Transkript

1 Su Yapýlarý Hydraulic Structures

2 Su ve Toprak Kaynaklarýnýn Önemi ve Uygulanan Strateji Yýlmaz Karabatan Tarihin baþlangýcýndan beri suyun kullanýlmasýndaki baþarý, toplumun ekonomik gücünü, ve medeniyetin seviyesini belirlemiþtir. Nitekim Mýsýr da Nil, Pakistan ve Hindistan da Ýndüs ve Ganj, Mezopotamya da Fýrat ve Dicle büyük uygarlýklarýn beþiði olmuþlardýr. Kim suyu iyi kullanmýþsa medeniyet ve refah oraya gitmiþ, kim suya iyi kumanda edememiþse, oralardan göç baþlamýþtýr. Ülkemizin uzun tarihi içinde, Anadolu muzda deðiþik uygarlýklarýn yer aldýðý bir gerçektir. Örneðin Eti lerin (Hitit) (M.Ö ) yeraltý ve yerüstü servetlerinden ve kaynaklarýndan geniþ ölçüde faydalandýklarý bilinen bir gerçektir. Buna baðlý olarak, Karakuyu barajý (Uzunyayla), Eflatunpýnar barajý ( Beyþehir), Koylütotu barajý (Ilgýn), Gölpýnar barajý (Çorum), Güneykale barajý ( Boðaz kale) Eti lerin býraktýklarý eserlerdir. Urartular Van havalisinde (M.Ö.13. yüz yýl) inþa ettikleri Menua kanalý bu günkü adýyla Þamram kanalý 51 km den Van a su isale eder. Ayrýca Keþiþ barajý, Doni barajý, Muradiye ve Adilcevaz barajlarý bu devirde yapýlmýþtýr. Yunan-Roma ve Bizans devrinde, vücuda getirilen eserlerden Pallio akedüðü, Bozdoðan akedüðü, Çevli barajý (Antalya), Ildýr barajý (Çeþme), Dara barajý (Mardin), Löþtüðün barajý (Amasya), Sihke, Sultan ve Faruk barajlarý (Van) Çavdarhisar barajý (Kütahya) Örükkaya barajý (Çorum), Büget barajý (Aksaray) inþa edilmiþ ve özellikle Bizanslýlarýn uyguladýklarý her eve bir sarnýç politikasý ile (ki bunlardan birçoðu günümüzde bile kullanýlmaktadýr) yaðmur sularýndan azami þekilde istifade saðlanmýþtýr. Selçuklular devrinde Sinop ve Alaiye de liman ve tersaneler kurulmuþtur. Osmanlýlar devrinde ise yapýlanlarýn çoðu Ýstanbul içindir. Ýstanbul a su getirmek üzere ele alýnan Taksim sisteminde Topuzlu, Valide, Yeni barajlarý ve Büyükdere akedüðünü; Kýrkçeþme sisteminde ise Topuz, Büyük Ayvat, Kirazlý barajlarý ve Uzun, Eðri, Baþhavuz, Maðlove, ve Güzelce akedükleri sayýlabilir. Cumhuriyetin ilanýndan önce yapýlan en büyük su iþi olarak, Kurukafa Hacý Mehmet efendinin baþlattýðý kanallara sadýk kalýnarak, Sadrazam Ferit Paþa nýn himmet ve gayretleri ile tahakkuk eden ve Osmanlýnýn son eseri olan Konya Ovasý (50,000 ha) Sulamasý sayýlabilir ( ). Cumhuriyetin kurulmasý ile birlikte, Atatürk ün direktifleri doðrultusunda 1925 de Nafýa Vekaletinin Nafýa Müdüriyeti Umumiyesine baðlý lüzumu kadar Su Ýdaresi Kurulmuþtur. Baþlangýçta 12 vilayet merkezinde yerleþik bu idareler sýnýrlý teknik güçleri ile kendi bölgelerindeki taþkýn önleme, bataklýklarý kurutma (verem savaþ faaliyetine paralel olarak) ve sulama gibi konularda çalýþmalara baþlamýþlardýr. Baþlangýçta Yeni Cumhuriyetin sýnýrlý mali imkânlarý, teknik eleman sayýsýnýn yetersizliði, ikici cihan 216

3 harbinin patlak vermesi ve uzun süren bu harp süresince dýþ dünya ile iletiþim imkânlarýnýn sýnýrlý kalmasý, Su ve Toprak kaynaklarýnýn geliþtirilmesi konusunda yapýlmasý gereken iþleri büyük ölçüde sýnýrlamýþtýr. Ülkede ciddi manada su kaynaklarýnýn geliþtirilmesi ellili yýllarda Devlet Su Ýþleri Genel Müdürlüðünün kurulmasý (6200 sayýlý kanun) ile baþlamýþtýr. Gününe göre fevkalade modern olan bu gün bile bir çok bakýmdan mükemmeliyetini muhafaza eden bu kanuna göre kurulan Genel Müdürlük kýsa zamanda teþkilatýný bütün ülkeyi kapsayacak þekilde geniþletmiþ, çalýþmasý için gerekli olacak çeþitli laboratuarlarý kurmuþ, teknik personelini eðitmek üzere, Amerikan yardým programlarýndan yararlanmýþ ve çok sayýda teknik elemanýnýn Amerika Birleþik Devletlerine (Bureau of Reclamation idaresi nezdinde) göndererek farklý konularda uzman eleman yetiþtirmiþtir. Devlet Su Ýþleri Genel Müdürlüðü iþlere evvela envanter çalýþmalarý ile baþlamýþ ve ülke 26 nehir havzasýna ayrýlarak, her havza için bir istikþaf raporu hazýrlanmýþtýr. Bu sayede kabada olsa, ülkenin su potansiyeli buna baðlý olarak ekonomik olarak sulanabilecek arazi geniþliði, ekonomik sýnýrlar içinde üretilebilecek elektrik enerjisi miktarý, taþkýn probleminin önemli olduðu alanlar belirlenmiþtir. Bu çalýþmalara paralel olarak, modern planlama teknikleri uygulanmýþ, havzalar topyekun ele alýnarak, havzanýn ihtiyaç ve problemleri, havzanýn imkanlarý ile karþýlaþtýrýlarak, optimum çözümler aranmýþtýr. Bu arada havzalar arasýnda su aktarmasýný ön gören projelere bile yer verilmiþtir. Böylece günümüzde dünyada mevcut en ileri teknikler kullanýlarak, Su Kaynaklarýnýn Geliþtirilmesi ile ilgili projelere ait planlar hazýrlanmýþtýr. Baþlangýçta, su ve toprak kaynaklarýnýn geliþtirilmesinde finansman büyük ölçüde devletçe, örneðin beþ yýllýk planlarda yer alan projeler için milli bütçeye konan tahsisatlar la karþýlanmýþ, inþaatlarý özel sektöre (müteahhitlere) yaptýrýlmýþ, iþletmeleri ise DSÝ ce yürütülmüþtür. Bazý büyük projelerin finansmanýnda dýþ krediler kullanýlsa bile, borçlanma devletçe yapýlmýþ, dolayýsý ile geri ödemeler devletçe yerine getirilmiþtir. Yukarýda özetlendiði þekilde baþlayan su ve toprak kaynaklarýnýn geliþtirilmesi faaliyetleri sonucu, sulamada yýlda ha. sahanýn sulamaya açýlmasý, elektrik üretiminde ülke elektrik üretiminin hemen hemen yarýsýnýn (halihazýrda üçte bire düþmüþtür) hidroelektrik santrallerden elde edilmesi, Gediz, Büyükmenderes, Seyhan, Bafra ve Çarþamba ovalarýnýn taþkýndan korunmasý gibi övünülecek sonuçlar elde edilmiþ olmasýna raðmen, günümüzde tamamen durma noktasýna gelmiþ gibidir. Nitekim su kaynaklarýnýn geliþtirilmesi için milli bütçeden ayrýlan miktarlar, milli bütçenin % 8-9 larýna kadar çýkmýþken, günümüzde %1 1.5 lar mertebesine inmiþtir. Tahsisatlarýn bu mertebede azalmasý, yeni yatýrýmlara imkân vermediði gibi, yapýlmýþ tesislerin de elden çýkmasýna sebep olmaktadýr. Son zamanlarda, Ülkenin geçirdiði iki büyük ekonomik krizin ardýndan, devlet bütçesinin ihtiyaçlara cevap vermesindeki müþkülat karþýsýnda, enerji maksatlý yatýrýmlarýn özel sektör eliyle yapýlmasý hususu benimsenmiþ bulunmaktadýr. Bu maksatla, daha ziyade küçük çaplý, nehir tipi hidroelektrik santraller, Yap-Ýþlet modeli tahtýnda, özel sektörün dikkatine sunulmuþ ve oldukça iyi bir karþýlýk görülmüþ olmasýna raðmen, henüz geniþ çaplý bir tatbikata baþlanmamýþtýr. Ayrýca hidroelektrik maksatlý tesisler aslýnda riskli yapýlardýr. Ýnþaat yerindeki jeolojik yapýdan çok etkilenirler. Yani baþlangýçta ne kadar iyi jeolojik araþtýrma yapýlýrsa yapýlsýn (ki aslýnda bu çok pahalý bir iþtir) inþaat esnasýnda her zaman baþlangýçta ön görülmeyen þartlarla karþýlaþmak olasýdýr. Bunun da maliyete etkisi büyük olabilir. Termik santraller için gerekli finansman ihtiyacý, baþlangýçta %3-5 hata ile tahmin edilebilirken, ayni þeyi, hidroelektrik tesisler için söylemek hemen hemen imkansýzdýr. Bu bakýmdan özel sektörün baþlangýçta riskli olduðu bilinen bir alanda yatýrým yapmasýný beklemek biraz iyimser olmayý gerektirmektedir. Diðer taraftan, hidroelektrik santrallerin tamamen özel sektöre devrinin su kaynaklarýnýn ülke yararýna en iyi þekilde iþletilmesi bakýmýndan önemli sakýncalarý olacaktýr. Zira bir havzanýn su ve toprak kaynaklarýnýn planlamasýnda kaynaklar topyekun ele alýnýr ve çok adette ve çok maksatlý projeler beraberce ele alýnarak optimum çözüm aranýr. Münferit projelerin bir birini etkilemesi doðaldýr. Tesisler özel sektöre devredilince, özel sektör kendi tesisini, diðer tesisleri dikkate almadan, karýný maksimum yapacak þekilde iþletecektir. Halbuki barajlý bir santralýn tek baþýna iþletilmesi yerine, bir kaç barajlý santralýn beraberce iþletilmesinin ülke için daha yararlý olacaðý bir çok araþtýrmacý tarafýndan gösterilmiþ bulunmaktadýr. Netice olarak, su ve toprak kaynaklarýnýn geliþtirilmesi ile ilgili yatýrýmlar durmuþ gibi olmasýna raðmen, bu konuda yapýlacak iþlerin tamamlandýðý söylenemez. Yatýrýmlardaki güncel yavaþlama geçici olup, bu konuda yapýlacak çok iþ, alýnacak çok yol vardýr. Nitekim son yýllarda sýký para politikasý uygulanarak bütçe üzerindeki borç yükünün azaltýlmasý ve enflasyonun düþürülmesi yönünde büyük baþarýlar elde edilmiþtir. Ekonomik büyümenin sýcak para giriþi yerine kendi öz tasarruflarýmýzla yapýlan yatýrýmlara dayandýðý günler geldiðinde eksik kalmýþ, tamamlanmamýþ yatýrýmlarýn toparlanmasý ile birlikte su ve toprak kaynaklarý geliþtirme projelerinin hýz kazanacaðý tabiidir. 217

