SERMAYE P YASALARI VE F NANSAL KURUMLAR

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2511 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1482 SERMAYE P YASALARI VE F NANSAL KURUMLAR Yazarlar Prof.Dr. Nurhan AYDIN (Ünite 1) Prof.Dr. Vedat AKG RAY (Ünite 2) Dr. M. brahim TURHAN (Ünite 3) Doç.Dr. Yakup ERG NCAN (Ünite 4) Prof.Dr. Güven SEV L (Ünite 5) Doç.Dr. Metin ÇOfiKUN (Ünite 6) Hüseyin AYDIN (Ünite 7) Mehmet GERZ (Ünite 8) Editörler Prof.Dr. Vedat AKG RAY Yrd.Doç.Dr. Fatih TEM ZEL ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Arfl.Gör.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc lar Doç.Dr. T. Volkan Yüzer Ö r.gör. Orkun fien Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Okt. Olcay Salt k Grafiker Ayflegül Dibek Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, A ustos 2013

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... xi Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar... 2 F NANSAL M MAR... 3 F NANSAL P YASALAR NEDEN VARDIR, FONKS YONLARI NELERD R?... 3 F NANSAL P YASALAR VE F NANSAL S STEM... 4 F NANSAL P YASALARIN SINIFLANDIRILMASI... 6 YATIRIM VE F NANSMAN ARAÇLARI... 9 F NANSAL ARACILIK VE F NANSAL KURUMLAR Finansal Kurumlar Finansal Kurumlar n Fonksiyonlar F NANSAL P YASALARDA DÜZENLEY C VE DENETLEY C KURUMLAR FA Z ORANI VE FA Z ORANLARININ YAPISI Faiz Oran ve Enflasyon Faiz Oranlar n n Yap s F NANSAL P YASALARDA KÜRESELLEfiME Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Düzenleme Faaliyetleri ve Düzenleyici Kurumlar DÜZENLEME KAVRAMI F NANSAL P YASALARIN DÜZENLENMES Finansal Piyasalar n Düzenlenmesinin Nedenleri D flsall klar Piyasa Yetersizlikleri ve Baflar s zl klar Finans Kurumlar n n Gözetimi Gereklili i Sistemin Kilitlenmesi Ahlâki Çöküntü Finansal Kontratlar ve Reel Sektör Kontratlar Aras nda Fark Olmas. 31 Rekabetin Zay f Olmas Yat r mc lar n Bilgi Düzeylerinin Düflük Olmas ve Bilgiye Dayal Karar Vermede Zorluk Yaflamalar Finans Piyasalar n n Düzenlenmesinde Kurumsal Yap Tüm Finans Sektörüne Yönelik Tek Bir Düzenleyici Kurum 1. ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Oluflturman n Avantajlar Tüm Finans Sektörüne Yönelik Tek Bir Düzenleyici Kurum Oluflturman n Dezavantajlar ve Birden Fazla Düzenleyici Kurum Oluflturman n Avantajlar SERMAYE P YASALARININ DÜZENLENMES NDE UYGULAMALAR ABD Uygulamalar Dodd-Frank Wall Street Reformu ve Tüketici Koruma Yasas Avrupa Birli i Uygulamalar Mevcut Durum Finansal Hizmetler Tüketici Grubu Avrupa Birli i ndeki Son Geliflmeler AB de Finansal Regülasyonla lgili Di er Geliflmeler Japonya Uygulamalar Avustralya, sviçre ve Güney Kore Uygulamalar IOSCO D ER GEL fimeler VE G-20 Z RVES NDE ALINAN KARARLAR Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Borsalar BORSA KAVRAMI, BORSALARIN ÖNEM VE TAR HSEL GEL fi M Borsa Nedir? Borsalar n Ekonomi Aç s ndan Önemi Ekonomiye Kaynak Yaratmak Likidite Sa lamak Ekonominin Göstergesi Olmak Sermayeyi Tabana Yaymak Finansal Araçlarla lgili Bilgilere Kolay Ulaflmak (Kamuyu Ayd nlatma) Güven Sa lamak Ekonomide Yap sal De iflikli i Kolaylaflt rmak Borsalar n Tarihçesi TÜRK YE SERMAYE P YASALARINDA FAAL YET GÖSTEREN BORSALAR stanbul Menkul K ymetler Borsas ( MKB) MKB de Yer Alan Piyasalar Ulusal Pazar kinci Ulusal Pazar... 62

5 çindekiler v Kurumsal Ürünler Pazar Gözalt Pazar Serbest fllem Platformu Yabanc Menkul K ymetler Piyasas VADEL filem VE OPS YON BORSASI A.fi. (VOB) Vadeli fllem Sözleflmelerinin Kullan m Amaçlar Korunma Yat r m Arbitraj VOB da fllem Gören Sözleflmeler Ana Pazar Özel Emirler Pazar ve Özel Emir lan Pazar VOB da fllem Yöntemleri STANBUL ALTIN BORSASI ( AB) AB nin Faaliyet Alan, Görev ve Yetkileri AB de Yer Alan Piyasalar K ymetli Madenler Piyasas K ymetli Maden Ödünç Piyasas Elmas ve K ymetli Tafl Piyasas Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Sermaye Piyasas Kurumlar SERMAYE P YASASI KURUMLARI SERMAYE P YASASI KURULU BORSALAR stanbul Menkul K ymetler Borsas Vadeli fllem ve Opsiyon Borsas stanbul Alt n Borsas TAKAS VE SAKLAMA KURULUfiLARI MKB Takas ve Saklama Bankas Merkezi Kay t Kuruluflu ARACI KURUMLAR Arac Kurumlar Vadeli fllemler Arac l k fiirketleri YATIRIM ORTAKLIKLARI Menkul K ymet Yat r m Ortakl klar Gayrimenkul Yat r m Ortakl klar ÜN TE

