı klardan kaynakl anmakt adır. [41] Bu konuda Ameri kan Hast aneler Birliği ( AHA) ile EPA arası nda bir anl aş ma yapıl mıştır. Bu anl aş ma kapsa mı nda 2005 yılına kadar hastane atı k akı ml arı nda cı vanı n mevcut kullanımı nı n üçt e biri oranı nda azaltıl ması konusunda mut abı k ol unmuşt ur.[42] Tabl o 4. 9 da cı va kullanı mı nı n ol duğu hastane böl üml eri ve alternatif met otlar bir tabl oda veril miştir. Tabl o 4. 9 Hastanel erde Tipi k Cı va Kullanı mı ve Alternatif Teknol ojiler BÖLÜM TĠ PĠ K KULLANI M ALTERNATĠ F Laborat uarlar Cı va kl orür ve t hi merosal for munda boya, sapt ayı cı, belirleyici maddel er il e kali brasyon sol üsyonl arı Bakı m Fl üoresan ışı klar, ısıtıcılar, el ektri k röleleri ve piller İdari biri ml er Hi pokl orit ve t hi merosal içeren ağartıcı sol üsyonlar ve kosti k kanal temi zli yiciler Çi nko f or mali n gi bi kimyasal, poli vi nil al kol kullanmak sureti yle proses değişi kliği Dijital t eknol oji, yeterli enerji ile aydı nlat ma, cı va i çer meyen pil kullanı mı, pillerin geri kazanı mı Thi mer osal i çeren ür ünl er, or gani k yağl ar ve bileşenler Cerrahi Esophageal dilat or Sili kon veya t ungst en dol u dilat or kullanı mı Hast a bakı m Kan bası ncı üniteleri ve Aner oi d kan bası ncı ünitesi, ter mo metreler dijital ter mo metreler 104

115 Hast anelerden kaynakl anan cı vanı n mi ni mi zasyonuna yöneli k met otlar şu şekil de veril mekt edir: Cı va içeren aletleri n elektroni k ci hazlarla değiştiril mesi Uygun dökünt ü te mi zli ği Geri kazanı m/ tekrar kullanı m Uygun Dökünt ü Te mi zliği El e ment el cı va; t eneffüs et me, deri den e mil me ve ağı z yol uyl a alı nma dur umunda yüksek t oksisite göst erir. Dökül me t e mi zli ği prosedürleri ve dökünt ünün i şlenmesi di kkatle t asarlanmalı ve hal k sağlı ğı ile personelin kor un ması na öne m veril meli dir. Özel ol arak geliştiril miş cı va vaku ml arı ve dökül me absorbant kitleri, dökünt ünün temi zli ği içi n kullanıl malıdır. Geri Kazanı m/ Tekrar Kullanı m Atı k cı va, kont a mi nasyonun ti pi ne ve derecesi ne bağlı ol arak kolayca geri kazanılabilir. Kırı k al etleri n i çi ndeki rezervuarlarda kal an atı k cı va, kabaca filtre edilip yeni den kullanılabilir. Dökül me ya da başka şekillerde kont a mi ne ol muş cı vanı n geri kazanıl ması yla el de edilen cı va; saflaştırıl mak a macı yla destile edilebilir. Eki pman gi derleri ve det aylı i zi n gereklilikleri, birçok hastanede, hast ane içi destilasyonun uygul anabilirliği ni güçleştir mektedir. Atı k Anestezi k Gazl ar Anest ezi k gazl ar i çi n zehirli ol mayan alternatifler mevcut değil dir. Fi zi bil ol an atı k mi ni mi zasyonu seçenekleri, sızı ntı nı n azaltıl ması ve sonuç ol arak iş yerine yayılan bu gazl ara karşı sağlı k personeli ni n kor unması konusunda t asarlanan t edbirlerdir. Bu tedbirleri n büyük bir kıs mı, aslı nda daha i yi işleti m uygul a mal arı dır. Çalış ma al anı nda gazl arı n hissedilmeden yayıl mal arı nı n azaltıl ması, uzun vadede, satı n alı nan gaz mi kt arı nı ve atık olarak yayılan mi kt arı azaltacaktır. Atı k anestezi k gazları n kontrol ü içi n aşağı daki yakl aşı ml ar öneril mekt edir: Düşük sı zı ntılı anestezik eki pman kullanıl ması. Genellikle düşük sızdır ma standartları nı sağlayan ekipman 10 yaşı ndan küçükt ür. 105