4 The Importance of Water and Land Sources and Applied Strategy Yýlmaz Karabatan Since the beginning of history, the success in the usage of water has determined the level of civilization and economic strength of society. As a matter of fact, The Nile in Egypt, The Ganges and The Indus in Pakistan and India, The Euphrates and The Tigris in Mesopotamia had been cradle of civilization. Civilization and prosperity were with the ones who made use of water well, and there started immigration where none could command water well. It is a fact that there had been many different civilizations in Anatolia through our country s long history. For instance, it is a known fact that the Eti Empire (Hittites) ( B.S.) derived benefit from underground and aboveground resources and fortunes widely. Hereupon, Karakuyu Dam(Uzunyayla), Eflatunpýnar Dam ( Beyþehir), Koylütotu Dam (Ilgýn), Gölpýnar Dam (Çorum), Güneykale Dam ( Boðaz kale) are the works remained by the Eti Empire. The Menua Canal, in the name of the Shahram Canal today, constructed by Urartu in Van region (13 th century B.C) supplies water to Van from 51 km. Keþiþ Dam, Doni Dam, Muradiye and Adilcevaz Dams were built in this period, as well. In Greek-Roman and Byzantine period, Pallio aquaduct, Bozdoðan aquaduct, Çevli Dam (Antalya), Ildýr dam (Çeþme), Dara Dam (Mardin), Löþtüðün Dam (Amasya), Sihke, Sultan and Faruk Dams (Van) Çavdarhisar Dam (Kütahya) Örükkaya Dam (Çorum), Büget Dam (Aksaray) were built and with the tank for each house policy that Byzantine put into practice (some of which is still applied even today) rain water was maximum utilized. In Seljuk period, ports and navy yards were constructed in Sinop and Alaiye. In Ottoman period, most of the buildings were for Istanbul. In Taksim system to bring water to Istanbul, Topuzlu, Valide, Yeni Dams and Büyükdere aqueduct, in Kýrkçeþme system Topuz, Büyük Ayvat, Kirazlý dams ve Uzun, Eðri, Baþhavuz, Maðlove, ve Güzelce aqueducts can be counted. By sticking to canals that built by Mr. Kurukafa Hacý Mehmet started, Konya Plain Irrigation (50,000 ha) constructed by Grand vizier Ferit Pasha s help and efforts which is the last work of Ottoman can be counted as the biggest water project made before foundation of Republic ( ). With foundation of Republic, by means of the directives of Atatürk, in 1925 Public Works Ministry s needed for Public Works Management Water Administration was founded. In the beginning, these administrations settled in 12 city centers set to work on the issues like flood control, drainage of swamp (parallel to tubercular fight facility) and irrigation in their own regions. In the beginning, the limited financial means, lack of technical staff, outbreak of the second World War and through the long lasting war having limited communication possibility with outer world, caused to limit the development of the water resources for the essential works only. 218

