ELEKTRİK PİYASASI ve ENERJİ VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ

Transkript

1 27 Nisan 2012 TSPAKB-İSTANBUL ELEKTRİK PİYASASI ve ENERJİ VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ Emir ÇETİNKAYA Sözleşme, Araştırma ve İstatistik Müdürü

2 İÇİNDEKİLER Türkiye Elektrik Piyasasına Genel Bakış Türkiye Elektrik Piyasasında Ticaret Enerji Borsaları Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri ve Risk Yönetimi Elektrik Fiyatları Petrol, Doğalgaz, Kömür vb Enerji VİS leri

3 TÜRKİYE ELEKTRİK PİYASASI

4 Elektrik Piyasası Elektrik piyasası, elektriğin sadece küçük miktarlarda depolanmasından kaynaklı olarak, diğer emtia piyasalarından farklıdır. Elektrik tüketimini karşılayacak üretimin sağlanması ise 365 gün - 24 saat boyunca gerçekleşmektedir. Elektrik gün içerisinde ve mevsimsel olarak arz talebe göre fiyatı değişkenlik gösterir. Farklı kaynaklardan üretilebilir ve üretim maliyetleri farklıdır.

5 Elektrik Piyasasının Gelişimi

6 Elektrik Piyasası Elektrik Piyasası Kanunu (2001) Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu Amaç: Elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının oluşturulması ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetimin sağlanması

7 Elektrik Piyasası Özelleştirmeler Dağıtım özelleştirmeleri Türkiye 21 dağıtım bölgesine ayrılmıştır. Dokuzunun özelleştirmeleri tamamlanmıştır. Üretim özelleştirmeleri 52 Hidro Elektrik Santrali özelleştirme kapsamına alınmıştır.

8 Elektrik Piyasası Elektrik Piyasasında lisans usulü faaliyet gösterilmektedir. Kaynak:EPDK

9 Elektrik Piyasası Elektrik Piyasası yıllık tüketim değerleri: *Kaynak: EPDK ve 2035 yılında Elektrik Tüketim miktarları 203 te te 700 milyar Kwholması beklenmektedir.

10 Elektrik Piyasası 2009 yılında üretimin kaynaklara göre dağılımı: *Kaynak: EPDK

11 Elektrik Piyasası 2009 yılında üretimin şirket tiplerine göre dağılımı: *Kaynak: EPDK

12 Elektrik Piyasası İLKE Üretim ve dağıtımın özel sektör, İletimin devlet eliyle gerçekleştirilmesi. İLETİM fonksiyonu Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi (TEİAŞ) tarafından gerçekleştirilir.

13 Elektrik Piyasası TEİAŞ Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi (PMUM) Elektriğin üretildiği anda tüketilmesi sağlanarak oluşan dengesizlikleri mali olarak uzlaştıran merkez olarak görev yapar Milli Yük Tevzi Merkezi İletim şebekesinin yük akışlarını ve dolayısı ile şebeke frekansını yönetir

14 ELEKTRİK PİYASASINDA TİCARET

15 Elektrik Piyasası Elektrik Piyasasında Ticaret İkili Anlaşmalar Yoluyla Gün Öncesi Planlama/Piyasası OTC Piyasa Geliştirilmeye çalışılıyor (EFET Sözleşmeleri) Gün İçi Piyasa Dengeleme Piyasası (ticaret amaçlı olmaktan çok dengesizliklerin uzlaştırılması için kullanılır)

16 Elektrik Piyasası 2010 yılında hacmin piyasalara dağılımı: *Kaynak: EPDK

17 Elektrik Piyasası Elektrik piyasası şematik gösterimi: *Kaynak: EPDK

18 Elektrik Piyasası Gün Öncesi Planlama tarihli Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği (DUY) ile düzenlenmiştir. AMAÇ Piyasa katılımcılarına, ikili anlaşmalarına ek olarak bir sonraki gün için enerji alış ve satışı yapma fırsatı tanımak Katılımcılara üretim ve/veya tüketim ihtiyaçları ile sözleşmeye bağlanmış yükümlülüklerini gün öncesinde dengeleme olanağını sağlamak Sistem İşletmecisine gün öncesinden dengelenmiş bir sistem sağlamak Elektrik enerjisi referans fiyatını belirlemek

19 Elektrik Piyasası Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi lisanslara göre katılımcı sayıları: Kaynak: TEİAŞ *Değerler 19 Nisan 2011 itibarıyladır.

20 Elektrik Piyasası Gün Öncesi Planlama İşleyişi-1 Günlük Üretim Planı, santral bazlı olarak, her gün saat 11:30 a kadar bildirilir. İkili anlaşmalar her gün saat 11:30 a kadar üretim tesisi tarafından sisteme girilir ve tüketim tarafınca onaylanır. Tüketim tahminleri 11:30 a kadar piyasa katılımcıları tarafından bildirilir. Piyasa katılımcıları sistemden alış ve sisteme satış tekliflerini, sırasıyla sistemden alış ve sisteme satış kapasitelerine uygun olarak, bildirir. (Teklifler 1 MWh enerjinin TL Değeri olarak verilir.)