116 Anest ezi eki pmanı nı n, gaz boşalt ma eki pmanını n ve ventilasyon siste mi ni n bakı mı nı n kalifiye personel tarafı ndan doğru olarak yapıl ması. Eki pman kullanı mı nda önce günl ük sızı ntı testinin yapıl ması. Operasyon odal arı nda, tedavi odal arı nda, dişçi muayenehanel eri nde ve atı k gazl ara mar uz kal ması muht e mel ko mşu odal arda üç ayda bir atı k anestezi k gaz sevi yeleri ni n izlenmesi. Bunun yanı sıra, anestezi uygul a ması süresi nce anestezitler, kısa ara ver mel er sırası nda sol unu m devresi ni n çı karıl ması ndan önce gaz kaynağı nı kapat arak ve anestezi k akışı aç madan önce maskeyi hastanı n yüzüne doğr u bi r şekil de yerleştirerek, sızı ntı nı n azal ması nı sağlayabilirler. Toksi k, Korozif Maddeler ve ÇeĢitli Ki myasallar Yağ bazlı boyal arı n çıkarıl ması, kullanıl ma mı ş veya süresi geç mi ş maddel eri n (boyal ar, petisi dler, ki myasallar v. b.) atı k ol arak atı mı nı n azaltıl ması, envant erleri n kontrol edil mesi ve atık i zle me siste ml eri ni n geliştiril mesi gi bi standart atı k mi ni mi zasyonu uygul a mal arı nı n t ümü hastane orta mı na uyarlanabilir. Araç, bi na ve ze mi n bakı m i şle ml eri; atık yağl ar, araç bakı m atığı, sol ventler, pestisi dler, su arıt ma ki myasalları ve eski transfor mat örlerden kaynakl anan muht e mel PCB yağı ol uşt ururlar. Bu akti vitelerdeki atık mi ni mi zasyonu yönt e ml eri şunl ardır: Atı k yağl arı n ve sol ventleri n atık geri kazanı mı için topl anması Geri kazanılabilir yağların ve sol ventleri n, geri kazanıla maz atıklardan ayrımı Bakı mişle ml eri nde yağ bazlı boyal ar yeri ne su bazlı boyal arı n kullanıl ması Pestisit atı ğı üreti mi ni n; pestisit uygul a ması azaltılarak, ki myasal ol mayan haşere kontrol yönt e ml eri kullanılarak veya sadece gerekli mi kt arlarda pestisit hazırlayarak ve kullanarak azaltıl ması Etilen Oksit Etilen oksit i çi n mevcut ol an kabul edilebilir zararsız alternatifler yokt ur. Etilen oksit, birçok tı bbi ci haz içi n sterilant ol arak kullanıl makt a ve t üm etilen oksit atı kları düzenli ol arak dış at mosfere veril mekt edir. Kaliforni ya Hava Ar aştırma İ daresi, 106