5 The development of water sources seriously in the country began with foundation of the General Directorate of State Hydraulic Works (Low No: 6200) in 50 s. General Directorate founded according to that excellent law, comparing with its time, which keeps its perfection even today in several ways, expanded its organization covering all country, established labs that would be necessary for studying, to train the technical staff derived advantage from American Aid Program and by sending many technical staff to U.S.A (to the Bureau of Reclamation Administration) trained expert staff on different subjects. The General Directorate of State Hydraulic Works set to work with collecting inventory data and by dividing the country into 26 river basins, a reconnaissance report was prepared for each basin. So even on a rough estimate, the water potential of the country were determined by finding out the size of land can economically be irrigated, the amount of electrical energy can be produced within economic limit, and the problem area subject to floods were established. Parallel to these studies, modern planning techniques were applied, considering basins altogether, for their needs and problems, optimum solutions were obtained according to basin s opportunities. Meanwhile even projects that provided water transfer between basins were also be considered. So by using the most advanced techniques in the world today, plans are prepared for the projects about development of Water Resources. At first, in development of land and water finance was provided by the government, for instance by allocating enough fun put on national budget for the projects that took place as five-year plans, its constructions were made by private sector (contractors) and the operation of the project were carried out by the Sate Hydraulic Works. As a result of the development of land and water facilities starting as summarized above, although there were conclusions to be proud of like flood prevention of Gediz, Büyükmenderes, Seyhan, Bafra and Çarþamba Plains, in electricity generation almost half of country s electricity demand supplied from hydroelectric power plant (now decreased to one-third), opening 100,000 ha. of land for irrigation in a year, today it has been like stopped completely. In fact the amount of fun allocated on national budget for the development of water resources was once 8-9% of national budget, today decreased to 1-1,5%. This reduction of fun do not unable for new investments as well as operate and maintained the existing establishments. Lately, after two big economic crisis that the country has been through, because national budget has difficulties in supplying the needs, it has been adopted that energy purpose investments should be made by private sector. For this purpose, small-scale river type hydroelectric power plants with build-operate model, are presented to private sector and although a good reaction has been received, a large scale application has not started, yet. Moreover construction of hydroelectric power plants were in fact risky operation.. They are affected from the geological structure of the location much. No matter how good geological investigations are made at the beginning (which is an expensive work), during construction, it is possible to meet conditions that has not been foreseen. This may affect cost appreciably. Necessary financial need for thermal power plants can be estimated with 3-5% margin of error but it is almost impossible to say the same thing for hydroelectric projects. So to aspect private sector to invest on a risky field that is known from the beginning, requires to be optimist. With the transfer of investment of hydroelectric power plant totally to private sector may cause important inconvenience for operating water resources best to the benefit of the country. Because the resources in planning water and land resources of a basin are considered altogether and looked for optimum solutions considering on several and multi-purpose projects altogether. It is normal that several projects affects each other. When the hydro projects are transferred to private sector, private sector, without considering other plants, will run to make its own benefit maximum. In fact, instead of running a plant with a dam alone, it has been pointed out by the researcher that it is more beneficial for a country to run the few plants with dams together. Consequently, although the investments for the development of land and water resources is about to stop, it cannot be said that things to do about this subject have been completed. Current slowdown in investments is temporary and there are still many things to do. As a matter of fact, in recent years with applying tight monetary policy, there has been success within the direction of reduction of deficit on budget and reduction of level of inflation. When the days come that economic growth depends on the investments made by our own net savings instead of hot money inflow, it will be reconsidered projects that having delayed and uncompleted investments, and it is natural that the land and water resources development projects will pick up speed again. 219

6

7 Su Yapýlarý Hydraulic Structures Barajlar Dams

8 Su Yapýlarý Hydraulic Structures Çubuk Barajý Çubuk Dam Çubuk Barajý, Cumhuriyet ilan edildikten sonra yapýlan ilk beton aðýrlýk barajýdýr. Amacý içmekullanma, sanayi suyu saðlanmasý ve taþkýn kontrolüdür. Gövde dolgu tipi beton aðýrlýk, gövde hacmi 120,000 m3, yüksekliði 25 metre, normal su kotunda göl hacmi 12,50 hm 3, normal su kotunda göl alaný 0,94 km2 dir. Çubuk Dam is the first concrete gravity dam constructed after the foundation of Turkish Republic. Its purpose is to provide potable water, industrial water and flood control. The dam type is concrete gravity with a volume of a 120,000 m 3, and a height of 25 meter. The reservoir capacity on normal water level is 12,50 hm 3 ; and lake area on normal water level is 0,94 km

9 Yer Çubuk / Ankara Tarih Mayýs Nisan 1936 Ýþveren Nafia Vekaleti Statik Tasarým Bilgiye Ulaþýlamamýþtýr Mimari Tasarým Bilgiye Ulaþýlamamýþtýr Yapým Tahsin Ýbrahim ve Biraderleri, Fomsim Ltd. Müþavir Prof. 4-2 Dr. Walther Kunze Bedel Ýlk keþif: 2,32 Milyon TL (1929) Ýkinci keþif: 2,75 Milyon TL Müteahhidin istihkaklarý mecmuu: 2,78 Milyon TL Location Çubuk / Ankara Date May 1930-April 1936 Employer Ministry of Public Works Structural Design Not available Architectural Design Not available Contractor Tahsin Ýbrahim ve Biraderleri, Fomsim Ltd. Consultant Prof. Dr. Walther Kunze Price 1 st BOQ : 2.32 Million Turkish Liras 2 nd BOQ : 2.75 Million Turkish Liras Realization Price : 2.78 Million Turkish Liras 223

10 Su Yapýlarý Barajlar Tarihçe ve Özellikler Cumhuriyetin ilk yýllarýnda su yapýlarýna yeterli yatýrým yapýlmamasýnýn nedeni, ekonomide ve dýþ kredi saðlanmasýnda yaþanan sorunlarla birlikte, sýtmayla mücadele çerçevesinde bataklýk alanlarýn kurutulmasýna aðýrlýk verilmesidir. O günlerde yalnýzca, sulama amaçlý küçük barajlar tercih edilmiþtir. Ancak zamanla su ve toprak kaynaklarýnýn önemini anlaþýlmýþ, yatýrýmlar için çalýþmalar baþlatýlmýþ ve Ankara nýn su ihtiyacýnýn karþýlanmasý için baraj yapýlmasý kararlaþtýrýlmýþtýr. Çubuk Barajý nýn yapýmý 1930 yýlýnda baþlamýþ, 1936 yýlýnda tamamlanmýþtýr. Çubuk Barajý Ankara nýn kuzeyinde bulunmaktadýr. Kente uzaklýðý 12 kilometredir. Barajýn kurulduðu vadinin geniþliði 250 metredir. Bu alana düþen yaðmur ve kardan oluþan suyun miktarý senede ortalama 250 milimetreyi bulmaktadýr. Ayrýca Çubuk Çayý ndan alýnan su miktarý ise 30 milyon m 3 tür. Ýlk senelerde Ankara ya verilen su miktarý yýlda 3,5 milyon m 3 civarýnda gerçekleþmiþtir. Barajýn temel hafriyatý yapýlýrken vadi tabanýnda 17 metre derinlikte karþýlaþýlan kayanýn yer yer çürük ve yumuþak olduðu, saðlam kýsýmlarýn ise piriti (Fe S) ve kaolin içerdiði görülmüþ, bu durumun temele zarar vereceði düþünüldüðü için temel hafriyatý için 28/32 metreye kadar inilmiþtir. Baraj yakýnýnda inþaata uygun taþ bulunamamýþ ve dolayýsýyla daha ekonomik olacaðý için yapýmda beton tercih edilmiþtir. Genel olarak 216, bazý noktalarda ise 375 dozajlý beton kullanýlmýþtýr. Betonun suyun sýzmasýný tam anlamýyla önlemeyeceði düþünüldüðü için duvarýn su tarafýna 2:3 metre geniþliðinde koruma betonu yapýlmýþtýr. Yine ayný amaçla koruma duvarýnýn önüne dökülen beton blok sorunu gidermediði için blok önüne bir her birinin arzý 3,6 metreden ibaret olmak üzere 3 hücreli keson indirilmiþtir. Bu aþamadan sonra blok halinde beton dökülmüþ, alt kýsým basýnçla karþýlaþacaðý için 216 dozajlý beton ve bunun üzerindeki tabakada 175 dozajlý, 62 rakýmýna kadar olan en üst kýsýmda 150 dozajlý beton kullanýlmýþtýr. Bu rakýmýn üzerindeki kýsým ise toprakla örtülmüþtür. Bendin sað tarafýna içme suyu için dökme çelikten yapýlmýþ borular döþenmiþ, sol tarafýnda ise 700 ve 1600 milimetrelik sulama ve tahliye borularý yerleþtirilmiþtir. Suyun gücünü azaltmak için dolu savaklarýn önüne iki tane dinlendirme havuzu inþa edilmiþtir. Dinlendirme havuzu tamamen kayalýk üzerine yapýlmýþtýr. Çubuk Barajý günümüzde sadece rekreasyon amaçlý kullanýlmaktadýr. Barajýn Özellikleri Kret kotu 908,61 m Tipi Beton Aðýrlýk Temelden yüksekliði 58 m Kret uzunluðu 250 m Normal su kotu 906,61 m Kapasitesi 5,6 hm 3 Göl alaný 1,2 km 3 Yýllýk içmesuyu 3 hm 3 Savak kapaklý 224