21 Elektrik Piyasası Gün Öncesi Planlama İşleyişi-2 Bildirilen üretim planları ve tüketim tahminleri ile sistem işleticisi sistem yönünü belirler. Sistem yönüne göre değerlendirilen tekliflerle Sistem Gün Öncesi Fiyatı belirlenir. Yük alma ve yük atma talimatları sistem işleticisi tarafından piyasa katılımcılarına iletilir. Talimatlara ilişkin ilgili tarafların ödemeleri günlük olarak gerçekleştirilir. Gün öncesi işlemleri saat 16:00 a kadar tamamlanır.

22 Elektrik Piyasası Gün Öncesi Planlama İşleyişi-3 Elektrik piyasasına ilişkin teminatlı yapının 01/05/2011 tarihi itibariyle faaliyete başlaması hususu hükme bağlanmıştır. Gün Öncesi Planlama da işlem gerçekleştirebilmek için piyasa katılımcılarının merkezi uzlaştırma bankası olan Takasbank ta yeterli teminat bulundurmaları gerekecektir. Gün Öncesi Planlama için gerekli teminat tutarı ise ilgili piyasa katılımcısının önceki dört gün için ayrı ayrı hesaplanan sistem alış fiyatı ile sistemden alış miktarı çarpılarak bulunan günlük hacminin toplamına eşit olacaktır.

23 Elektrik Piyasası Sistem Gün Öncesi Fiyatının Belirlenme Şekli Bildirilen üretim planları ve tüketim tahminleri ile sistem işleticisi sistem yönünü belirler. Sistem yönü belirleme örneği: Toplam Üretim Programı (MWh) Toplam Tüketim Tahmini (MWh) Üretim-Tüketim (MWh) Sistem Yönü Kabul Edilen Tekliflerin Ağırlıklı Yönü Enerji Açığı Sisteme Satış Denge Denge Enerji Fazlası Sistemden Alış

24 Elektrik Piyasası Sistem Gün Öncesi Fiyatının Belirlenme Şekli Sistem yönüne göre sistemden alış veya sisteme satış teklifleri değerlendirilir. Sistemde enerji açığı varsa, sisteme satış teklifleri Sistemde enerji fazlası varsa, sistemden alış teklifleri değerlendirilir. Sisteme satış teklifleri, en düşük fiyatlı tekliften başlayarak artarak sıralanır. Sistemden alış teklifleri, en yüksek fiyatlı tekliften başlayarak, azalarak sıralanır.

25 Elektrik Piyasası Sisteme Satış ve Sistemden Alış Teklifleri sıralanışı: Saat 8 İçin Alınan Saatlik Sisteme Satış Teklifleri Teklif Miktarı Teklif Fiyatı (MWh) (TL/MWh) Kısmi Kabul EVET EVET HAYIR EVET HAYIR EVET HAYIR EVET HAYIR HAYIR EVET EVET Saat 9 İçin Alınan Saatlik Sistemden Alış Teklifleri Teklif Miktarı Teklif (MWh) Fiyatı (TL/MWh) Kısmi Kabul HAYIR HAYIR EVET EVET HAYIR 5 39 EVET HAYIR EVET EVET 8 34 HAYIR HAYIR EVET

26 Elektrik Piyasası Sistem Gün Öncesi Fiyatının Belirlenme Şekli Sistemdeki enerji açığını/fazlasını karşılayacak son teklif Sistem Gün Öncesi Fiyatı (SGÖF) olur. Sonraki aşamada kısmi kabul edilebilirlik ve iletim kısıtları dikkate alınarak Yük Alma (YAL) ve Yük Atma (YAT) talimatları oluşturulur.

27 Elektrik Piyasası Enerji açığının 1000 MWholduğu Saat 8 için, bu açığı kapatacak kadar teklif fiyat sırasıyla kabul edilmek suretiyle sistem marjinal fiyatı belirlenir. Toplam kabul edilen teklif miktarı = MWh Son kabul edilen teklif: 180 MWh likbu tekliften alınan 100 MWhile toplam MWh likenerji açığı kapatılabilmektedir. Bu teklifin fiyatı=97 TL/MWh Sistem Marjinal Fiyatı dır. Blok ve esnek tekliflerin bulunmaması ya da talimat almaması durumunda bu fiyat Sistem Gün Öncesi Fiyatı nı oluşturacaktır. Saat 8 İçin Alınan Saatlik Sisteme Satış Teklifleri Teklif Miktarı Teklif Fiyatı Kısmi Kabul (MWh) (TL/MWh) Edilebilir mi? EVET EVET HAYIR EVET HAYIR EVET HAYIR EVET HAYIR HAYIR EVET EVET Tekliflerin kabul edilmesi bu noktada kesilir

28 Elektrik Piyasası Gün Öncesi Planlama dan Gün Öncesi Piyasası na Geçiş 14 Nisan 2009 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği ile TEİAŞ tarafından işletilen Gün Öncesi Planlama nın Gün Öncesi Piyasası na dönüşmesi düzenlenmiştir. Önemli Farklar: Tüketim tarafı sisteme alış/satış teklifi verebilecek Teklif bölgeleri uygulamasına geçilecek SGÖF yerine Kısıtsız Piyasa Takas Fiyatı (KPTF) hesaplanacak

29 ENERJİ BORSALARI

30 Elektrik Piyasası ÜRÜNLER Elektrik Doğalgaz Kömür Karbon Emisyon Sertifikaları Petrol

31 Elektrik Piyasası BORSALAR InterContinental Exchange (ICE) European Energy Exchange (EEX) Amsterdam Power Exchange (APX) Power Exchange Central Europe (PXE) Indian Energy Exchange (IEX) Türkiye de ise bugünlerde yoğun bir şekilde Enerji Borsası Kurulması tartışmaları gündemdedir.