117 etilen oksit t oksi ki bir hava kont a mi nantı ol arak belirle mi ştir. Bu geliş me etilen oksit ile ilgili emi syon düzenl emel eri ne rehberlik edebilir niteliktedir. Daha i yi işleti m uygul amal arı; hastanelerde etilen oksitin dökül me ol asılıkl arı nı n ve kazara yayıl manı n azaltıl ması i çi n işlet meye alı nabilir. Bu uygul a mal ar; sterilizat ör kapakl arı nı n t a m ol arak kapanı p kapan madı ğı nı n kontrol ü, etilen oksit sterilizasyon eki pmanı nı n kullanı mı, etilen oksit t üpl eri ni n ve kart uşları nı n t aşı nması ile il gili ol arak personel eğiti mi ve etilen oksit sterilizat ör eki pmanı nı n uygun bakı m ve muayenesi ni içerir. Geri Kazanılabilir Varilleri n Kullanıl ması Hast aneni n mühendislik ve bakı m hi z metleri nde kullanılan birçok ki myasal, variller içi nde t e mi n edilir. Boş variller uzakl aştırıl madan önce i yice dur ul anmazsa, zararlı atı k ol arak işlenmel eri gerekebilir. Oysa kont eynerler boşal dı ğı nda, t e mi zlenmek ve tekrar dol durul mak üzere satıcı ya i ade edilirse kont eyneri n ve i çi nde kal abilecek herhangi bir ki myasal artığı nı n hastane t arafı ndan uzakl aştırıl ması gerekliliği ortadan kal kacaktır. Ma ddel eri n Uygun Bir Şekil de İşlenmesi Variller i çi n mekani k taşı ma t eçhi zatı kullanıl ması ve genel döküntü önl e me tekni kl eri ne uyul ması, dökül me pot ansi yelini azalt acaktır. Bil eşiml eri n önkarıştır malı sol üsyonl arını n kullanıl ması da işleme i hti yaçları nı azaltarak dökül me pot ansi yeli ni düşürür. Ça maşırhane faali yetlerinde, ağartıcı yı doğr udan varil den maki nel ere pompal ayan ot omati k siste mişlet meye alınarak dökünt ü azaltılabilir. Ma dde Değişi kliği Oksitleyici maddel er, hastane ça maşırhanel eri nde ve l aborat uarları nda bulundur ul ur. Pr oses modifi kasyonl arı ile oksitleyicileri n atığı mi ni mi ze edilebilir. Hi dr oj en peroksit gi bi sı vı oksitleyiciler i çi n, et kili ol abilecek en seyreltik f or ml ar kullanıl malı dır. Doku veya kan nu munel eri nde rengi n azaltıl ması içi n benzol peroksitin kullanı m pr osedür ü, proses modifi kasyonu i çi n değerlendirilebilir. Benzol peroksit, kuruduğunda kendiliği nden patla ma ol asılığı t aşı yan kuvvetli bir oksi dasyon maddesi dir. Benzol peroksitin %30 oranı nda hi droj en peroksit 107

118 sol üsyonl arı ile değiştirilmesi çok daha ekono mi ktir. Ayrıca, bu sol üsyon daha zayıf a ma et kili bir oksi dasyon maddesi dir ve kendiliği nden yanma et kisi yokt ur. Hast anelerde gl uteral dehit ve fenol gi bi zehirler; sterilizasyon işle ml eri nde, laborat uarlarda ve bakı m üniteleri nde kullanılır. Zehirlerle il gili esas atı k mi ni mi zasyonu t ekni ği; mü mkün ol an yerlerde, bu zehirler yeri ne çevresel ol arak daha az zararlı bileşim veya pr osesleri n kullanıl ması dır. Ör neği n; ki myasal sterilizasyon yeri ne buhar ya da soni k sterilizasyon kullanıl ması bir atı k mi ni mi zasyonu seçeneğidir. 108

119 5. ÖRNEK HASTANE UYGULAMASI 5. 1 Örnek Hastaneni n Ge nel Bil gileri İncelenen hastane, Acı bade m se mti i çerisi nde 17 dönü ml ük bir arazi üzeri nde yer al makt adır yılında se mt hastanesi ol arak kur ul an hastane, 1998 yılı nda gerçekl eşen yatırı ml ar ile 16, 000 m 2 kapalı alana sahi p t a m t eşekküll ü, büyük öl çekli tıbbi atı k üreticisi (ayda 90, 72 kg dan fazla tı bbi atı k üreten kur ul uş) konu munu al mı ştır. Hast ane 24 yat aklı, 4 ayrı yoğun bakı m ünitesi ile t opl a m 150 hasta yat ak kapasitesi ne sahi ptir. Acil servisi, 7 adet a meli yat hanesi, doğu mhanel eri ve hast a odal arı ile üniteleri bil gisayarlı ol arak kontrol edil mekt edir. 1 adet kafeterya, 1 adet ye mekhane, 1 adet ça maşırhanesi ile 93 t a m za manlı dokt or, 57 yarı za manlı dokt or, 155 he mşire, 70 di ğer tı bbi personel ve 200 hi z met personeli ol mak üzere 575 ki şilik bir kadroya sahi ptir. Hast anede mevcut 3 adet giriş bul unmakt adır. Biri ncisi hasta ve ziyaretçileri n kullanı mı na açı k ana giriş, iki ncisi acil girişi, üçüncüsü ise personel e özel giriştir. İncelenen hastanesi ndeki tedavi mer kezleri aşağı da veril miştir. Acil Servis Hi z metleri Ağı z ve Diş Sağlı ğı Çene Cerrahisi Ort odonti Pedodonti Peri odont ol oji Pr ot ez Ameli yat hane ve Doğu mhanel er Al gol oji ( Ağrı Kli ni ği) 109