11 Çubuk Barajý Çubuk Dam The required investments could not be realized on hydraulic constructions in the early years of the Republic due to the problems experienced with the economy and foreign credit provisions. At the same time, the priority of the young Republic was the drying of swamps where was the source of epidemy of malaria. However, at the beginning of 1930 s the work started collecting the necessary investments to start the project. It was decided to construct a dam in order to meet water demand of Ankara. Construction of Çubuk Dam started in 1930 and completed in Çubuk Dam is located north of Ankara. Its distance from the city is 12 kilometer. The width of the valley on which the dam was constructed is 250 meters. The annual precipitation is normally reaches 250 millimeter on average in this region. In addition to this precipitation, water supplied by Çubuk Stream is about 30 million m 3 /year. In the early years water volume yielded to Ankara was nearly 3,5 million m 3 /year. Nowadays, Çubuk Dam serves as a recreation area for the citizens of Ankara. 225

12 Su Yapýlarý Hydraulic Structures Keban Barajý ve HES Keban Dam and HEPP Keban Barajý yapýldýðý tarih itibariyle yükseklik, hacim ve enerji üretim kapasitesi açýsýndan Türkiye deki barajlarýn en büyüðüdür. Dünyada ise yükseklik açýsýndan 18. (Dolgu barajlarýn dördüncüsü), hacim açýsýndan suni göller arasýnda 21., enerji üretim kapasitesi açýsýndan hidroelektrik tesisler arasýnda 39., dolgu hacmi bakýmýndan 38. dir. Keban Dam is the biggest one among the dams in Turkey as of its construction time in terms of height, volume and energy generating capacity. It is 18 th in terms of height (fourth of rock fill dams), 21 st among artificial lakes in terms of volume, 39 th among hydroelectric plants in terms of energy generating capacity, and 38 th in terms of embankment volume in the world. 226

13 Yer Keban / Elazýð Tarih Ýþveren Devlet Su Ýþleri Genel Müdürlüðü Statik Tasarým Bilgiye Ulaþýlamamýþtýr Mimari Tasarým Bilgiye Ulaþýlamamýþtýr Yapým Compaigne des Constructions Internationales (C.C.I.), Arý Ýnþaat T.A.Þ. Müþavir EBASCO Bedel 783 Milyon ABD Dolarý Location Keban / Elazýð Date Employer General Directorate of State Waterworks Structural Design Not available Architectural Design Not available Contractor Compaigne des Constructions Internationales (C.C.I.), Arý Ýnþaat T.A.Þ. Consultant EBASCO Price 783 Million US Dollar 227

14 Su Yapýlarý Barajlar Tarihçe Keban Barajý nýn yapýmýna 1965 yýlýnda baþlanmýþ, 1974 yýlýnda iþletmeye açýlmýþtýr. DSÝ Genel Müdürlüðü tarafýndan baraj ve hidroelektrik santrali tesisleri inþaatý için 6 ayrý ihale açýlmýþ, en uygun teklif veren Fransýz ve Ýtalyan firmalarýndan oluþan bir gruba Aralýk 1965 içersinde 700 Milyon Lira bedel üzerinden ihale edilmiþtir. Projenin finansmanýna, Dünya Bankasý, Avrupa Yatýrýmlar Bankasý, ABD, Fransa, Almanya ve Ýtalya katýlmýþtýr. Tesis bedeli 509, kamulaþtýrma bedeli 198 ve etüt proje bedeli ise 76 Milyon Dolar olarak belirlenmiþtir. Keban Barajý ile GAP ýn bir anlamda temelleri atýlmýþ, barajýn ve HES in açýlmasýyla birlikte, Fýrat Nehri üzerinde Altýn Kelepçeler olarak adlandýrýlan, Karakaya, Atatürk, Birecik ve Karkamýþ barajlarýnýn yapýmý da gündeme gelmiþtir. 12 Haziran 1966 da yapýlan temel atma töreninde dönemin Cumhurbaþkaný Cevdet Sunay bir konuþma yapmýþ, törene Ýnþaat Mühendisleri Odasý Baþkaný Eþref Özand, Genel Sekreter Þevki Erker, DSÝ Barajlar Dairesi Baþkan Yardýmcýsý ve ÝMO yayýn organý TMH Yayýn Komitesi Üyesi Þevki Kaptanoðlu da katýlmýþtýr. Keban Barajý, Elazýð ýn 45 kilometre kuzeybatýsýnda, Malatya nýn ise 65 kilometre kuzeydoðusunda Karasu ile Fýrat nehirlerinin birleþme noktasýndan itibaren 10 kilometre kadar mansaptadýr. Baraj göl sahasýnýn ortalama alaný 675 km2 dir. Keban Baraj Gölü, yapýldýðý yýllarda Türkiye nin en büyük yapay gölüdür. Doðal göller arasýnda 675 km 2 lik alanýyla üçüncü sýrada yer almaktadýr. Baraj gölünün Murat Vadisi boyunca uzunluðu

15 Keban Barajý ve HES kilometredir. Geniþliði yer yer deðiþmektedir. Keban Baraj Gölü nde elektrik üretiminin yaný sýra su avcýlýðý yapýlmakta ve balýk üretimi de gerçekleþtirilmektedir. Projenin amacý mansapta gelecekte yapýlacak santraller ve sulama geliþiminin saðlanmasý için nehir akýþýnýn düzenlenmesi doðrultusunda büyük bir rezervuar oluþturmak ve ayný zamanda yýlda 6,000 GWh enerji üretmektir. Keban Barajý ve Hidroelektrik Santrali bölgenin sosyal geliþimini olumlu yönde etkilemiþtir. Ürettiði enerji ile demir çelik, süper fosfat, ferrokrom, elektrolik bakýr, alüminyum endüstrilerini beslemiþ, kendi pazarýný kendisi yaratmýþtýr. Bunun dýþýnda Fýrat ýn güney kýsýmlarýnda kurulacak diðer baraj ve santrallere saðlayacaðý teknik fayda, feyezan kontrolü, balýkçýlýk, nakliyat ve dinlenme sahalarý yaratmasý bakýmýndan örnek olmuþtur. Keban Barajý, kuruluþundan 2005 e kadar kwh enerji üretmiþ, yaklaþýk 8,960 Milyar Dolar gelir elde edilmesini saðlamýþtýr. Özellikler Barajýn tipi beton aðýrlýk+kaya dolgu, gövde hacmi 15,585,000 m 3, yükseklik metre., normal su kotunda göl hacmi 3,060,000 hm3, normal su kotunda göl alaný 675 km2, gücü 1,330 MW, yýllýk üretimi 6,000 GWh týr. 229