32 ELEKTRİK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMELERİ

33 Yurt Dışı Borsalarda İşlem Gören Elektrik Sözleşmeleri Borsa Nakdi Uzlaşma Fiziki Teslimat ICE NASDAQ OMX RTS (Rusya) ASX (Avustralya) CME-NYMEX APX (Amsterdam) PXE (Prague) EEX

34 Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri Nakdi Uzlaşmalı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri» BAZ YÜK (Base Load)» PİK YÜK (Peak Load)» PİK-DIŞI YÜK (Off-Peak Load) Fiziki Teslimatlı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri» BAZ YÜK (Base Load)» PİK YÜK (Peak Load)

35 Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri TANIMLAR: Baz Yük: Bir zaman dönemi boyunca üretilecek/tüketilecek en düşük gücü ifade etmektedir. Baz yük vadeli işlem sözleşmeleri tüm gün için üretilecek/tüketilecek en düşük gücü yansıttığından günün 24 saatini kapsamaktadır.

36 Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri TANIMLAR: Pik Yük: Bir zaman dönemi boyunca üretilecek/tüketilecek en yüksek gücü ifade etmektedir. Ülkelere ve borsalara göre pik yük tanımı değişmektedir. Genellikle resmi tatiller ve hafta sonları hariç 08:00 dan 20:00 a kadar günün 12 saatini ifade etmektedir. Enerji Ticareti Derneği nin tanımı Türkiye elektrik piyasası için bu şekildedir. Pik-Dışı Yük: Pik yük hariç zaman dönemini kapsamaktadır.

37 Yurt Dışı Borsalarda İşlem Gören Elektrik Sözleşmeleri Borsa Nakdi Uzlaşma Fiziki Teslimat ICE NASDAQ OMX RTS (Rusya) ASX (Avustralya) CME-NYMEX APX (Amsterdam) PXE (Prague) EEX

38 NORD POOL Elektrik Vadeli işlem Sözleşme Özellikleri Base Load Sözleşmeler Pazartesi-Pazar 00:00-24:00 Ürünler: Futures (sadece Nordik)günlük / haftalık Forwards Aylık /3 Aylık / Yıllık European Options Sadece Nordik CFD(Fark Sözleşmeleri) Sözleşme Büyüklüğü: 1 MW Fiyat Adımı: 0.01 Para Birimi: EUR Referans Fiyat: Nord Pool borsasında yayımlanan resmi Nordik günlük spot fiyat. Avrupa Enerji Borsasında yayımlanan resmi Alman günlük baz fiyat APX de yayımlanan resmi Hollanda günlük fiyat Peak Load Sözleşmeler Pazartesi-Cuma 08:00-20:00 Ürünler: Futures Haftalık Forwards Aylık/3 Aylık / Yıllık Sözleşme Büyüklüğü: 1 MW Fiyat Adımı: 0.01 Para Birimi: EUR Referans Fiyat: Nord Pool borsasında yayımlanan resmi Nordik günlük spot fiyat. Avrupa Enerji Borsasında yayımlanan resmi Alman günlük baz fiyat

39 ASX Elektrik Vadeli İşlem Sözleşme Özellikleri Base LoadSözleşmeleri Pazartesi-Pazar 00:00-24:00 (genel dönem) Dayanak Varlık: NEMMCO* tarafından yönetilen, Avustralya da alınıp satılan Elektrik Enerjisi Sözleşme Büyüklüğü: 1 megavat saatlik (Mwh)elektrik enerjisi Kotasyon: Avustralya Doları/ Mwh Vade Ayları:Mart, Haziran, Eylül, Aralık Fiyat Adımı: 0.05 Avustralya Doları/ Mwh Son işlem Günü: Her vade ayının son iş günü İşlem saatleri: 09:00-16:50 Uzlaşma Şekli: Nakdi Uzlaşma

40 ASX Elektrik Vadeli İşlem Sözleşme Özellikleri Peak Load Sözleşmeleri Pazartesi-Cuma 08:00-20:00 (yoğun dönem) Dayanak Varlık: NEMMCO tarafından yönetilen, Avustralya da alınıp satılan Elektrik Enerjisi Sözleşme Büyüklüğü: 1 megavat saat (Mwh)elektrik enerjisi Kotasyon: Avustralya Doları/ Mwh Vade Ayları: Mart, Haziran, Eylül, Aralık Fiyat Adımı: 0.05 Avustralya Doları/ Mwh Son işlem Günü: Her vade ayının son iş günü İşlem saatleri: 09:00-16:50 Uzlaşma Şekli: Nakdi Uzlaşma