6 vi çindekiler Giriflim (Risk) Sermayesi Yat r m Ortakl klar FONLAR Menkul K ymet Yat r m Fonlar Konut Finansman Fonlar Varl k Finansman Fonlar Bireysel Emeklilik Fonlar PORTFÖY YÖNET M VE SAKLAMA fi RKETLER VARLIK YÖNET M fi RKETLER GAYR MENKUL DE ERLEME fi RKETLER YATIRIM DANIfiMANLI I BA IMSIZ DENET M KURULUfiLARI DERECELEND RME KURULUfiLARI KONUT F NANSMANI KURUMLARI POTEK F NANSMANI KURULUfiLARI SERMAYE P YASASI L SANSLAMA S C L VE E T M KURULUfiU YATIRIMCILARI KORUMA FONU SERMAYE P YASASI MESLEK B RL KLER Türkiye Sermaye Piyasas Arac Kurulufllar Birli i Türkiye De erleme Uzmanlar Birli i Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Sermaye Piyasas Araçlar SERMAYE P YASASI LE LG L TEMEL KAVRAMLAR Finansal Araçlar Menkul K ymet-k ymetli Evrak Sermaye Piyasas Kurulu Kay tl Sermaye Sistemi SERMAYE P YASASI MEVZUATINDA YER ALAN F NANSAL ARAÇLAR Hisse Senetleri Hisse Senedi Türleri Tedavül Bak m ndan Hisse Senetleri Sermaye Art fllar na Göre Hisse Senetleri hraç De erine Göre Hisse Senetleri Sahiplerine Sa lad klar Ç kar Aç s ndan Hisse Senetleri Adi Hisse Senetleri ve mtiyazl Hisse Senetleri Oydan Yoksun Hisse Senetleri Kat lma ntifa Senedi

7 çindekiler vii Borçlanma Araçlar Tahviller Tahvil ile ilgili kavramlar Tahvil Türleri Güvenceli Tahviller Güvencesiz Tahviller Kâra fltirakli Tahviller Ödenim Fonlu Tahviller Primli Tahviller kramiyeli Tahviller Endeksli Tahviller Faizi Tahvil Olarak Ödenebilen Tahviller Riskli Tahviller S f r Kuponlu Tahviller Tahvilin Üstünlükleri ve S n rl l klar Hisse Senedine Çevrilebilir Menkul K ymetler Ortakl k Varantlar Arac Kurulufl Varantlar Kâr ve Zarar Ortakl Belgesi Varl a Dayal Menkul K ymetler Gayrimenkul Sertifikas Yabanc Sermaye Piyasas Araçlar potekli Sermaye Piyasas Araçlar Varl k Teminatl Menkul K ymetler Yat r m Fonu Kat lma Belgeleri Kira Sertifikas D ER SERMAYE P YASASI ARAÇLARI VE TEKN KLER Türev Ürünler Türev Ürünlerin Kullan m Amaçlar Vadeli (Forward) fllemler, Gelecek Sözleflmeleri Opsiyon Piyasalar Opsiyon Sözleflmelerinde Taraflar Sözleflmeye Konu Varl a Göre Opsiyon Sözleflmeleri Swap Kredi Türevleri Kredi Temerrüt Swaplar (CDS) Krediye Dayal Tahviller (CLN) Kredi Spread Opsiyonlar (CSO) Toplam Getiri Swaplar (TRS) Mezzanine Kapital kinci Dereceden Teminatl Krediler Kat lma Ödüncü

8 viii çindekiler Sessiz Kat l m Kâra Kat l m Hakk Sukuk Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Sermaye Piyasas nda Kamuyu Ayd nlatma KAMUYU AYDINLATMA HT YACI KAMUYU AYDINLATMA KAVRAMI Kamunun Ayd nlat lmas nda Taraflar Kamuyu Ayd nlatmakla Yükümlü Taraflar Bilgi Kullan c lar ve Bunlar n Bilgiye Eriflim Düzeyleri Kamunun Ayd nlat lmas Süreci Kamuya Aç klanacak Bilgilerin çeri i ve Türleri KAMUYU AYDINLATMA KAVRAMININ GEL fi M KAMUYU AYDINLATMANIN ÖNEM KAMUYU AYDINLATMA VE ÇER DEN Ö RENENLER N T CARET (INSIDER TRADING) KAMUYU AYDINLATMA VE MAN PÜLASYON KAMUYU AYDINLATMA VE KURUMSAL YÖNET M KAMUYU AYDINLATMA PLATFORMU Teknoloji ve Kamuyu Ayd nlatma Kamuyu Ayd nlatma Platformu KAMUYU AYDINLATMA VE YATIRIMCI L fik LER KAMUYU AYDINLATMA VE DERECELEND RME Derecelendirme Kavram Derecelendirme Faaliyetinin Kapsam Derecelendirmenin Önemi Yat r mc Aç s ndan Önemi hraçç Aç s ndan Önemi Sermaye Piyasas Aç s ndan Önemi Para ve Finans Otoriteleri Aç s ndan Önemi Ekonomi Aç s ndan Önemi KAMUYU AYDINLATMA VE BA IMSIZ DENET M Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças

9 çindekiler ix Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Bankalar ve fllevleri BANKALAR Faaliyetine Göre Bankalar Ticari Bankalar Yat r m ve Kalk nma Bankalar Sermayesine Göre Bankalar Kamu Bankalar Özel Bankalar Yabanc Bankalar Fonksiyonlar na Göre Bankalar Evrensel Bankalar Uzman Bankalar Bankalar n fllevleri Bankalar n Temel Fonksiyonlar Kurumsal Çerçeve Ekonomik Kararlar: Piyasalara ve Bankalara Yans mas DÜNYADA BANKACILI IN GEL fi M TÜRK YE DE BANKACILI IN GEL fi M ( ) Osmanl Döneminde Bankac l n Geliflmesi Ulusal Bankalar Dönemi ( ) Özel Amaçl Devlet Bankalar n n Kuruldu u Dönem ( ) Özel Bankalar n Geliflti i Dönem ( ) Planl Dönem ( ) Serbestleflme ve D fla Aç lma Dönemi ( ) Yeniden Yap land rma ( ) YAPILANDIRMA SONRASI DÖNEM ( ) Döneminin Karakteristikleri KÜRESEL KR Z DÖNEM ( ) Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Uluslararas Para ve Sermaye Piyasalar F NANSAL P YASALARDA KÜRESELLEfiME E L M F NANSAL P YASALARDA KURUMSALLAfiMA ÜN TE 8. ÜN TE

10 x çindekiler Finansal Piyasalar n Özellikleri Finansal Piyasalar n S n fland r lmas KÜRESEL F NANSAL P YASALARIN SINIFLANDIRILMASI Uluslararas Tahvil ve Para Piyasalar EUROPARA P YASALARI EUROBOND P YASALARI Ulusal Piyasada hraç Edilen Tahviller Yurtd fl Tahviller EUROTAHV LLER N DERECELEND RMES DÜNYA BORSALARI F NANSAL GEL fi M ENDEKS Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

11 Önsöz xi Önsöz Bir ifli yaparken iki farkl bak fl aç s ile durumu analiz edebilmek gerekir. Önce bu ifli en etkili flekilde nas l yapar m? sorusunun cevab bulunmal d r. Bu sorunun cevab ndan çok daha önemli bir cevap da ben bu ifli niçin yap yorum? sorusuna verilecek olan cevapt r. Zeki adam nas l n ak ll adam niçin ini düflünür. Bu kitap niçin haz rland? Dünya standartlar nda bir sermaye ve finans piyasas infla edebilirsek Türkiye yi 2023 te dünyan n en büyük on ekonomisi içine sokabiliriz. Bunu nas l yapar z? Türkiye de finansal okuryazarl gelifltirerek yapabiliriz. Sermaye ve finans piyasalar n büyütüp güçlendirmek için firmalar n faaliyetlerini sermaye piyasalar kanal yla finanse edebileceklerini bilmelerini; yat r mc lar n da firmalar finanse edecek yat r mlar yapabilecek bilgi düzeyine sahip olmalar n sa lamal y z. Anadolu Üniversitesi Aç kö retim Fakültesi ktisadi ve dari Programlar Bölümü, flletme Bölümü ö rencilerinin ders kitab gereksinimlerini karfl layabilmek amac yla haz rlanan Sermaye Piyasas ve Finansal Kurumlar kitab bu felsefe temelinde ortaya ç kt. Bir ekip çal flmas n n ürünü olup, önemli bir k sm sermaye ve finans piyasalar yla ilgili kurumlarda en üst düzeyde görev yapan kiflilerce haz rland. Bu sebeple bu çal flma benzerlerinden farkl d r. Bize bu f rsat sunan baflta Anadolu Üniversitesi rektörü Prof. Dr. Davut AYDIN olmak üzere, tüm Anadolu Üniversitesi ekibine teflekkür ederiz. Editör Prof.Dr. A. Vedat AKG RAY Editör Yrd.Doç.Dr. Fatih TEM ZEL

12 1SERMAYE P YASALARI VE F NANSAL KURUMLAR Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Finansal piyasalar ve finansal piyasalar n fonksiyonlar n aç klayabilecek, Finansal sistemin unsurlar n aç klayabilecek, Finansal piyasalar farkl aç lardan s n fland rabilecek, Finansal piyasalarda arac kurumlar n rolünü aç klayabilecek, Finansal piyasalarda düzenleyici ve denetleyici kurumlara neden gereksinim duyuldu unu aç klayabilecek, Finansal piyasalarda faiz oran n belirleyen faktörleri aç klayabilecek, Küreselleflmenin finansal piyasalar üzerindeki etkilerini aç klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Finansal Piyasa Finansal Sistem Finansal Varl k Finansal Kurumlar Arac Kurumlar Ödünç Verilebilir Fonlar Teorisi Likidite Tercih Teorisi Faiz Oranlar n n Vade Yap s çindekiler Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar F NANSAL M MAR F NANSAL P YASALAR NEDEN VARDIR, FONKS YONLARI NELERD R? F NANSAL P YASALAR VE F NANSAL S STEM F NANSAL P YASALARIN SINIFLANDIRILMASI YATIRIM VE F NANSMAN ARAÇLARI F NANSAL ARACILIK VE F NANSAL KURUMLAR F NANSAL P YASALARDA DÜZENLEY C VE DENETLEY C KURUMLAR FA Z ORANI VE FA Z ORANLARININ YAPISI F NANSAL P YASALARDA KÜRESELLEfiME