120 Besl enme ve di yet Beyi n Cerrahisi Cilt Hastalıkları Ci nsel İşlev Bozukl ukl arı Mer kezi Er genli k Çağı Ci nsel Sağlığı Çocuk Cerrahisi Çocuk Sağlı ğı ve Hastalıkl arı Pedi atrik Nefrol oji El Cerrahisi Fi zi k Tedavi ve Rehabilitasyon Genel Cerrahi Göğüs Hastalıkları ve Alerji Göz Hastalı kları Ar gon lazer Bil gisayarlı Gör me Al anı Göz Anji yosu Yağ lazer İç Hastalıkları Endokri nol oji He mat ol oji Hi pertansi yon Nefrol oji Ro mat ol oji Kadı n Hastalı kları ve Doğu m Kar di yol oji Kar di yovaskül er Cerrahi Kul ak- Bur un- Boğaz Lazer Cerrahisi Me me Hastalı kları Poli klini ği Me napoz Poli kli ni ği Nör ol oji k Bili ml er Beyi n Cerrahisi Nör ol oji 110

121 Psi ki yatri ( Çocuk- Yetişkin) Psi kol oji Pedogoji Ort apedi ve Travmat ol oji Skol yoz Kli ni ği Pl asti k ve Rekonstrüktif Cerrahi Spor Heki mli ği Spasti k Çocuk Poli klini ği Uyku Bozukl ukl arı Poli klini ği Ür e me Sağlı ğı Mer kezi Ür ol oji Sporcu Sağlı ğı ve Spor Yaralanmal arı Mer kezi Yoğun Bakı ml ar Cerrahi Kar di yovaskül er Cerrahi Kor oner Yeni doğan İncelenen hastanesi ndeki tanı üniteleri aşağı da veril miştir. Laborat uar Bi yoki mya Hor mon Mi kr obi yol oji Ser ol oji Radyol oji Dijital Fl oroskopi Di rekt Rönt gen Panora mi k Çene Rönt geni Ma mografi MR ( Manyeti k Rezonans) Renkli Doppl er Ultrasonagrafi Spiral Bil gisayarlı Tomografi Üç Boyutl u Ultrasonografi 111

122 Endoskopi Br onkoskopi ERCP Gastrduodonoskopi Kol onoskopi Rekt oskopi Sist oskopi Kar di yak Risk Belirleme EKG Ef orl u EKG Ekokardi yografi Holter Monit ör Kr oner Anji ografi Laborat uarı Nör ol oji k Tet ki kler EEG E MG TCD Nükl eer Tı p Al erji Testleri Ke mi k Dansi motresi Odyol oji Pat al oji Sol unu m Fonksi yon Laborat uarı Ür odi na mi Uyku laborat uarı Taş Kır ma Check- up 5. 2 Örnek Hastanede Uygul anan Mevcut Atı k Yöneti mi İncelenen hastanede atıkl ar, özel bir şirket t arafı ndan t opl anmakt adır. Personel tarafı ndan, Tı bbi Atı kların Kontrol ü Yönet meli ği ne uygun şekil de mavi, kır mı zı ve si yah t orbalara ayrılan atıklar ile özel sarı kapl arında t opl anan kesici/delici al etler bu 112