41 NYMEX Elektrik Vadeli İşlem Sözleşme Özellikleri PJM InterconncetionAylık Yoğun(Peak) Dönem Vadeli Sözleşmeleri Dayanak varlık:megavat saat (Mwh) elektrik enerjisi Sözleşme Büyüklüğü: Yoğun(peak) gün başına 40 (Mwh) Kotasyon Şekli: ABD Doları Fiyat Adımı: 0.05$ Vade Ayları: İçinde bulunduğumuz yıl ve gelecek 5 yıl Yoğun günler:pazartesi-cuma(hafta içi) Uzlaşma Şekli: Nakdi Uzlaşma

42 EEX-Avrupa Enerji Borsası Elektrik Vadeli İşlem Sözleşme Özellikleri Phelix Base Sözleşmeleri Pazartesi-Pazar ( her gün) Dayanak Varlık: Avrupa Enerji Borsası nda (00:00 am ile 12:00 pm arasında)spot Piyasadaki saatlik tüm ihale sonuçlarının ortalamasına dayalı endeks. Sözleşme Büyüklüğü: Teslimat dönemindeki teslimat gün sayısına ve günlük teslim edilecek elektrik miktarına göre değişir.(örneğin; 30 günlük vadede 720Mwh, 91 günlük vadede 2,184 Mwh) Fiyat Adımı: 0.01 Para Birimi: EUR Vade Ayları: Aylık sözleşmelerde: İçinde bulunduğumuz ay ve gelecek 9 ay 3 Aylık Sözleşmelerde: Gelecek dönemdeki11 adet 3 aylık dönem Yıllık Sözleşmelerde: Gelecek 6 yıl Uzlaşma Şekli: Fiziki Teslimat Son İşlem Günü: Vade ayının son işlem günü

43 EEX-Avrupa Enerji Borsası Elektrik Vadeli İşlem Sözleşme Özellikleri PhelixPeakSözleşmeleri Pazartesi-Cuma( hafta içi ) Dayanak Varlık: Avrupa Enerji Borsası nda (08:00 am ile 08:00 pm arasında)spot Piyasada saatlik tüm ihale sonuçlarının ortalamasına dayalı endeks. Sözleşme Büyüklüğü: Teslimat dönemindeki teslimat gün sayısına ve günlük teslim edilecek elektrik miktarına göre değişir. Bu miktar günde 12 Mwh tir. Fiyat Adımı: 0.01 Para Birimi: EUR Vade Ayları: Aylık sözleşmelerde: İçinde bulunduğumuz ay ve gelecek 9 ay 3 Aylık Sözleşmelerde: Gelecek dönemdeki 11 adet 3 aylık dönem Yıllık Sözleşmelerde: Gelecek 6 yıl Uzlaşma Şekli: Fiziki Teslimat Son İşlem Günü: Vade ayının son işlem günü

44 EEX-Avrupa Enerji Borsası Elektrik Vadeli İşlem Sözleşme Özellikleri Alman Base Sözleşmeleri Pazartesi-Pazar ( her gün) Dayanak Varlık: RWE Transportnetz Strom GmbH nin TSO alanının 220/380kV seviyesindeki 1 Mwh elektrik enerjisi (00:00 am ile 12:00 pm arasında alınıp, satılan) Sözleşme Büyüklüğü: Teslimat dönemindeki teslimat gün sayısına ve günlük teslim edilecek elektrik miktarına göre değişir. (Örneğin; 30 günlük vadede 720Mwh, 91 günlük vadede 2,184 Mwh) Fiyat Adımı: 0.01 Para Birimi: EUR Vade Ayları: Aylık sözleşmelerde: İçinde bulunduğumuz ay ve gelecek 9 ay 3 Aylık Sözleşmelerde: Gelecek dönemdeki 11 adet 3 aylık dönem Yıllık Sözleşmelerde: Gelecek 6 yıl Uzlaşma Şekli: Fiziki Teslimat Son İşlem Günü: Vade ayının son işlem gününden 2 önceki borsa günü

45 EEX-Avrupa Enerji Borsası Elektrik Vadeli İşlem Sözleşme Özellikleri Alman Peak Sözleşmeleri Pazartesi-Cuma ( hafta içi) Dayanak Varlık: RWE Transportnetz Strom GmbH nin TSO alanının 220/380kV seviyesindeki 1 Mwh elektrik enerjisi (08:00 am ile 08:00 pm arasında alınıp, satılan) Sözleşme Büyüklüğü: Teslimat dönemindeki teslimat gün sayısına ve günlük teslim edilecek elektrik miktarına göre değişir. Bu miktar günde 12 Mwh tir. Fiyat Adımı: 0.01 Para Birimi: EUR Vade Ayları: Aylık sözleşmelerde: İçinde bulunduğumuz ay ve gelecek 9 ay 3 Aylık Sözleşmelerde: Gelecek dönemdeki 11 adet 3 aylık dönem Yıllık Sözleşmelerde: Gelecek 6 yıl Uzlaşma Şekli: Fiziki Teslimat Son İşlem Günü: Vade ayının son işlem gününden 2 önceki borsa günü