13 Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar F NANSAL M MAR Finansal piyasalar ve finansal piyasalardaki geliflmeler ekonomideki tüm birimleri yak ndan ilgilendirmektedir. Faiz oranlar nda bir art fl, al nacak kredinin faiz oran n art raca ndan daha fazla maliyete katlanmak durumunda kal nacak ya da kredi almaktan vazgeçilecektir. Di er taraftan faiz oranlar ndaki art fl tasarruflar n daha yüksek getiri sa lamas anlam na gelece inden memnuniyet verecektir. Yine borsa ya da döviz kurlar ndaki bir dalgalanma sadece iflletmeleri, devleti ya da devleti temsilen hükümetleri de il, tüm toplumu yak ndan ilgilendirmektedir. Faiz, alt n, tahvil, döviz, borsa endeksleri gibi finansal varl klar n fiyat hareketleri, birimlerin hem mevcut servet düzeyini hem de gelecekle ilgili finansal kararlar n etkiledi i için finansal piyasalara olan ilgi her geçen gün artmaktad r. Kitab n ilk ünitesi olan bu ünitede; bireyleri, iflletmeleri, devleti ve ülke ekonomilerini çok yak ndan etkileyen finansal piyasalar, finansal kurumlar, finansal araçlar ve bu piyasalara yön veren faizler üzerinde durulacakt r. Bu ünite genel olarak finansal mimarinin bileflenlerini belirginlefltirecek, di er üniteler ise bileflenlerin detaylar n ortaya koyacakt r. Servet: Ekonomik Birimlerin sahip oldu u tüm varl klar d r. F NANSAL P YASALAR NEDEN VARDIR, FONKS YONLARI NELERD R? Piyasa genel anlamda arz ve talebin karfl laflt ortamlard r. Bir ekonomide piyasalar reel piyasalar ve finansal piyasalar olarak iki temel grupta toplamak mümkündür. Reel piyasalar ; mal ve hizmet al m-sat m n n yap ld mal ve hizmet piyasalar ile mal ve hizmetlerin üretiminde kullan lan üretim araçlar n n al n p sat ld piyasalar oluflturmaktad r. Finansal piyasalar ise, fon aç veren birimlerle fon fazlas veren birimlerin karfl laflt ve fon transferinin gerçekleflti i ortamlard r. Finansal piyasalar; fon arz eden birimlerle, fon talep eden birimleri karfl laflt rarak her iki taraf n da ihtiyaçlar n n giderilmesine, refah düzeylerinin artmas na, bu ba lamda da ekonominin geliflmesine olanak sa lamaktad r. Bir ekonominin temel birimleri hanehalk (bireyler), iflletmeler ve devlettir. Finansal piyasalarda fon sunanlar tasarruf fazlas veren birimler, fon talep edenler tasarruf aç olan birimler olarak adland r lmaktad r. Günümüz piyasa ekonomilerinde tasarrufta bulunan birimlerle yat r m yapan birimler farkl birimlerdir.

14 4 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Ekonominin geliflimi, refah düzeyinin art r lmas için tasarruf eden birimlerle (fon arz eden birimler) yat r m yapacak birimlerin (fon talep eden birimler) karfl laflt - r lmas gerekmektedir. Böylece, da n k hâlde bulunan tasarruflar n bir araya getirilerek, yat r m yapacak birimlere, güven ortam içinde aktar lmas sa lanabilir. Finansal piyasalar, verimli bir biçimde üretime aktarma olana na sahip olmayan, çok say da tasarruf sahibinin küçük miktarlardaki fonlar n, bu f rsatlara sahip birimlere aktar lmas na olanak sa layarak ekonomide etkinli i ve refah düzeyini art rmaktad r. Finansal piyasalar sadece üretime yönelik harcamalar için de il, ayn zamanda tüketim harcamalar için gerekli fonlar n da temin edildi i piyasalard r. Pek çok kifli için kredi ile bir arabaya ya da bir eve bugünden sahip olmak, tassarruf ederek uzun y llar SIRA sonra S ZDE sahip olmaktan daha caziptir. Finansal piyasalar, birimlerin gereksinim duyduklar fonlar n karfl lanmas n sa layarak hem fon talep edenlere hem de fon arz edenlere fayda sa lamaktad r. Finansal piyasa SIRA nedir S ZDEve finansal piyasalar n temel ifllevi nedir? 1 Ekonomide yat r m kavram, üretim amaçl yap lan yat r mlar için kullan lmaktad r. Mikro bazda bak ld nda, kiflilerin tüketimden vazgeçerek yapt klar mevduat ya da finansal varl a SIRA S ZDE yap lan yat r mlar yat r m olarak de il, fon transferi olarak görmektedir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ F NANSAL P YASALAR VE F NANSAL S STEM Finansal piyasalarda fonlar n, arz edenlerden talep edenlere aktar lmas nda etkin iflleyen bir sisteme ihtiyaç vard r. Finansal sistemin etkinli i artt ölçüde fon arz ve talebinin uygun koflullarda, uygun fiyatlarla karfl laflma olana artmaktad r. AMAÇLARIMIZ Finansal piyasalar, sadece fon arz edenlerle fon talep edenlerden oluflmamaktad r. Finansal piyasalar ; fon arz edenler ve fon talep edenler yan nda fon ak mla- AMAÇLARIMIZ r na arac l k eden kurumlar, fon ak m n sa layan finansal varl klar; piyasalar n adil, fleffaf ve güven ortam içinde çal flmas n sa layacak hukuki ve idari düzenlemelerden oluflan bir sistem olarak düflünmek gerekir. Görüldü ü gibi finansal sistem, finansal piyasalardan daha genifl bir kavram ifade etmektedir. Finansal sistemi oluflturan unsurlar Tasarruf sahipleri (Fon arz edenler), Yat r mc lar (Fon talep edenler), Yat r m ve finansman araçlar, Yard mc kurulufllar, Hukuki ve idari düzenlemeler fleklinde say labilir.