16 Su Yapýlarý Barajlar Temelden yüksekliði 210,86 metre ve toplam gövde hacmi 15,5 milyon m 3 olan Keban Barajý 31 milyar m3 su toplanmasý temelinde tasarlanmýþtýr. Ýlk aþamada toplam 620,000 kw olan 4 ünite yapýlmýþ, ikinci safhada ünite adedi 8 e, toplam gücü kw a çýkmýþtýr. Keban barajý için iki ayrý baraj tipinden meydana gelen karma bir baraj denilebilir; kaya dolgu baraj ve beton aðýrlýk baraj. Kaya dolgu baraj, ana barajý oluþturmakta, sað sahil kaya sathýndan sol sahilde en yüksek noktaya kadar 601,38 metre olarak uzanmakta, bu noktadan sonra 524,34 metre uzunluktaki beton aðýrlýk barajý baþlamaktadýr. Kaya dolgu baraj kýsmýnda kullanýlan malzeme ile Türkiye nin etrafýný 50 santimetre eninde ve 5 metre yükseklikte bir taþ duvar ile çevirmek mümkündür. Kaya dolgu baraj gövdesi yüksekliði nehir tabaný seviyesinden 167 metre temelden ise 210,86 metredir. Beton aðýrlýk baraj kýsmýnda kullanýlan beton miktarý ile 930 adet 40 ar daireli ve 10 katlý apartmanýn beton iþleri yapýlabilir. Barajýn ana amacý olan elektrik üretimini santral binasý içinde her biri 155,000 kw güce sahip 8 adet jeneratör tarafýndan saðlanmaktadýr. Baraj inþaatý bitiminde 4 tanesinin montajý tamamlanýp iþletmeye geçirilmiþ, diðer 4 tanesi ise ileriki yýllarda tesis edilmiþtir. Þalt sahasý ise santral binasýndan 14,400 volt olarak çýkan elektrik enerjisinin uzak mesafelere nakli için 380,000 veya 154,000 volta yükseltildiði sahadýr ki, kýsmen kaya dolgu barajýn mansap eteðinin önünde ve kýsmen santral binasýnýn arkasýnda yer almaktadýr. 380,000 voltluk hatlar Ankara ve daha uzak mesafeleri, 154,000 voltluk hatlar ise Doðu ve Güneydoðu yu beslemektedir. Derivasyon Tünelleri Derivasyon tünelleri inþaatý 1965 te fiilen baþlamýþ ve hafriyat 1,5 yýlda tamamlanmýþtýr. Fakat tünellerin geçtiði zeminin jeolojik yapýsýnýn elveriþsiz olmasý sebebiyle tünellerin büyük bir kýsmýnýn betonla kaplanmasý zorunluluðu doðmuþ, iþ hacminin çok artmasý ve derivasyonun zamanýnda bitirilemeyeceði anlaþýlýnca derivasyon tünelleri yapýmý, ana iþi alan müteahhit firmaya ihale edilmiþ ve inþaat 1967 nin kasým ayýnda tamamlanmýþtýr. Derivasyon tünellerinin iki görevi bulunmaktadýr: Bunlardan birincisi, inþaat sýrasýnda Fýrat nehrinin yolunu deðiþtirmesini saðlamaktýr ki kaya dolgu baraj yerindeki inþaat çalýþmalarý ancak bu þekilde mümkün olabilir. Ýkincisi ise baraj gövdesi arkasýnda su tutulmaya baþlanmasý ile Fýrat ýn getirdiði suyun bir miktarýný mansaba iletmektir. Nehrin derivasyon faaliyetlerini üç kategoride toplamak mümkündür: 230

17 Keban Baraji ve HES Tünellerin mansap ve memba batardolarýnýn kaldýrýlmasý: Tünel mansap batardosu tamamiyle dolgu malzemesinden oluþtuðundan, önce ortada küçük bir kanal açýlarak nehrin tünellere mansap aðzýndan girmesi saðlanmýþ, böylece memba batardosunun her iki tarafýn su ile dolmasý suretiyle iki taraftan tazyik altýnda patlatýlmasý temin edilmiþtir. Atýlan memba batardosu iki taraftan ekskavatör vasýtasýyla alýnarak ortada açýlan kanaldan nehrin tünele akmasý temin edilmiþtir. Bu kanal geniþletilmek suretiyle tünelin önündeki mania tamamen kaldýrýlmýþtýr. Çýkýþ batardosu ise kýsmen nehrin aþýndýrmasý kýsmen hafriyat yapýlmak suretiyle kaldýrýlmýþtýr. Nehir yataðýnýn kapanmasý: Tünel mansap ve memba batardolarýnýn kýsmen alýnmasýndan sonra nehir kýsmen tünellerden akmaya baþlamýþtýr. Bir taraftan bu batardolar kaldýrýlýrken bir taraftan da nehrin yataðýnýn týkanmasý faaliyeti devam etmiþtir. Bu faaliyet iki aþamada tamamlanmýþtýr. a. Memba Batardosu: Mansap batardosu topuðunun inþasý suretiyle nehir yataðý kapatýldýðýndan memba batardosu durgun su içinde inþa edilmiþtir. Memba batardosu aslýnda nehir talveg kotundan 39 metre yüksekliði olan kaya dolgu bir barajdýr. Batardonun en ilginç yaný, nehir yataðýndaki alüvyal malzemesinin kaldýrýlmayarak geçirimsizliðin bu tabakada yapýlan enjeksiyon perdesi ile saðlanmasýdýr. Bu teknik ilk defa Keban da yapýlmýþtýr. b. Mansap Batardosu: Mansap batardosu karþýya geçiþ yolu olarak kullanýlacaðý için santral seviyesine çýkacak þekilde meyilli yapýlmýþtýr. Önce mansap topuk dolgusu aracýlýðýyla nehir yataðý kesilmiþtir. Memba topuðunun önce yapýlmamasýnýn sebebi akýntýnýn kil dolgu altýna kaya parçalarý sürüklemesi mahzurudur. Nehrin kapanmasýnda büyük kaya parçalarý, beton bloklar kullanýlmýþtýr. Yatak kapandýktan sonra memba topuðu yapýlmýþ, arasý kille doldurulduktan sonra kaya ve kil dolguya devam edilmiþtir. Mansap batardosunun tabanýnda enjeksiyon söz konusu deðildir. Keban Barajý nýn hidrololojik, topografik, jeolojik özellikleri Hidrolojisi: Keban ýn yukarýsýnda drenaj sahasý: 675 km2 dir. Önemli kollarý Murat, Munzur ve Peri dir. Rasat Ýstasyonu 3 Aðustos 1936 da kurulmuþtur. Ortalama akým ise 635 m3/sec dir. Kar akýþý aylarý ise mart-haziran olarak tespit edilmiþtir. Topografisi: Keban Baraj yerinden yukarýda vadi oldukça geniþtir. Boðaza giriþte vadi duvarlarý birden daralýr. Boðazda her iki yamaç çýplak kayadýr. Vadi tabanýnýn altýnda nehir, yanlarý þakuli olan derin bir kanal açmýþtýr. Bu kanalýn geniþliði 50 metre kadardýr, taban kotu 645 tir. Bu kanal 40 metre kadar nehir alüvyonu ile dolmuþtur. Sað sahil önce hafif, sonra dik 231

18 Su Yapýlarý Barajlar olarak yükselir. Sol sahil ise önce dik sonra hafif yükselir. Jeolojisi: Keban boðazýnda iki cins kaya mevcuttur. Birincisi üstte ve görünen beyaz, gri, sert, kesif masif kollar veya mermer olup diðer cins kaya olan eski þistin üzerinde bulunmaktadýr. Jeolojik etüdler için metre sondaj, 4 tünel, birçok kanal, þaft ve hendek açýlmýþtýr. Bu sondajlar baraj, santral, dolusavak ve projenin diðer kýsýmlarý için ekonomik yer seçimini olanaklý kýlmýþtýr. 232

19 Keban Baraji ve HES Keban Dam and HEPP The Keban Dam was the first of the large dams to be built on the Euphrates, being completed in It resulted in the flooding of Euphrates for 50 km north of the dam, and of 100 km of the Murat river valley to the east. The Murat joined the Euphrates some 7 km north of the dam. Keban Dam and Hydroelectric Power Plant have influenced social development of East and Southeastern Anatolia for good. It has reinforced the industries of iron, steel, super phosphate, ferrous chromium, electrolic copper, and aluminum with its generated energy, and created its own market. Keban Dam is one of the 22 dams of the Southeastern Anatolia Project of Turkey. It is the largest dam by height and the second largest by reservoir capacity (The largest is Ataturk Dam which is also in Turkey) in the Middle East. The type of the dam is concrete weight plus rock filling, structure volume is 15,585,000 m 3, height is m., lake volume in normal water level is 3,060,000 hm 3, lake area in normal water level is 675 km 2, its power is 1,330 MW, an annual energy generation is 6,000 GWh. Keban Dam has generated 179,162,505,000 kwh energy beginning from its foundation until 2005, and obtained approximately 8960 billion dollar income. 233

20 Su Yapýlarý Hydraulic Structures Karakaya Barajý ve HES Karakaya Dam and HEPP Karakaya Barajý ve Hidroelektrik santrali, yapýldýðý tarih itibarýyla Güneydoðu Anadolu Projesi'nin Atatürk Barajý ve HES'den sonra en büyük eseridir. Karakaya Dam and Hydroelectric Power Plant is the largest project of Southeastern Anatolia Project after Atatürk Dam and HEPP as the date of construction. 234