46 EEX-Avrupa Enerji Borsası Elektrik Vadeli İşlem Sözleşme Özellikleri Fransız Base Sözleşmeleri Pazartesi-Pazar ( her gün) Dayanak Varlık: RWE Transportnetz Strom GmbH nin TSO alanının 220/380kV seviyesindeki 1 Mwh elektrik enerjisi (00:00 am ile 12:00 pm arasında alınıp, satılan) Sözleşme Büyüklüğü: Teslimat dönemindeki teslimat gün sayısına ve günlük teslim edilecek elektrik miktarına göre değişir. (Örneğin; 30 günlük vadede 720Mwh, 91 günlük vadede 2,184 Mwh) Fiyat Adımı: 0.01 Para Birimi: EUR Vade Ayları: Aylık sözleşmelerde: İçinde bulunduğumuz ay artı gelecek 9 ay 3 Aylık Sözleşmelerde: Gelcek dönemdeki ayrı ayrı 11 adet 3 aylık dönem Yıllık Sözleşmelerde: Gelcek 6 yıl Uzlaşma Şekli: Fiziki Teslimat Son İşlem Günü: Vade ayının son işlem gününden 2 önceki borsa günü

47 EEX-Avrupa Enerji Borsası Elektrik Vadeli İşlem Sözleşme Özellikleri Fransız Peak Sözleşmeleri Pazartesi-Cuma ( hafta içi) Dayanak Varlık: RWE Transportnetz Strom GmbH nin TSO alanının 220/380kV seviyesindeki 1 Mwh elektrik enerjisi (08:00 am ile 08:00 pm arasında alınıp, satılan) Sözleşme Büyüklüğü: Teslimat dönemindeki teslimat gün sayısına ve günlük teslim edilecek elektrik miktarına göre değişir. Bu miktar günde 12 Mwh tir. Fiyat Adımı: 0.01 Para Birimi: EUR Vade Ayları: Aylık sözleşmelerde: İçinde bulunduğumuz ay artı gelecek 9 ay 3 Aylık Sözleşmelerde: Gelcek dönemdeki ayrı ayrı 11 adet 3 aylık dönem Yıllık Sözleşmelerde: Gelcek 6 yıl Uzlaşma Şekli: Fiziki Teslimat Son İşlem Günü: Vade ayının son işlem gününden 2 önceki borsa günü

48 Nakdi Uzlaşmalı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri DAYANAK VARLIK/ Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı: Baz Yük Sözleşmeleri için; vade döneminde ilgili spot elektrik piyasasında oluşan saatlik fiyatların aritmetik ortalaması veya bu şekilde hesaplanan endeks dayanak varlık olarak tanımlanmaktadır.

49 Nakdi Uzlaşmalı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri DAYANAK VARLIK/ Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı: Pik Yük Sözleşmeleri için; vade döneminde resmi tatiller ve hafta sonları hariç den ye kadar ilgili spot elektrik piyasasında oluşan saatlik fiyatların aritmetik ortalaması veya bu şekilde hesaplanan endeks dayanak varlık olarak tanımlanmaktadır. Pik yük tanımı ülkeden ülkeye veya borsadan borsaya değişmektedir. Resmi tatiller bazı borsalar tarafından pik yük tanımına dahil edilirken (EEX), bazı borsalar tarafından dahil edilmemektedir (APX).

50 Nakdi Uzlaşmalı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri SÖZLEŞME BÜYÜKLÜĞÜ: Sözleşme büyüklüğü ilgili vade döneminde teslimatı yapılacak (nakdi olarak uzlaşılacak) elektrik miktarı üzerinden hesaplanmaktadır. Her vade ayı için sözleşme büyüklüğü değişir.

51 Nakdi Uzlaşmalı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri SÖZLEŞME BÜYÜKLÜĞÜ: Baz Yük Sözleşmeleri için; Sözleşme büyüklüğü, ilgili dönemdeki gün sayısı ve günlük olarak teslimatı yapılacak (nakdi olarak uzlaşılacak) elektrik miktarının çarpımı olarak tanımlanmaktadır. Sözleşmelerde saatlik olarak teslimatı yapılacak elektrik miktarı 1 MWh olarak tanımlanmaktadır. Kış saatinden yaz saatine geçiş yapılan gün 23 MWh, yaz saatinden kış saatine geçiş yapılan gün ise 25 MWh günlük teslim miktarı öngörülmektedir. Sözleşme büyüklüğü aylara göre değişmektedir.

52 Nakdi Uzlaşmalı Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmeleri SÖZLEŞME BÜYÜKLÜĞÜ: Pik Yük Sözleşmeleri için; Sözleşme büyüklüğü, ilgili dönemdeki gün sayısı ve günlük olarak teslimatı yapılacak (nakdi olarak uzlaşılacak) elektrik miktarının çarpımı olarak tanımlanmaktadır. Günlük olarak teslimatı yapılacak elektrik ise birçok borsada 08:00-20:00 aralığını kapsadığından 12 MWh dir.