15 1. Ünite - Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar 5 fiekil 1.1 TASARRUF SAH PLER ( Fon arz edenler) Hanehalk flletmeler YATIRIM VE F NANSMAN ARAÇLARI Para (Nakit) Mevduat Banka paras Kredi Sosyal güvenlik fonlar Kooperatif kaynaklar Tahviller Hisse senetleri potekli borç ve irat senetleri Kamu hisse senetleri Gelir ortakl senetleri Devlet iç borçlanma senetleri (D BS) Varl a dayal menkul k ymetler (VDMK) Depo edilen menkul k ymet sertifikalar Repo, ters repo YARDIMCI KURULUfiLAR (Fon ak m na arac l k edenler) Bankalar Arac kurumlar Yat r m ortakl klar Menkul k ymet borsas Sosyal güvenlik kurulufllar Sigorta flirketleri Kooperatifler Yat r m kulüpleri Genel finans ortaklar Risk sermayesi yat r m ortakl klar Derecelendirme (rating) flirketleri Takas ve saklama flirketleri Portföy yönetim flirketleri Yat r m dan flmanl flirketleri YATIRIMCILAR TÜKET C LER ( Fon talep edenler) flletmeler Devlet Hanehalk HUKUK VE DAR DÜZEN lkeler Kurallar Tüzükler Denetim Rekabet kurulu Bankac l k Düzenleme ve Denetleme Kurulu Sermaye Piyasas Kurulu Finansal sistemin unsurlar daha aç k bir biçimde fiekil 1.1 de görülmektedir. Görüldü ü üzere finansal piyasalarda ayn birimler hem fon talep eden, hem de arz eden olarak yer almaktad r. flletmeler, finansal kurumlar dahil tüm iflletmeleri; hanehalk, ekonomideki tüm bireyleri; devlet, ekonomideki tüm kamu kurum ve kurulufllar n kapsamaktad r. Bireylerin gelirleri ve harcamalar zaman içinde de iflmektedir. Baz dönemlerde harcamalar gelirlerinden fazla baz dönemlerde az olmaktad r. Dolay s yla bireylerin gelirleri ile harcamalar ço u zaman eflit de ildir. flletmeler AMAÇLARIMIZ günlük faaliyetlerini sürdürmeleri yan nda büyümek, rekabet üstünlü ü sa lamak, yeni yat - AMAÇLARIMIZ r mlar yapmak durumundad r. flletmeler devaml büyüme, yeni giriflimlerde bulunma iste inde oldu undan fon aç veren, di er bir ifade ile K fon T Atalep P eden bi-

16 6 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Do rudan yat r mlar: Bir flirketin üretimini ana merkezinin bulundu u ülke s n rlar d fl na yayarak yabanc ülkelerde yaln z ya da ortaklarla üretim tesisi kurmas, mevcut tesisleri sat n almas ya da bu tesislerle birleflmesidir. Portföy yat r mlar : Yabanc lar n üretime yönelik yat r m de il de menkul de erlere yap lan yat r mlar d r. S cak para olarak da adland r lan bu tür yat r mlar n amac üstlenilen risk karfl l nda en yüksek getiriyi elde edebilmektir. rimlerdir. Devletlerin de yat r mlar ve cari harcamalar için paraya ihtiyaçlar vard r. flletmeler gibi devletler de toplamda fon talep eden birim olarak finansal piyasalarda önemli a rl olan birimlerdir. Yabanc lar do rudan yat r mlar veya portföy yat r mlar ile ülkelere fon girifline yol açarken benzer flekilde yerliler de yabanc ülkelere fon transferi gerçeklefltirmektedir. SIRA Sermayenin S ZDE ak c l nedeniyle, di er piyasalara göre finansal piyasalarda uluslararas laflma e ilimi daha fazlad r. Bu olgu, sadece geliflmekte olan ülkeler için de il, geliflmifl ülkeler için de sözkonusudur. Do al olarak ulusal finansal sistem uluslararas laflarak fonlar n ak fl nda kullan lan finansal araçlar n, arac l k eden yard mc kurumlar n, fon arz ve talebinde bulunanlar n say s ve çeflitlili i artmaktad r. Buna ba l olarak piyasalarda ifllem hacmi ve etkinlik de artmaktad r. Finansal piyasalar n etkinli i: Çok say da al c ve sat c n n bulundu u ve al c ve sat c lar n tek bafllar na piyasay etkileyecek bir paya sahip olmad piyasalar etkindir denir. Etkin piyasalarda finansal varl klar n fiyat n n, piyasaya ulaflan tüm bilgileri yans tt varsay l r. Bilgiler piyasaya h zla gelir ve herkes taraf ndan ulafl labilir. Piyasaya gelen yeni bilgilerle menkul de erlerin fiyatlar nda çok k sa sürede de ifliklikler olur. Etkinlik, yeni bilgilerin hangi h zda, hangi do rulukta geldi ine ve fiyatlar n da hangi h z ve do rulukta olufl- AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ tu una ba l olmaktad r. Do ru bilgilerin, k sa sürede piyasaya ulaflmas ve k sa sürede fiyatlara yans mas ölçüsünde piyasan n etkinli i artacakt r. Etkin piyasalarda anormal getiri elde etmek K mümkün T A P de ildir. 2 D fla aç k bir SIRA ekonomide S ZDE fon arz edenler ve fon talep edenler kimlerdir? F NANSAL P YASALARIN SINIFLANDIRILMASI Finansal piyasalar farkl aç lardan s n fland rmak mümkündür. Afla da daha çok benimsenen s n fland rmalara yer verilmifltir. Finansal varl n niteli ine göre; Borç piyasalar Öz sermaye piyasalar Finansal varl n süresine göre; Para piyasalar Sermaye piyasalar Finansal varl n ilk kez al n p sat lmas na göre; Birincil piyasalar AMAÇLARIMIZ kincil piyasa Ödemelerin hemen ya da gelecekte yap lmas na göre; Nakit K ya T da A spot P piyasalar Vadeli piyasalar Örgütlenme durumuna göre; Örgütlenmifl piyasalar (Organize Piyasalar) Örgütlenmemifl piyasalar (Organize olmam fl piyasalar, tezgâh üstü piyasalar) Borç Piyasas ve Öz sermaye Piyasas : Finansal piyasalarda en yayg n biçimde kullan lan finansman yöntemi borçlanmalard r. Borç, bankalardan sa lanabilece i gibi borçlanma araçlar ihraç edilerek tasarruf sahiplerinden de sa la- nabilir. Borçlanma araçlar n n iki temel özelli i, belirlenmifl bir vadesinin ve faizinin olmas d r. Borç alanlar, vade içinde faizi ve anaparay ödemek zorundad r. Borçlanma amac na ba l olarak borcun vadesi k sa ya da uzun olabilir.