123 şirket t arafı ndan, hastane bahçesi nde yer al an kont eynerlerde geçici depol anmakt a, İSTAÇ (İstanbul Büyükşehir Bel edi yesi Çevre Kor uma ve Atı k Ma ddel eri Değerlendir me San. ve Tic. A. Ş.) tarafı ndan her gün uzakl aştırıl makt adır. Ma vi Tor ba tesli medilir. : Evsel atı klar mavi renkli polietilen t orbalarda t opl anır ve bel edi yeye Si yah Tor ba : Ca m atı klar si yah renkli polietilen t orbalarda t opl anır. ( Geri dönüşümiçi n Şİ ŞECAM dan ca mt opl a ma kumbaraları temi n edil miştir.) Kı r mı zı Torba : Tı bbi atı klar i çi n, 150 mi kron et kalı nlı ğında, kır mı zı renkli torbalardır. Üzeri nde Dİ KKAT TI BBİ ATI KLAR uyarısı ve ul uslararası kli ni k atı kları ambl e mi bul unur. Sarı Kapl ar : Kesi ci/delici aletler, 2 mm et kalı nlı ğı nda, sarı renkli, polietilen rijit kut ularda topl anır ve tıbbi atık olarak işle mgörür. İSTAÇ (İstanbul Büyükşehi r Bel edi yesi Çevre Koruma ve Atı k Ma ddel eri Değerl endi r me San. ve Ti c. A. Ş.): 20 Mayıs 1993 t ari h ve sayılı Tı bbi Atı kları n Kontrol ü Yönet meliği ne göre, sağlı k kur ul uşları t arafından ünite i çi nde ayrıştırılarak t opl anan ve geçici ol arak depol anan atı kları n taşı nması ve ni hai bertarafı nın te mi ni beledi yelere veril miştir. İstanbul da 134 t anesi Avr upa ve 68 t anesi de Anadol u yakası ol mak üzere t opl a m 202 sağlı k kur ul uşunun tıbbi atı kları İ STAÇ t arafından düzenli ol arak t opl an makt adır [44]. Tabl o 5. 1 ve Şekil 5. 1 de İstanbul ilindeki hastane sayıları veril miştir. Tabl o 5. 1 İstanbul Genelinde Tı bbi Atı kları n Toplandı ğı Hastane Sayıları Hast ane türü Hast ane sayısı Yat ak sayısı Devl et SSK Özel TOPLAM

124 hastane sayısı Devlet SSK Özel Toplam Şekil 5. 1 İstanbul Genelinde Tı bbi Atı kları n Toplandı ğı Hastane Sayıları İSTAÇ t an el de edilen verilere göre; hastanelerden günde t on tı bbi atı k toplanmakt adır. Bunun 16 t onu Avr upa ve 8 t onu Anadol u yakası ndan alın makt adır. Yi ne aynı verilere göre, 1996 yılında İstanbul da yıllık t opl anan tı bbi atık mi kt arı 2524 t on i ken bugün bu mi kt ar t onun üzerine çı kmı ştır. Hast ane atı kları nı n t oplanmaya başlandı ğı 1996 yılından bu güne kadar atı k mi kt arı nda 6 kat bir artış ol muşt ur. Bu da gösteriyor ki, daha önceden tıbbi atı kl ar evsel atı klar ile karıştırıl makt adır. Şu anda İ STAÇ ı n verileri ne göre yat ak başı na günde ol uşan tı bbi atı k mi kt arı kg/ gün dür. ( Bu oran 1995 yılında Devl et Pl anl a ma Teşkilatı nı n yap mı ş ol duğu Tı bbi At ık Ko mpozisyonu Ar aştır ması nda devl et hastaneleri i çi n kg/ yatak-gün ve kg/ yatak-gün ol arak elde edilen değerlerden hala düşük olduğu görül mekt edir.) İSTAÇ hastaneleri n tı bbi atı kları nı, i çleri paslanmaz çeli kten özel yapıl mı ş ve üzerleri nde uyarıcı yazılar mevcut ol an 10 adet tı bbi atı k aracı ile t opla makt adır. Ar açl ar her gün özel dezenfekt anlar ile i çleri ve dışları yı kanmakt a ve başka hi çbir işte kullanıl ma makt adırlar. Tı bbi atı kları n t opl anması, t aşı nması ve bertarafı i çi n bu za man boyunca hastanelerden hi çbir ücret t alep et me mi şlerdir. (İ STAÇ verileri ne göre, 1 t on atı ğı n t opl ama ve yak ma mali yeti yakl aşı k ol arak 400 ile 500 dol ar arası ndadır.) Di ğer İllerde Yapıl an Çalış mal ar Büyük şehirleri mi zdeki Sağlı k Kur ul uşları nda atıkl arı n kaynağı nda ayrı topl anması; Ankara, İz mir, Bursa, Konya, Gazi antep ve Mersin Büyükşehir Bel edi yelerinde tı bbi 114