53 VOB BAZ YÜK ELEKTRİK VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ

54 AMAÇ Türkiye elektrik piyasasında son yıllarda yaşanan piyasalaşma gelişmelerine paralel olarak ortaya çıkan, vadeli işlem sözleşmeleri ile fiyat riski yönetimi ihtiyacına cevap verebilmek Gelecekte oluşacak elektrik fiyatlarını bugünden alıp/satabilmek Geleceğe ilişkin beklentilerin fiyatlara yansımasını sağlamak Fiyat Riski Yönetimi Piyasalaşma Vadeli İşlem Sözleşmeleri

55 BAZ YÜK Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmesi Özellikleri Sözleşme: Dayanak Varlık: Sözleşme Büyüklüğü: Fiyat Kotasyonu: Baz Yük Elektrik Sözleşmesi Dayanak varlık, vade ayının her bir saati için TEİAŞ tarafından açıklanan Sistem Gün Öncesi Fiyatları ndan (SGÖF) hesaplanan basit aritmetik ortalamadır. Gün Öncesi Planlama dan Gün Öncesi Piyasası na geçildiğinde, dayanak varlık, vade ayının her bir saati için TEİAŞ tarafından açıklanan Kısıtsız Piyasa Takas Fiyatları ndan (KPTF) hesaplanan basit aritmetik ortalama olacaktır. Vade ayındaki saat sayısı x 0,1 MWh Vade Ayındaki Saat Sayısı: Vade ayındaki gün sayısı x 24 Sözleşme büyüklüğü vade ayındaki gün sayısına ve yaz saati/kış saati uygulamasına göre değişkenlik gösterir. 1 MWhelektrik enerjisinin TL değeri virgülden sonra iki basamak olarak ifade edilir (Örnek: 121,25) Minimum Adımı: Fiyat 0,10

56 BAZ YÜK Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmesi Taslak Özellikleri Sözleşme: Vade Ayları: Uzlaşma Şekli: Günlük Uzlaşma Fiyatı: Son Uzlaşma Fiyatı: Baz Yük Elektrik Sözleşmesi Yılın bütün ayları (Aynı anda içinde bulunulan ay ve bu aya en yakın üç vade ayına ait sözleşmeler işlem görür.) Uzlaşma, vade sonunda nakdi uzlaşma yöntemi ile yapılır. İşlem gören diğer sözleşmelerle aynıdır. Vade ayının her bir saati için TEİAŞ tarafından açıklanan Sistem Gün Öncesi Fiyatları ndan (SGÖF) hesaplanan basit aritmetik ortalama son uzlaşma fiyatıdır. Gün Öncesi Planlama dan Gün Öncesi Piyasası na geçildiğinde, vade ayının her bir saati için TEİAŞ tarafından açıklanan Kısıtsız Piyasa Takas Fiyatları ndan (KPTF) hesaplanan basit aritmetik ortalama son uzlaşma fiyatı olur. Yukarıdaki yöntemlerle belirlenen vade sonu uzlaşma fiyatı en yakın fiyat adımına yuvarlanır.

57 BAZ YÜK Elektrik Vadeli İşlem Sözleşmesi Taslak Özellikleri Sözleşme: Sonİşlem Günü: Vade Sonu: Başlangıç Teminatı: Günlük Fiyat Hareket Limiti: Pozisyon Limiti: Baz Yük Elektrik Sözleşmesi Vade ayının son iş günüdür. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda son işlem günü bir önceki iş günüdür. Her vade ayının son günü. Vade ayının son günü bir iş günü değilse; sözleşmenin vadesi, vade ayının son gününü izleyen ilk iş günüdür. Yurt içi piyasaların resmi tatil nedeniyle yarım gün olması durumunda sözleşmenin vadesi bir sonraki iş günüdür TL Baz fiyatın +/-%10 u Mutlak pozisyon limiti 2.000, oransal pozisyon limiti %10 dur.

58 Sözleşme Büyüklüğü Aylara Göre Baz Yük V.İ.S Büyüklükleri: AY Gün Sayısı Toplam Saat Sayısı Ocak 31 74,4 Şubat 28 67,2 Şubat - Artık Yıl 29 69,6 Mart* ,3 Nisan 30 72,0 Mayıs 31 74,4 Haziran 30 72,0 Temmuz 31 74,4 Ağustos 31 74,4 Eylül 30 72,0 Ekim** ,5 Kasım 30 72,0 Aralık 31 74,4

59 SPOT PİYASA VERİLERİ TEİAŞ-PMUM sitesinden fiyat verilerine erişilebilmektedir.

60 İŞLEM ÖRNEKLERİ

61 Korunma Örneği-1 Üretim Santrali Durum: Bir elektrik üretim santrali Ocak, Şubat ve Mart ayında saatte ortalama 10 MW fazla üretim yapacağını öngörmektedir. Bu durumda santral fiyatların düşme riskine karşı korunmak istemektedir. VOB-Baz Yük Elektrik Sözleşmesi piyasa fiyatları; Ocak ayı: 118 TL/MWh Şubat ayı: 110 TL/MWh Mart ayı: 102 TL/MWh Santral Ocak, Şubat ve Mart vadeli sözleşmelerde 10 kısa pozisyon alır. Bu aylar için oluşacak spot fiyat ne olursa olsun santralin ortalama satış fiyatı 110 TL/MWh olacaktır.