17 1. Ünite - Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar Hazine bonolar, devletin k sa süreli fon ihtiyac n karfl lamada en çok kulland para piyasas araçlar ndand r. flletmeler de yine k sa süreli fon ihtiyac n karfl lamada banka kredilerini ve finansman bonolar n kullanabilmektedir. Öz sermaye piyasas nda hisse senedine yat r m yapan yat r mc lar kuruma ortak olmakta, kurumun kâr ve varl klar üzerinde hakka sahip olmaktad r. Ayr ca hisse senedi sahipleri kuruma ortak olduklar için oy hakk na ve yöneticileri belirleme hakk na da sahiptirler. Ortakl k hakk veren finansman araçlar yla borçlanma araçlar n n di er bir fark faiz ödemesi yap ld ktan sonra ortaklara kâr pay ödemesinin yap labilmesidir. Tasfiye durumunda SIRA da borç S ZDEverenlerin öncelik hakk vard r; tasfiye sonucunda önce borçlulara ödeme yap l r, kalan özsermaye sahiplerine ödenir. Ülkemizde özel kurum tahvillerinde vade en az 2 y l, devlet tahvillerinde ise bir y l olmaktad r. 7 Para piyasas n n temel araçlar ; para, mevduat, hazine bonolar, finansman bonolar, mevduat sertifikalar, repo, banka kabulleri, banka bonolar, eurodolarlar, varl a dayal menkul k ymetler, finansal türevler gibi finansal varl klard r. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Para Piyasalar ve Sermaye Piyasalar : flletmeler genellikle k sa süreli varl klar n finanse etmede, k sa süreli harcamalar n karfl lamada para AMAÇLARIMIZ K piyasalar ndan, T A P orta ve uzun vadeli varl klar n finanse etmede de sermaye piyasalar ndan faydalan r. AMAÇLARIMIZ flletmelerde sermaye piyasalar ndan sa lanan fonlar, genellikle orta ve uzun süreli varl klar n finansman nda kullan l r. Bir ülkede sermaye piyasas n n geliflebilme- si için afla da belirtilen koflullar n oluflmas gerekir: Ekonomide tasarruf düzeyinin yükselmesi, Özel ya da kamu iflletmelerinin uzun süreli fonlara ihtiyaçlar n n olmas, Menkul de erlere yat r m yap lmas na uygun ortam n olmas, Çok say da halka aç k anonim ortakl klar n olmas, Sermaye piyasas nda arac l k yapacak arac kurumlar n geliflmifl olmas, Halka aç klanacak bilgileri izleyecek, yat r m analizleri yapabilecek kifli ve kurumlar n olmas, Sermaye piyasas n n güven, aç kl k ve kararl l k içinde çal flmas n sa layacak yasal düzenlemelerin olmas gibi say labilir. Sermaye piyasalar, piyasa ekonomisinin var oldu u kapitalist ekonomilerde sistemin vazgeçilmez bir ö esidir. Bu piyasalar n sa l kl bir biçimde iflleyerek ülke ekonomisine gerekli katk y sa layabilmesi için ekonominin sa l kl ve istikrar- l olmas n n rolü büyüktür. Sermaye piyasas n n temel araçlar ise devlet tahvilleri, flirket tahvilleri, hisse senediyle de ifltirilebilir tahvil, kat lma intifa senedi, ipotekli borç ve irad senedi, kâr ve zarar ortakl senedi, gelir ortakl senedi ve hisse senetleridir. Para piyasas ile sermaye piyasas aras ndaki temel farkl l klar flu flekilde s - ralanabilir: AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Para piyasas nda risk sermaye piyasas na göre daha düflüktür. Para piyasas nda vade k sa oldu u için sermaye piyasas na göre risk daha düflük olur. Riske ba l olarak para piyasas nda getiri de sermaye K Tpiyasas na A P göre daha düflük olacakt r.