125 atı kları n di ğer atı klardan ayrı depol anması; İstanbul ve İz mit Büyükşehir Bel edi yeleri nde ise yakılarak bertarafları konusunda bazı yatırı ml ar yapıl mıştır. Yi ne bu uygul a mal ar neticesinde İstanbul Büyükşehir Bel edi yesi, Akdeni z Üni versitesi Tı p Fakültesi, Ankara Üni versitesi Vet eri ner Fakültesi, Gül hane As keri Tı p Akade mi si ve Özel Bayı ndır Hast anesi' nde tı bbi atı k yak ma t esis ve fırı nları kur ul muşt ur. Bursa ve Konya Büyükşehir Bel edi yeleri ile Fırat Üni versitesi Bünyesi nde de yakma tesisleri kurul ması çalış maları deva met mekt edir. İz mit: Ayrı mı yapılarak gel mi ş tıbbi atı klar, İ ZAYDAŞ t arafı ndan Kli ni k ve Tehlikeli Atı k Yak ma ve Enerji Üreti mtesisi nde yakıl makt adır. [45] Bursa: Şehirde hastane ve sağlık ocakl arı ndan ayrı olarak t opl anan tı bbi atı klar sahada açılan çukurlara tı bbi atık yak ma fırı nı i nşa edilene kadar geçici ol arak gö mül erek üzeri ört ül mekt edir. [46] İz mir: Hast ane, vet eri ner, poli klini k, tı bbi t ahlil l aboratuarları ve diş kli ni kleri n gi bi sağlı k kur uml arı ndan özel araçlar ve eğiti mli eki pler ile t opl anan tı bbi atı klar, özel ol arak toplanı p Har mandalı Düzenli Depol a ma tesisleri nde bertaraf edil mekt edir. [47] Konya: Hast aneler, di yaliz merkezleri, sağlı k ocakl arı, poli kli ni kler ve di ğer sağlı k kur ul uşları ndan t opl anan tı bbi atı klar tı bbi atı k aracı ile t opl anarak kireç ilavesi ile bertaraf edil miştir. [48] El azı ğ: Doğu ve Güneydoğu Anadol u Böl gesi' nde il k defa tı bbi atı kları di ğer atı klardan ayrı ol arak t opl a ma ve özel eğiti mli personel ve araçlarla t aşı ma ve bu atı kları i mha et me uygul a ması nı başlat mıştır. [49] 115

126 5. 3 Hastanede Yapıl an Çevre Yöneti msiste mi Çalış ması İncelenen hastanede, mevcut atı k yöneti m uygul a mal arı t espit edil di kten sonra, A. B. D. Çevre Kor uma Teşkilatı ( EPA) t arafından hastane atı k akıml arı i çi n hazırlanmı ş yönergeler yar dı mı yl a, hastanede i çi n çevre yönetim si ste mi ol uşt urul ması a macı yl a çalış mal ar yapıl mıştır. Bu çalış mal ardan el de edilen sonuçl ar aşağı da i ncelenmi ştir. Bu çalış maya ait yönergeler ve veriler Ek A da yer al makt adır. İncelenen hastane i çi nde madde dengel eri sürekli ol arak, her madde i çi n yapıl makt adır. Mal ze meleri n t e mi ni t ek bir mer kezden yapıl makt a ol up, her ünite ihtiyacı nı ve mi kt arı nı bu mer keze bil dir mek sureti yle i hti yaç belirlen mekt edir. Envant er siste mi bil gisayar orta mı nda yapıl makta ol up, genellikte ayda bir kere ol mak sureti yle mal ze mel er t e mi n edil mekt edir. Mal ze mel eri n aylı k ol arak t e mi n edil mesi, fazla satı n al madan kaynakl anan atı k üreti mi ni engelle mekt edir. Genellikle, aylı k ol arak t e mi n edilen mal ze mel er, istisnai ol arak, satı n alınan fir ma pr omosyonl arı ndan yaralanmak i çi n, maksi mu m ol arak 3 aylı k i hti yacı karşılayacak şekil de de alı nmakt adır. Kullanıl mayan ha mmaddel er satıcı ya i ade edil mekt edir. Bil gisayar kontroll ü yapılan bu giriş siste mi, alı nan mal ze mel eri n art ması dur umunu engelle mekt edir. Atı kları n t opl anması ve geçi ci depol anması özel bir şirket t arafı ndan yapıl makt adır. Atı kları n ayrı mı, t opl anması ve depol anması konul arı nda Tı bbi Atı kların Kontrol ü Yönet meli ği esas alı nıp, bir pr ogra m ol uşt urul muşt ur. Personel atık ayrı mı konusunda, yıl da bir kez ol mak üzere düzenli olarak eğiti me t abi t ut ulma kt a ol up, yeni doğan ünitesi, a meliyat haneler ve yoğun bakım ünitesi i çi n peri yodi k enfeksi yon eğiti mi veril mekt edir. Özellikle hi z met i çi eğitim pr ogra ml arı na öne m veril mekt e, atı k ayrı mı ile il gili ol arak personel den kaynakl anan eksi kli kler t espit edildi ği nde, eğiti mprogra mı o biri miçi nde tekrar edil mekt edir. Tı bbi Atı kları n Kontrolü Yönet meli ği ne göre, her biri m i çi n, hastane tarafı ndan hazırlanmı ş, atı kları n tı bbi, evsel, kesici/delici aletler ve ca m atı k ol arak ayrı mı nı esas al an atı k pr osedürleri ol uşt urul muşt ur. Hastanede hali hazırda atı k mi ni mi zasyonu i çi n hazırlanmı ş bir pr ogra m mevcut değil dir. Hastanede atı k azaltı mı ile il gili ol arak yapılan çalış mal ar, kağıtları n geri dönüşüm i çi n ayrı ol arak 116