62 Korunma Örneği-1 Gün Öncesinde gerçekleşmiş fiyat ortalamaları aşağıdaki gibi olduğunda; Ocak ayı: 124TL/MWh Şubat ayı: 108 TL/MWh Mart ayı: 98 TL/MWh 1MWh için kar/zarar durumu: Ocak Şubat Mart TÜM Vadeli Satış Fiyatı Spot Satış Fiyatı ,33 Vadeli Piyasa Kar/Zarar ,67 Gerçekleşmiş Satış fiyatı

63 Korunma Örneği-2 Üretim Santrali Durum: Santralin üretim maliyeti saatlik ortalama 80 TL/MWh dir. Santral Ekim ayında saatte 20 MWh elektrik satmayı planlamaktadır. Ekim vadeli sözleşme fiyatı 76 TL/MWh dir. t=0 zamanında santral Ekim vadeli 20 sözleşme satar. Ekim ayında oluşacak spot fiyat ne olursa olsun santralin satış fiyatı 76 TL/MWh olacaktır.

64 Korunma Örneği S P O T F İ Y A T Spot Pozisyon Kar-Zarar Durumu

65 Korunma Örneği S P O T F İ Y A T Vadeli Pozisyon Kar-Zarar Durumu

66 Korunma Örneği S P O T F İ Y A T Toplam Kar-Zarar

67 Korunma Örneği-3 Toptan Satış Firması Durum: Toptan satış firması Ekim ayında elektrik satmak üzere A müşterisi ile anlaşmıştır. Toptan satış firması A müşterisinin Ekim ayında saatlik ortalama 10MWh elektrik tüketmesini beklemektedir. Toptan satış firması A müşterisine elektriği 78 TL/MWh fiyatı ile satmak üzere anlaşmıştır. Ekim vadeli sözleşme fiyatı 76 TL/MWh dir. t=0 zamanında toptan satış firması Ekim vadeli 10 sözleşme alır. Ekim ayında oluşacak spot fiyat ne olursa olsun toptan satış firmasının alış fiyatı 76 TL/MWh olacaktır.

68 Korunma Örneği S P O T F İ Y A T Spot Pozisyon Kar-Zarar Durumu

69 Korunma Örneği S P O T F İ Y A T Vadeli Pozisyon Kar-Zarar Durumu

70 Korunma Örneği S P O T F İ Y A T Toplam Kar-Zarar

71 Korunma Örneği-4 Toptan Satış Firması Durum: Toptan satış firması Ekim ayında elektrik almak üzere B santrali ile anlaşmıştır. Toptan satış firması B santralinden Ekim ayında saatlik ortalama 15MWh elektrik alacaktır. Toptan satış firması B santralinden 73 TL/MWh fiyatı ile elektrik almak üzere anlaşmıştır. Ekim vadeli sözleşme fiyatı 76 TL/MWh dir. t=0 zamanında toptan satış firması Ekim vadeli 15 sözleşme satar. Ekim ayında oluşacak spot fiyat ne olursa olsun toptan satış firmasının satış fiyatı 76 TL/MWh olacaktır.

72 Korunma Örneği S p o t F i y a t Spot Pozisyon Kar-Zarar Durumu

73 Korunma Örneği S P O T F İ Y A T Vadeli Pozisyon Kar-Zarar Durumu

74 Korunma Örneği S P O T F İ Y A T Toplam Kar-Zarar

75 GELECEKTE VOB-Baz Yük Vadeli İşlem Sözleşmelerinin başarılı olması ile birlikte; VOB-Pik Yük Vadeli İşlem sözleşmelerinin işleme açılması, VOB-Baz Yük ve Pik Yük Vadeli İşlem Sözleşmelerinin 12 vade ayına kadar vade yapısının uzaması, Elektrik vadeli işlem sözleşmelerinde basamaklandırma sisteminin oluşturulması, Fiziki teslimatlı elektrik vadeli işlem sözleşmelerinin işlme açılması

76 ELEKTRİK FİYATLARINA İLİŞKİN İNCEMELER

77 Elektrik Fiyatlarını Etkileyen Faktörler Elektrik Nakdi Uzlaşmalı Elektrik Vadeli İşlem Talep Yönlü Faktörler Düzenlemeler Arz Yönlü Faktörler Elektrik Fiyatları

78 Elektrik Fiyatlarını Etkileyen Faktörler Talep Yönlü Faktörler Büyüme Oranı Nüfus Kentselleşme İklim Enerji Verimliliği

79 Elektrik Fiyatlarını Etkileyen Faktörler Arz Yönlü Faktörler Kömür Fiyatları Doğalgaz Fiyatları Euro/TL Kuru Hidroloji Rüzgar, Güneş vs faktörler

80 Elektrik Fiyatlarını Etkileyen Faktörler Fiyatlardaki Oynaklık Sebepleri Sebep Talep Dalgalanması (Demand Fluctuation) Üretim Kapasitesi (Generation Availibility) Yakıt Maliyeti (Fuel Cost) Diğer maliyetler (Other Costs) İlgili Zaman Günlük, Mevsimlik Günlük, Yıllık Mevsimsel ve daha uzun dönemde Yıllık ve daha uzun dönemde Kaynak: Pickle, 1998