18 8 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar Para piyasas finansal araçlar n n likiditesi sermaye piyasas na göre daha yüksektir. Likidite finansal varl klar n k sa sürede, kolayl kla ve de erinden önemli kay p olmaks z n al n p sat labilmesidir. Bu nedenle ülkemizde oldu u gibi dünyada da en geliflmifl, en etkin piyasalar para piyasalar d r. Gerçekte para piyasas ile sermaye piyasas n kesin çizgilerle birbirinden ay rmak çok da mümkün de ildir. Örne in, para piyasas n n bafll ca kurumu olan ticari bankalar n, özellikle son y llarda sermaye piyasas nda da önemli fonksiyonlar üstlendi i görülmektedir. Yine fonlar da para piyasas ndan sermaye piyasas na, sermaye piyasas ndan para piyasas na do ru akmaktad r. Organize Piyasa-Organize Olmayan Piyasa (Tezgâh üstü piyasalar): Finansal piyasalar organize olup olmamas na göre organize piyasalar ve organize olmayan piyasalar olarak s n fland r labilir. Organize piyasalarda yat r mc lar taraf ndan bilgilere eriflim kolay ve düflük maliyetli olur; çok say da al c ve sat c oldu u için tam rekabet koflullar daha geçerli olur; al c ve sat c lar n tek bafllar na piyasay etkileyebilme gücü olmaz. Bu ba lamda, örgütlenmifl piyasalarda finansal varl klar n fiyat do ru olarak belirlenir. Organize olmam fl piyasalarda finansal varl klar n fiyatlar pazarl kla oluflur. Bu tür piyasalarda genellikle ifllem yapan tasarruf sahiplerinin kimli i bilinmedi i gibi arac kurum da bilinmez. Organize olmam fl piyasan n aldat lma olas l n n yüksek olmas, devaml l k göstermemesi gibi sak ncalar olmas na karfl l k, küçük ve riski yüksek olan iflletmelerin finansal varl klar na likidite kazand rmas aç s ndan önemli ifllevleri bulunmaktad r. Organize Piyasalar Organize Olmayan Piyasalar TC Merkez Bankas Piyasalar Aç k piyasa nterbank Para Piyasas Döviz Piyasas MKB Piyasalar Hisse Senedi Piyasas Tahvil ve Bono Piyasas Uluslararas Piyasa Vadeli Piyasa stanbul Alt n Piyasas zmir Vadeli ve Opsiyon Borsas Bankalararas Piyasalar Piyasas Repo Piyasas Tahvil Piyasas Döviz Piyasas Serbest Alt n Piyasas Serbest Döviz Piyasas Para piyasas n n örgütlenmifl kurumu bankalar sistemidir. Örgütlenmemifl para piyasas banka sisteminin d fl nda kalan piyasad r. Bankalar d fl ndaki kifli ve kurulufllar da bazen iflletmelere k sa vadeli fon sa lamaktad r. Sermaye piyasalar n n örgütlenmifl temel kurumu borsalard r. Örgütlenmifl piyasalarda borsaya kote olmufl flirketlerin menkul k ymetleri belirli kurallar çerçevesinde al n p sat l r. Örgütlenmemifl, di er bir ifade ile serbest piyasalarda pek çok finansal kurum telefon, telex, fax ve bilgisayarlarla birbirleriyle iletiflime geçerek fon transferini gerçeklefltirir. Birincil Piyasa- kincil Piyasa: Finansal varl klar n ilk kez al c lara sat ld piyasaya birincil piyasa denir. Birincil piyasalardaki ifllemler neticesinde bu finansal varl klar ihraç eden kurumlara fon girifli olur. kincil piyasalar ise daha önce al - n p sat lan finansal varl klar n tekrar ifllem gördü ü piyasalard r.

19 1. Ünite - Finansal Sistem ve Finansal Piyasalar 9 Spot Piyasa-Vadeli Piyasa: Ödemenin ve teslimat n hemen ya da 2 iflgününde yap ld piyasalara spot piyasa denir. Gelecekteki bir tarihte ödemenin ve teslimat n yap ld, fiyat n ise bugünden belirlendi i piyasalara ise vadeli piyasalar denir. Vadeli ifllemler genellikle gelecekte karfl lafl labilecek riskleri ortadan kald rmak için yap l r. Para ve sermaye piyasalar aras ndaki temel farkl l klar nelerdir? YATIRIM VE F NANSMAN ARAÇLARI Finansal piyasalara fon sunanlar n sunduklar fon karfl l nda fon talebinde bulunanlardan ald klar varl klara finansal varl k (finansal araç) denir. Finansal varl klar fon talebinde bulunanlar taraf ndan yarat l p fon sahiplerine fonlar n n karfl l nda verilir. Finansal varl klar n arsa, bina gibi reel varl klara göre farkl - l, de erinin tafl d haktan kaynaklanmas d r. Finansal varl k, ihraç eden birim aç s ndan bir yükümlülük iken sat n alan aç s ndan bir varl kt r. Genellikle finansal varl klar ile menkul k ymetler kavram efl anlaml olarak kullan lmaktad r. Ancak, gerçekte finansal varl klar ve menkul k ymetler SIRA efl anlaml S ZDE de ildir. Sermaye Piyasas Kanunu na (SPKa.) göre menkul k ymet ortakl k veya alacakl l k hakk sa layan, belli bir mebla temsil eden, yat r m AMAÇLARIMIZ arac olarak kullan - AMAÇLARIMIZ lan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri hâlinde ç kar lan, ibareleri ayn olan ve flartlar Sermaye Piyasas Kurulu (SPK) taraf ndan belirlenen k ymetli evrak olarak K T A P K T A P tan mlanmaktad r. Menkul k ymetler finansal varl klard r; ancak tüm finansal varl klar menkul k ymet özelli i göstermeyebilir. Tüm finansal varl klar alacak hakk veren (ç karan birim aç s ndan borç ifade Nakit ak fllar : Bir finansal varl n getirisi belirli bir eden) finansal varl klar ve ortakl k hakk veren finansal varl klar olarak iki temel zaman diliminde grupta toplanabilir. Alacak hakk veren ya da borç ifade eden AMAÇLARIMIZ finansal varl klar ihraç eden kurumlar sabit ya da de iflken oran üzerinden faiz ödemek durumunda- Finansal varl n türüne AMAÇLARIMIZ o finansal varl ktan sa lanacak nakit giriflleriyle hesaplan r. d r. Di er taraftan hisse senedini sat n alan yat r mc lar ise bu senedi ihraç eden firman n orta d r ve faiz gibi sabit bir nakit ak fl beklentisi olmayacakt r. Hisse se- göre elde edilecek nakit K T A P ak fllar de iflecektir. nedi yat r mc lar n n firman n kâr ndan pay alma ve hisse senedinin de erinin artmas durumunda sermaye kazanc elde etme hakk vard r. Baz finansal varl klar yukar da ifade edilen iki grup d fl nda melez karakter gösterebilir. Örne in imtiyazl hisse senetleri, ortakl k hakk vermesiyle adi hisse senetlerine benzer; düzenli ve genellikle sabit karpay ödenmesi nedeniyle de tahvile benzemektedir. SIRA S ZDE Hisse senedine dönüfltürülebilen tahviller de benzer özelliktedir; tahvil olmakla birlikte hisse senedine dönüfltürülebilece i için tam olarak tahvil say lamaz. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Borçlanma araçlar n n nakit giriflleri, faiz ve anapara ödemeleri iken hisse senetlerinin nakit giriflleri kâr pay ve sermaye kazanc d r. Nakit ak fllar n n elde edilme olas l na ba l olarak finansal varl klar n getirisi ve fiyat farkl l k gösterecektir. Riskin tahmin edilebilirli i: Bir finansal varl n riski, getirisindeki ölçülebilir oynakl kla ilgilidir. Finansal varl ktan elde edilecek nakit ak fllar n n gerçekleflme 3