21 Yer Çüngüþ / Diyarbakýr Tarih Ýþveren Devlet Su Ýþleri Genel Müdürlüðü Statik Tasarým Bilgiye Ulaþýlamamýþtýr Mimari Tasarým Bilgiye Ulaþýlamamýþtýr Yapým Italstrode- recchi Imprese Riunite Per Lavori in Turchia S.p.A., Ýtalya Müþavir K.E.J.V (Karakaya Mühendislik Ortak Giriþimi) Electrowatt Müh. Hiz. Ltd., Ýsviçre Tippets-Abbett-Mc Carthy- Stratton, ABD Societe Generale pour L inglustrive, Ýsviçre Dolsar Mühendislik, Türkiye Bedel Bilgiye Ulaþýlamamýþtýr Location Çüngüþ / Diyarbakýr Date Employer General Directorate of State Waterworks Structural Design Not available Architectural Design Not available Contractor Italstrode- recchi Imprese Riunite Per Lavori in Turchia S.p.A., Italy Consultant K.E.J.V (Karakaya Engineering Joint Venture) Electrowatt Müh. Hiz. Ltd., Switzerland Tippets-Abbett-Mc Carthy- Stratton, USA Societe Generale pour L inglustrive, Switzerland Dolsar Engineering, Turkey Price Not available 235

22 Su Yapýlarý Barajlar Tarihçe ve Özellikler Diyarbakýr'a 150 kilometre uzaklýkta bulunan baraj adýný Karakaya Köyü nden almýþtýr. Karakaya Barajý Diyarbakýr ili, Cüngüþ ilçesi sýnýrlarý içinde Fýrat Nehri üzerinde, GAP ýn bir parçasý olarak elektrik enerjisi üretimi amacýyla inþa edilmiþtir. Beton kemer tipi olan barajýn gövde hacmi m 3, su yataðýndan yüksekliði 158,00 metre, beton gövde yüksekliði 173 metre, uzunluðu 462 metredir. Normal su kotunda göl hacmi 9,58 Milyar m 3, normal su kotunda gölalaný 268,00 km 2 'dir. Baraj yýlda 102 hm 3 içme-kullanma suyu saðlamaktadýr MW Kurulu gücündeki kapasiteli Karakaya HES yýlda 7354 GWh elektrik enerjisi üretimi saðlamaktadýr. Baraj ve Dolusavak Karakaya Baraj tipinin seçiminde fizibilite çalýþmalarý sýrasýnda çeþitli alternatifler etüd edilmiþ ve en uygun olarak 225 metre sabit yarýçaplý tek eðrilikli beton kemer aðýrlýk tipi seçilmiþtir. Dolu kret uzunluðu 462 metre ve beton hacmi 2 milyon m 3 tür. Keban mansabýnda en yüksek kota tekabül eden su seviyesinde gölün sathý 298 km2 dir. Toplam rezervuar hacmi 9,58 milyar m 3, su kotu 693,00 metredir. Baraj üzerinde her biri 14x14 metre ebadýnda olup 10 adet radyal kapakla kontrol edilebilen m 3 /sn kapasiteli açýk düþü kanalý ve santral üzerinden tramplenli olarak projelendirilmiþtir. 236

23 Karakaya Barajý ve HES Karakaya Barajý ile Ýlgili Bilgiler 1) Baraj, santral ve diðer yapýlarda 2,5 milyon m 3 beton dökülmüþtür. Bu kadar betonla, 10 daireli 5500 adet apartman yapýlabilirdi, 275 bin kiþilik bir þehir oluþturulabilirdi. 2) Yaklaþýk 3,5 milyon m 3 kazý yapýlmýþtýr. Bununla 8 metre geniþliðinde 50 santimetre dolgu ile 875 kilometrelik yol yapýlabilirdi. 3) ton betonarme demiri kullanýlmýþtýr. 5 katlý 10 daireli 993 adet apartman yapýlabilirdi. 4) ton çelik levha ve profil kullanýlmýþtýr. 1 santimetrelik levha haline getirilse 27 adet futbol sahasý çelik levha ile kaplanabilirdi. 5) Tüm inþaatta toplam 587 bin ton çimento kullanýlmýþtýr. 15 tonluk 7 metre uzunluðunda treyler kamyonlar uç uca dizilse idi 230 kilometre uzunluðunda bir sýra oluþurdu. 6) Bir günde yaklaþýk 3 bin kiþilik yerleþim yerinin günlük su ihtiyacý beton yapýmýnda kullanýldý. Derivasyon Tünelleri ve Dipsavak Karakaya Barajý nýn inþaatý sýrasýnda Fýrat Nehri nin derivasyonu için sað sahilde daire kesitli ve iç çaplarý 11,50 metre olan iki adet tünel açýlmýþtýr. Tünellerden nehre yakýn olanýn uzunluðu 568 metre, diðerinin uzunluðu 698 metredir. Ýnþaatýn tamamlanmasýndan sonra 2 numaralý tünel týkaçlanmýþ, 1 numaralý tünel rezervuarda su tutulma esnasýnda mansaba su býrakmak için dipsavak olarak tesis edilmiþtir. Derivasyon tünelleri kapasitesi 2x1750 m 3 /sn = 3500 m 3 /sn, dipsavak kapasitesi ise 708 m 3 /sn olarak planlanmýþtýr. Batardolar Nehrin derivasyonunu saðlamak için önce memba ön batardosu, daha sonra da projeye göre menba ana batardosu ve mansap batardosu inþa edilmiþtir. Menba batardosu kaya dolgu tipinde olup toplam dolgu hacmi m 3 tür. Geçirimsiz tabaka beton çekirdek olarak yapýlmýþtýr. Mansap batardosu da kaya dolgu tipinde olup toplam dolgu hacmi m 3 tür. Cebri Borular Baraj gövdesinin menba tarafýndan 6 adet giriþ aðzý ýzgara ve kapak yuvalarý yapýsý olarak düzenlenmiþ, kapaklarýn kaldýrýlma vinçleri ise baraj kretine tesis edilmiþtir. Giriþ yapýlarý ile üniteler, kendi aralarýnda, 7 metre çapýnda 85 metre düþey ve 45 metre uzunlukta gövde betonu içerisinde yerleþtirilmiþ 6 adet cebri boru ile baðlanmýþtýr. Bütün cebri borularýn imalatýnda yaklaþýk 600 ton çelik sac kullanýlmýþtýr. Hidroelektrik Santral Baraj gövdesinin hemen önünde statik olarak gövdeden ayrý ve hafif eðrilikli olarak inþa edilmiþtir. Santralde inþaat derzleri ile ayrýlmýþ 6 adet 300 MW türbin - jeneratör bloðu ve sol sahil tarafýnda ise montaj mahalli bulunmaktadýr. Her bir blokta türbin jeneratör, ana transformatör ve yardýmcý makine elektrik teçhizatý bulunmaktadýr. Santral, uzunluðu 184 metre, geniþliði 81 metre olarak inþa edilmiþtir. Santral irtibatý 573 metre kotundan baþlayan 237