127 toplanması ve Şİ ŞECAM dan t e mi n edilen cam ku mbar ası nda ca m atıkları n ayrı biri ktiril mesi dir. Tabl o 5. 2 de hastaneden kaynaklanan atı kları n ayrı mı na dair t abl o veril miştir. Hast anede zararlı atıkl arı n i zle me ve yöneti mi ile il gili bir çalış ma yür üt ül me mekt edir. Hast anede ke mot erapi uygul a ması i çi n ayrı bir al an mevcut ol ma makla beraber, kapsa mlı bir ke mot erapi uygul a ması yapıl mamakt adır. Uygul a manı n yapıl dı ğı al anl arda bul unan ilaç atı kları, flekonl ar, ca m atı klar ve kağıt atı klar tıbbi atı k sı nıfı nda değerlendiril mekt edir. Hal oj enli sol ventler daha dirençli ve t oksi k özellikte ol ması na rağ men hast anede he m hal ojenli he mde hal ojenli ol mayan sol ventler kullanıl makt adır. Hast anede di yaliz, pat oloji ve ot opsi üniteleri mevcut ol madı ğı i çi n bu biri ml erden kaynakl anabilecek f ormal dehit söz konusu değil dir. For mal dehit kullanı mı, ot okl avda buharla sterilizasyonun uygun ol madığı mal ze mel eri n sterilizasyonundan kaynakl anır. St erilizasyon a macı yla etilen oksit kullanı mı t erci h edil me mi ş ol up, bu a maçl a kullanılan f ormal dehit t ek kullanı mlıktır. For mal dehit kullanı mı ndan kaynakl anan hava e mi syonl arı kontrol edil mekt e ol up, for mali n mer kezi bir dağıtı m siste mi ile her maki neye dağıtıl makt adır. St erilizasyon işle ml eri nde ayrıca fenol kullanı mı ol ma makl a beraber, t oksi k bir madde ol an gl ut eral dehit kullanı mı söz konusudur. Fot ografi k ki myasallar, uygun sı caklı k ve ışı k koşulları nda depol anmakt adır. Raf ö mr ü biten bir maddeni n i ade edil meden önce t esirliliği i çi n bir t est yapılma makt a, doğr udan depoya geri gönderil mekt edir. Kullanıl mayan veya bozuk ki myasallar i mal atçı ya i ade edil mektedir. Kullanıl mış ve bozul muş bir fil m i pt al edilmekt e ve geri kazanı cı ya iade edilme mekt edir. Radyoaktif maddel er özel kurşun kapl arı nda sevk edil mekt e ve muhafaza edil mekt edirler. Radyoaktif atı klar eti ketlenmekte ve ayrı ol arak muhafaza edili p, satıcı ya i ade edil mekt edir. İzot op ol arak Teknetyu m- 99 m kullanıl makt a ol up, bu izot opun yarı ömür süresi 6 saattir. 117