20 10 Sermaye Piyasalar ve Finansal Kurumlar 4 olas l artt kca risk düflecektir. Risk, finansal varl n türüne, vadesine, ç karan kurumun durumuna göre de iflecektir. Finansal varl n riski, finansal varl ç karan kurumun niteli ine ba l olarak farkl l k gösterir. Devletin ç kard tahviller ile özel firmalar n ç kard tahviller ayn risk düzeyinde de ildir. Riske ba l olarak finansal varl klar n fiyat da de iflecektir. Vade: Finansal varl klarda vade önemli bir faktördür. Finansal varl klar n vadesi uzad kça, finansal varl klardan elde edilecek nakit ak fllar n n gerçekleflme olas - l düflecek, buna ba l olarak risk artacakt r. Likidite: Likidite, paraya dönüfltürülebilme özelli i olarak da ifade edilebilir. Finansal varl klar ne kadar k sa sürede, de erinden önemli kay p olmaks z n, kolayl kla paraya dönüflebiliyorsa likiditesi o kadar yüksek olacakt r. Güvenilir bir firman n hisse senetlerinin ya da tahvillerinin likiditesi, daha az güvenilir bir firman n hisse senetleri ve tahvillerin likiditesinden daha yüksektir. Hazine bonolar ise en likit finansal varl klard r. Bölünebilirlik: Bu özellik finansal varl klar n en az hangi miktarlarda paraya dönüfltürülebilece i ile ilgili bir özelliktir. Finansal varl klar ne kadar bölünebilir ise, di er bir ifade ile ne kadar küçük birimlerle al nabilme özelli ine sahipse o kadar kolay al n p sat labilecektir. Vergi özelli i: Finansal varl klar n di er bir özelli i vergi statülerinden kaynaklanmaktad r. dari düzenlemelerle bir k s m finansal varl klara vergi muafiyeti getirilirken baz lar na düflük vergilendirme yap labilir. Para birimi: Finansal varl klar ülke paras d fl nda bir para birimiyle de ç kar - labilir. Serbest döviz kuru sistemlerinin geçerli oldu u günümüz ekonomilerinde finansal varl n para birimi önemli hâle gelmektedir. Ço u finansal varl klar tek bir para birimiyle, $, *, gibi ihraç edilmektedir. Baz finansal varl klarda döviz kuru riskini azaltmak üzere iki para birimi kullan lmaktad r. Ülkelerin ve piyasalar n geliflmifllik özelliklerine ba l olarak kullan lan yat r m ve finansman araçlar çeflitlilik göstermektedir. Finansal araçlar n en önemli ekonomik fonksiyonlar nelerdir? F NANSAL ARACILIK VE F NANSAL KURUMLAR Finansal piyasalarda fon arz ve talebi do rudan ya da finansal arac lar vas tas yla karfl laflabilir. Finansal arac kurumlar, fonlar n arz edenlerden talep edenlere kolay ve etkin bir flekilde transfer edilmesinde yard mc olan kurulufllard r. Finansal sistemde fonlar n el de ifltirmesi genellikle finansal arac kurumlar taraf ndan gerçeklefltirilir. Arac l k yapan kurumlar ve ifllevleri ülkelerin geliflmifllik düzeyleri, po- litik, kültürel ve tarihi özelliklerine ba l olarak, ülkeden ülkeye farkl l k gösterir. Bununla birlikte temel ifllevleri, fon ak m n kolaylaflt rmakt r. Finansal varl klar n araya bir kurum girmeksizin arac s z el de ifltirmesine do rudan finansman, arac lar vas tas yla el de ifltirmesine dolayl finansman AMAÇLARIMIZ denir. Fonlar daha çok finansal kurumlar olarak da adland r lan arac kurulufllar arac l ile el de ifltirmektedir. Arac kurumlar olmaks z n çok say da kü- AMAÇLARIMIZ çük tasarruflar n uygun zamanda, uygun fiyatlarla, etkin bir biçimde fon talep edenlere transfer edilmesi güçtür. Afla da do rudan ve dolayl finansman flekli gösterilmektedir.