24 Su Yapýlarý Barajlar ve 380 metre uzunluðunda bir tünelle 549 metre kotundaki jeneratör salonuna ulaþmýþ ve ayrýca bu ana yaklaþým tünelinden bir branþmanla 580 metre kotunda santral kontrol ve servis bloðuna ulaþmýþtýr. Karakaya Hidroelektrik Santrali nde her birisinin gücü 300 MW olan 6 ünite tesis edilecek toplam kurulu gücü 1800 MW dir. Her ünitede esas olarak aþaðýdaki donaným bulunmaktýr. Türbin giriþinde ayrý ayrý her bir türbine ait olmak üzere 6,00 metre çapýnda birer kelebek vana; Her biri 300 MW gücünde ve düþü yüksekliði 144,50 metre olan düþey eksenli Francis tipinde türbin, su sarfiyatý 233,00 m 3 / sn; Her biri 315 MW gücünde ve gerilimi 14,75 kv +- % 5 *14,75 kv, frekansý 50 Hertz ve 0,95 düþey eðimli jeneratör; Jeneratörler ve ana güç transformatörleri, izole bara sistemi ile baðlanmýþtýr. Her ünitede, her biri 105 MW ve 15,75/380 +%5 kv olan monofaze üç adet transformatör bulunmaktadýr. Transformatörlerin çýkýþý takriben 260 metre uzunluðunda 380 kilovoltluk basýnçlý yaðlý kablolarla baraj gövdesinde 2 düþey þaftla baraj kretine çýkartýlýp enerji nakil hattýna baðlanacaktýr. Takriben 2,5 kilometre uzunluðundaki nakil hattýyla üretilen enerji þalt sahasýna nakledilmektedir. Proje Özellikleri Hidroloji Drenaj Sahasý km 2 Yýllýk Ortalama Akým milyon m 3 Rezervuar Normal Su Seviyesi 693 m Maksimum Su Seviyesi 696 m Minumum Su Seviyesi 670 m Aktif Hacim 5.58 Milyar m3 Toplam Hacim 9.58 Milyar m 3 Alan (N. S. Seviyesinde) 268 km 2 Baraj Tipi Kemer Temel Yükseklik 173 m Kret Kotu 698 m Kret Uzunluðu 462 m Beton Gövde Hacmi 2 Milyon m3 Dolusavak Kapaklar 10 Adet Radyal (14 m x 14 m) Kapasite m3/sn Santral Kurulu Güç 6 x 300 = 1800 MW Yýllýk Üretim 7354 GW Türbin Deþarjý 233 m3/sn Net Düþü 144 m 238

25 Karakaya Barajý ve HES Karakaya Dam and HEPP The location of Karakaya Dam is on Euphrates River, 166 kilometer from downstream of Keban Dam and HEPP, and 180 kilometer from upstream of Atatürk Dam and HEPP. In other words, Euphrates River produces energy consecutively in these three plants and then irrigates savannas on Southeastern Anatolia Project. Karakaya and HEPP is totally an energy production purpose project. Its annually production is 7,5 billion kwh energy with 6 plants each composed of 300 MW, making a 1800 MW installed capacity. Significant Project Features Hydrology Drainage Area km2 Annual Average Discharge million m 3 Reservoir Capacity Free Surface Level 693 m Maximum Water Level 696 m Minimum Water Level 670 m Active Volume 5.58 billion m3 Total Volume 9.58 billion m 3 Surface Area at Normal Water Level 268 km 2 Dam Dam Type Arch Foundation Height 173 m Crest Level 698 m Crest Length 462 m Concrete Body Volume 2 million m 3 Spillway Gates of Spillway 10 (radial type, 14 m x 14 m) Capacity m 3 /s Power Plant Installed Capacity 6 x 300 = 1800 MW Annual Production 7354 GW Turbine Discharge 233 m 3 /s Net Head 144 m 239

26 Su Yapýlarý Hydraulic Structures Oymapýnar Barajý ve HES Oymapýnar Dam and HEPP Batý Toroslar'ýn doðu yamaçlarýndan doðan 90 kilometre uzunluðundaki Manavgat Çayý, ovaya girmeden önce sert konglomera tabakalarýnýn üzerinden geçip Manavgat þelalesini oluþturarak Akdeniz'e dökülmekte, bahar aylarýnda suyu berraklaþan ve geçtiði kanyonlardaki yeraltý sularýyla beslenen Manavgat Çayý nýn hýzý Oymapýnar Barajý ile kesilmektedir. 90 km length Manavgat Stream springing from the east sides of West Taurus Mountains flows into Mediterranean sea passing from hard conglomerate layers and forming Manavgat Waterfall before entering in the savanna, and the speed of Manavgat Stream, water of which becomes clear in spring months and feeds with ground waters in canyons it passes, is cut by Oymapýnar Dam. 240

27 Yer Manavgat / Antalya Tarih Ýþveren Devlet Su Ýþleri Genel Müdürlüðü Statik Tasarým Bilgiye Ulaþýlamamýþtýr Mimari Tasarým Bilgiye Ulaþýlamamýþtýr Yapým Bilfinger Berger-Rella-Nurol-Enka Ortak Giriþimi, Bilfinger Berger, Hikmet Ataman ve Ortaðý Ýnþ. Tic. Koll. Þti., Cogolex Müþavir Coyne et Bellier Bedel Bilgiye Ulaþýlamamýþtýr Location Manavgat / Antalya Date Employer General Directorate of State Waterworks Structural Design Not available Architectural Design Not available Contractor Bilfinger Berger-Rella-Nurol-Enka Joint Venture, Bilfinger Berger, Hikmet Ataman and Partner Ýnþ. Tic. Koll. Þti., Cogolex Consultant Coyne et Bellier Price Not available 241

28 Su Yapýlarý Barajlar Tarihçe Oymapýnar Barajý, Manavgat Çayý üzerinde Manavgat ýn 25 kilometre kuzeyindeki Oymapýnar Köyü nün 3 kilometre menbaasýna inþa edilmiþtir. Oymapýnar Barajý projesi, Elektrik Ýþleri Etüt Ýdaresi nin saðladýðý verilere dayanarak, Coyne and Bellier adýnda bir Fransýz firmasý tarafýndan hazýrlanmýþtýr. Yapýmýna 1977 de baþlanan baraj ve hidroelektrik santrali 1984 te iþletmeye açýlmýþtýr. Oymapýnar Barajý, Seydiþehir Alüminyum Tesisleri ile birlikte 2005 yýlýnda özelleþtirme kapsamýna alýnmýþtýr. Özellikler Sað kýyýda iki dolusavak tüneli bulunan barajýn, kurulu gücü 540 MW olan bir yeraltý santrali bulunmaktadýr. Oymapýnar Barajý elektrik üretimi açýsýndan Seyhanlý Barajý nýn on katý, Ýrfanlý Barajý nýn beþ katý ve Gökçekaya Barajý nýn iki katýna yakýn büyüklüktedir. Baraj gövdesinin inþaatýnda dolgu olarak beton kullanýlmýþtýr. Barajýn temelden yüksekliði 185 metre, uzunluðu ise 360 metredir. Su depolama hacmi 300 milyon m3 olan barajýn göl alaný 4,7 km2 dir. Sað kýyýda yer alan dolusavak dört radyal kapaklý, 11,5 m çapýnda iki tünelden oluþur. Tünellerin uzunluklarý 350 ve 316 metredir. Santral binasý bu kýyýda yeraltýndadýr ve binada her biri 135 MW gücünde dört türbin bulunmaktadýr. Barajýn yýllýk ortalama elektrik enerjisi üretimi 1.62 milyar KW-saattir. Kaya dolgu ve beton kemer baraj olarak iki alternatif þeklinde hazýrlanan projede, kemer baraj tipinin tercih edilmesinin nedeni yüzde 30 daha ekonomik olmasýdýr. Ýnþa edildiði dönemde enerji üretimi yönünden Keban Barajý ndan sonra gelen Oymapýnar Barajý nda üretilen enerji Seydiþehir Alüminyum Tesisleri ni beslemektedir. Hidrolojisi: Manavgat Nehri nde feyezanlar genellikle aralýk, ocak, þubat ve mart aylarýnda olmaktadýr. Manavgat, dünyanýn rejimi en düzgün nehirlerindendir. Bu, nehrin genellikle yeraltý sularý ile beslenmesinden kaynaklanmaktadýr. Nehri besleyen en önemli kaynak 40 m 3 /sn debiye ulaþabilen Dumanlý dýr. Jeolojisi: Oymapýnar Baraj yerinin ve rezervuarýnýn geniþ bir program çerçevesinde araþtýrmasý yapýlmýþ ve ayrýntýlý olarak jeolojik haritalarý hazýrlanmýþtýr. Barajýn oturduðu ana kaya, Alanya masifi diye adlandýrýlan, memba ve mansap yönünden þistlerle kaplanmýþ bir duvar halinde olan kireçtaþýndan meydana gelmiþ esas metamorfik sistemin bir parçasýdýr. Baraj gövdesi bir vadinin çok sert, fatmalar diye adlandýrýlan paleozik kireçtaþý formasyonunun iki kalkþist formasyonu arasýnda gelerek daraldýðý alanda yer almaktadýr. Kireçtaþý az çok dolamitik, massif ve rekristalizedir, fakat tektonik orijinli sübvertikal diaklazlar boyunca yoðun karstifikasyonlar meydana gelmiþtir. Otluk þisti diye adlandýrýlan memba þisti esas olarak kalkþist tiplidir. Yana doðru, çaðsak þisti diye adlandýrýlan daha az homojen, dolomit mercekleri içeren bir formasyona geçer. Fatmalar kireçtaþý ve otluk þisti arasýndaki sýnýr çeþitli eðim ve doðrultudaki fay zonlarýdýr. Kireçtaþlarýnýn yükselme safhalarýnda teþekkül etmiþ lantiküler boksit yataklarý bu fay zonlarý içinde bulunur. Bu kontak zonu kireçtaþýnýn 242