128 Tabl o 5. 2 Hastane Kaynaklı Atı kları n Ayrı m Tablosu ATI K TÜRÜ Kan, kan bileşenl eri, kan şişeleri, mi kr obi yol ojik kült ür gereçleri, kullanıl mış kült ür t abakl arı, kullanıl mış kült ür tüpleri Hast alardan alı nan sı vıların topl andı ğı kapl ar Cerrahi pat ol oji k araçlar İğnel er, şırıngalar, neşterler v. b. ( Kullanıl ma mı ş olsa da tavsi ye edilen.) Kont a mi ne ol muş ca m di alar, mi kroskop l a mı, ol muş kırık ca ml ar ve pipetler v. b. Boş üre kapl arı, boş dışkı kont eynerleri, boş üre drenaj torbaları v. b. Sı vı ol mayan kan içeren kı yafet, bandaj v. b. Mas ke, gal oş ve bonel er El yı ka mada kullanılan kağıt havl ul ar, ye mek atı klar v. b. Zararlı ol mayan madde dökül mesi dur umunda temi zle mede kullanılan maddel er KI RMI ZI TORBA ( Tı bbi Atı kl ar) SARI KAPLAR ( Kesi ci/ delici aletler) MAVİ TORBA ( Evsel Atı kl ar)

129 Hast anede cı va i çeren al etleri n kullanı mı mevcut ol up, cı va i çeren eki pman kullanı mı nı n azaltıl masına ilişki n bir çalış ma yokt ur. Cı va, t ekrar kullanım i çi n geri kazanıl ma makt a veya cıva geri kazanı cısı na satıl ma makt adır. Cı va dökül mesi i çi n temi zle me kitleri mevcut değil dir. Hast anede, düşük sı zı ntılı anestezi k eki pman kullanıl makt a ol up, ci hazların kontrol ve bakı mı, kullanma t alimatları na uyul arak sürekli ol arak yapıl makt adır. Özelli kle ci hazlar sirkül asyon yapabilen ti pte seçil mekt e; böyl ece hastaya verilen hava ci haza tekrar gir mekt e ve burada te mi zleni p tekrar kullanıl makt adır. Hast anelerde kullanılan çeşitli ki myasal maddel erin, dağıtı mı ndan kaynakl anabilecek dökünt üyü azalt mak i çi n ot omati k siste ml er kullanıl makt adır. Ki myasal te mi zl e me yönt e ml eri yeri ne ultrasoni k tip temi zle me gi bi alternatifler değerlendiril mekt edir. Son kullanma t ari hi geçmi ş ilaçlar, hastane i çi ndeki depoya gönderil mekt e, burada kır mı zı tıbbi atık torbalarında t oplanı p, İSTAÇ a veril mekt edir. Hast anelerde kat yoni k aktif madde, noni yoni k aktif madde ve Etilendi a mi ntetraaset at ( EDTA) içeren te mi zli k mal ze mel eri kullanıl maktadır. 119

130 6. SONUÇLAR VE ÖNERİ LER Ör nek hastanede atı k mi ni mi zasyonu esası na dayalı çevre yöneti m siste mi çalış ması sonuçl arı ve bu çalış maya ilişki n veriler Ek B de veril miştir. Hast anede uygul anan çevre yöneti m siste mi çalış ması sonucunda, hastane i çi n atı k mi ni mi zasyonu önerilerini n yanı sıra bazı eksi kler, istatistiksel verilerle karşılaştır mal ar ve belirgin ol mayan nokt alar ortaya çı karıl mıştır. Bunl ar; Ör nek hastanede günl ük yat ak başı na ol uşan tı bbi atı k mi kt arı ve di ğer istatisti ksel veriler Tabl o 6. 1 de verilmi ştir. İncelenen hastaneni n yat ak başı na günde ürettiği tı bbi atı k mi kt arı nın hesabı aşağı daki veril miştir. Hast anede günde yakl aşık ol arak 250 kg/ gün tı bbi atı k üretil mekt edir ve hastane 150 yat ak kapasitesi ne sahi ptir. 250kg/ gün 150yatak 1.67kg/ yatak gün tıbbi atık ol uş makt adır. Tabl o 6. 1 Ör nek Hastane Verisi ni n Di ğer Verilerle Karşılaştırıl ması DPT İSTAÇ Ör nek Hastane Devl et Özel kg/ gün-yat ak kg/ gün-yat ak kg/ gün-yat ak kg/ gün-yat ak Şekil 6. 1 Ör nek Hastane Verisi ni n Di ğer Verilerle Karşılaştırıl ması 120