29 Oymapýnar Baraji ve HES mühendislik özelliklerini etkiler ve barajýn oturduðu memba limitini belirler. Derivasyon tüneli, sol sahilde giriþ yapýsý, tünel ve çýkýþ yapýsýndan ibarettir. Tünel uzunluðu giriþ ve çýkýþ yapýlarý dahil 425 metredir. Tünel 10 metre çapýnda atnalý þeklinde 900 m3/sn lik bir feyezaný karþýlayacak kapasitededir. Derivasyon tünelinin tamamen beton kaplanmasý öngörülmüþtür. Tünelin ilk 70 metrelik kýsmý þistik zondan, diðer kýsmý kireçtaþýndan geçmektedir. Þist zon çelik iksa 1 metre beton kaplamalý ve techizatlý olarak projelendirilmiþtir. Kireçtaþýndan geçen kýsým hidrolik yüzey temini için techizatsýz 30 santimetre kalýnlýðýnda beton kaplanmýþtýr. Yeraltý su seviyesini kontrol gayesiyle bir galeri açýlmýþ ve sularýn bu galeriden derivesi saðlanmýþtýr. Kireçtaþýnda karstik zonda meydana çýkmýþ bulunan karst boþluklarý temizlenerek betonla doldurulmuþtur. Nehir yataðý altýndan sað sahilden sifonlanarak gelen ve tünel içinde açýða çýkan kaynaklar kapatýlmýþtýr. Tünel kaplama betonu bitirildikten sonra kaya, beton temasýný saðlamak ve kayanýn geçirgenliðini azaltmak için doldurma, kontak ve konsolidasyon enjeksiyonlarý yapýlmýþtýr. Memba batardosunun altýnda nehir yataðý alüvyonundaki tecrit perdesi, kesiþen beton kazýklardan veya ana kayaya ulaþan ve üst baþýnda, sýkýþtýrýlmýþ toprak çekirdeðe uygun bir þekilde baðlanan yerinde dökülmüþ bir beton diyaframdan oluþmuþtur. Batardo üst kotu 53 metre kotunda olup nehir yataðýndan yüksekliði 20 metredir. Mansap batardosunun, alüvyon taban içindeki tecrit perdesi de kesiþen beton kazýklardan veya ana kayaya ulaþan, yerinde dökülmüþ bir beton diyaframdan oluþmuþtur. Batardolarýn dolgu hacmi m3 ve alüvyonda geçirimsiz perde alaný m2 dir. Ana baraj ince beton kemer tipinde olup temelden yüksekliði 185 metredir. Baraj temeli nehir yataðýnda sýfýr kotuna oturmaktadýr. Çok dar bir vadide yer alan baraj gövdesi birbirinden inþaat derzleriyle ayrýlmýþ bloklardan meydana gelmiþtir. Her blok 15 metre geniþliktedir. Ýnþaat derzlerinde kesme kuvvetini karþýlayacak diþler býrakýlmýþtýr. Bu sayede kesme kuvvetinin bir bloktan diðerine tesiri saðlanmýþtýr. Gövde deðiþken eðrili olup kret uzunluðu yaklaþýk 360 metredir. Krette kalýnlýk 5 metre, gövde ortasýnda yaklaþýk 21,5 metre ve mesnetlerdeki yaklaþýk kalýnlýk 26 metredir. Gövde ortasýnda 60 metre kotunda iki dipsavak yerleþtirilmiþtir. Sol sahilde baraj gövdesinin oturduðu yeri arazi topoðrafyasý temin etmiþtir. Sað sahildeki kanat derin hafriyatlarla ana kayaya oturmuþtur. Baraj Bölümleri Ana baraj: Deðiþken çaplý, deðiþken kalýnlýkta iki eðrili ince beton kemer tipinde, temelden yüksekliði 185 metre ve 360 metre kret uzunluðundadýr. Gövde beton hacmi yaklaþýk m3 olup rezervuar kapasitesi 300x106 m 3 tür. Derivasyon: Sol sahilde giriþ ve çýkýþ yapýlarý ile birlikte 425 metre uzunluðunda, 10 metre iç çapýnda at nalý kesitli bir adet tünel ile yapýlmýþtýr. 243

30 Su Yapýlarý Barajlar Batardolar: Memba ve mansap ana batardolarýnýn her ikisi geçirimsiz, düþey merkez çekirdekli, kaya dolgu gövdelidir. Memba batardosunun çekirdeði sýkýþtýrýlmýþ toprak, mansap batardosunun çekirdeði ise betondur. Her iki batardonun merkez kýsýmlarý doðrudan nehir yataðýndaki alüvyona oturur ve kanatlarý vadinin yamaçlarýný meydana getiren kayalara dayanýr. Dolusavaklar: Sað halinde inþa edilen her biri yaklaþýk 350 metre uzunluðunda 4 adet 6.70x15.00 metre boyutlarýnda radyal kapakla donatýlmýþ, beton kaplamalý metre iç çapýnda iki adet tünelden ibarettir. Dipsavaklar: Gövde içinde 60 metre kotunda 2.75 metre iç çapýnda Howell Bunger vana ile kontrol edilen, her birisi 250 m3/sn kapasiteli iki adet çelik borudan oluþmaktadýr. Proje Özellikleri Tipi Temelden yüksekliði Kret uzunluðu Krette gövde kalýnlýðý Ýki eðrili ince beton kemer baraj 185 m 360 m 5 m Gövde beton hacmi (yaklaþýk) m 3 Baraj kapasitesi 309x106 m 3 Göl alaný km 2 Ortalama net düþü 143 m (maks. 150 m, min. 97 m) Türbin adedi ve tipi 4 adet düþey Francis Santral kurulu gücü 4x135=540 MW Su alma tesisi: metre kotunda, 5.20 metre iç çapýnda her biri bir adet 3.75x8.00 m ebadýnda týrtýl kapakla kontrol edilen, uzunluklarý 214 metre ile 282 metre arasýnda deðiþen 4 adet cebri tünelden meydana gelmiþtir. Santral ve transformatör salonu: Yeraltýnda inþa edilmiþtir. Santralin kavern ebatlarý 105,00 x x metre ve transformatör salonu kavern ebadlarý x x metredir. Santral techizatý: Her biri kw kapasiteli 4 adet düþey Francis türbini ve kva kapasiteli, trifaze alternatif akýmlý senkron 4 adet jeneratörden oluþur. Transformatör holünde her biri 3 monofazlý üniteden meydana gelmiþ, iki takým, bir yedek ve her takýmýn kapasitesi 3 x kva olan transformatörler bulunmaktadýr. Tahliye tüneli: 20 metre taban kotunda metre geniþliðinde ve 18 metre yüksekliðinde atnalý biçiminde beton kaplamalý bir adet tünelden oluþmaktadýr. Þalt tesisleri: Baraj yerinden takriben 2,5 kilometre mansapta sað sahilde 380 kw luk 2 giriþ ve 5 çýkýþý kapsar. Yardýmcý barajlar: Yardýmcý barajlardan biri memba tarafý sol sahilde ince bir boynun bulunduðu kýsýmda 210,00 metre kotunda 65 metre yüksekliðindedir. Diðeri mansap tarafý dere yataðý üzerinde ve takriben 40 metre yüksekliktedir. Barajlar sabit yarýçaplý kemer beton barajý tipindedir. 244