81 SPOT PİYASA VERİLERİ Gün Öncesi Planlama Fiyatlarının Günlük Ortalamaları: Günlük Ortalama Ara Ara Ara Oca Oca Şub Mar Mar Mar Nis Nis May May Haz Haz Tem Tem Ağu Ağu Eyl Eyl Eki Eki Kas Kas Ara Ara Oca Oca Şub Şub Mar Mar Nis Nis May May Haz Haz Tem Tem Ağu Ağu Eyl Eyl 2011

82 SPOT PİYASA VERİLERİ Gün Öncesi Planlama Fiyatlarının Günlük Değişimi: 100,00% LN DEĞİŞİM 80,00% 60,00% 40,00% 20,00% 0,00% -20,00% -40,00% -60,00% -80,00% -100,00%

83 SPOT PİYASA VERİLERİ Gün Öncesi Planlama Fiyatlarının Aylık Ortalamaları: AYLIK ORTALAMA FİYAT Ara 2009 Oca 2010 Şub 2010 Mar 2010 Nis 2010 May 2010 Haz 2010 Tem 2010 Ağu 2010 Eyl 2010 Eki 2010 Kas 2010 Ara 2010 Oca 2011 Şub 2011 Mar 2011 Nis 2011 May 2011 Haz 2011 Tem 2011 Ağu 2011 Eyl 2011

84 Diğer Enerji Vadeli İşlem Sözleşmeleri Petrol VİS Doğal Gaz VİS Kömür VİS Uçak Yakıtı VİS Karbon Emisyon VİS İklim VİS

85 ICE Brent Ham Petrol Vadeli İşlem Sözleşmesi Sözleşme Sözleşme Büyüklüğü Kotasyon Şekli Fiyat Adımı Vade Ayları Günlük Fiyat Hareket Sınırı Son İşlem Günü Uzlaşma Şekli Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Pozisyon Limiti Brent Ham Petrol 1000 varil 1 varil için ABD Doları cinsinden kote edilir Dolar/ Varil 2016 yılına kadar aylık, yılları için çeyreklik sözleşmeler işlem görür Limit yok Teslim döneminin son iş günü Nakdi Uzlaşma Londra saati ile 19:28-19:30 arasında geçen işlemlerin miktar ağırlıklı ortalaması Limit yok 1 Galon 3,7853 Litre Bir Varil =119,24 litre

86 Petrol Fiyatlarını Etkileyen Faktörler Petrol arz ve talebini etkileyen faktörler Küresel büyüme veya krizler Uluslar arası siyasi istikrarsızlıklar OPEC kararları Petrole ikame ürün ve teknolojik gelişmeler

87 Ham Petrol Fiyatları

88 ICE UK Doğalgaz Vadeli İşlem Sözleşmesi Sözleşme Sözleşme Büyüklüğü Kotasyon Şekli Fiyat Adımı Vade Ayları Günlük Fiyat Hareket Sınırı Son İşlem Günü Uzlaşma Şekli Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Pozisyon Limiti Fiziki Teslimat UK Doğalgaz Günlük 5000 ısı birimi (therm) doğalgaz 1 ısı birimine karşılık sterlin cinsinden kote edilir. 0.01sterlin / ısı birimi İzleyen ay, çeyrek, 13 sezonluk sözleşmeler işlem görür Limit yok Teslim döneminin 2 iş günü öncesi Fiziki Uzlaşma Londra saati ile 16:00-16:15 arasında geçen işlemlerin miktar ağırlıklı ortalaması Limit yok Teslimat kilowattsaat bazında(ısı birimi başına kilowattsaat), teslimat günü bazında eşit miktarlarda, Ulusal Dengeleme merkezinde alım ve satım haklarının transferi yoluyla yapılır.

89 ICE TTF Doğalgaz Vadeli İşlem Sözleşmesi Sözleşme Sözleşme Büyüklüğü Kotasyon Şekli Fiyat Adımı Vade Ayları Günlük Fiyat Hareket Sınırı Son İşlem Günü Uzlaşma Şekli Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Pozisyon Limiti Fiziki Teslimat TTF Doğalgaz Saatlik 1 MWh doğalgaz üzerine aylık sözleşmeler, sözleşme büyüklüğü aydaki saat sayısına göre değişkenlik göstermektedir. 1 MWh için Euro cinsinden kote edilir Euro/ MWh İzleyen ay, 6 çeyrek, 8 sezon, 4 yıllık sözleşmeler işlem görür Limit yok Teslim döneminin 2 iş günü öncesi Fiziki Uzlaşma Londra saati ile 16:00-16:15 arasında geçen işlemlerin miktar ağırlıklı ortalaması Limit yok Teslimat KWh bazında, teslimat günü bazında eşit miktarlarda, transfer merkezinde alım ve satım haklarının transferi yoluyla yapılır.

90 ICE WTI Ham Petrol Vadeli İşlem Sözleşmesi Sözleşme Sözleşme Büyüklüğü Kotasyon Şekli Fiyat Adımı Vade Ayları Günlük Fiyat Hareket Sınırı Son İşlem Günü Uzlaşma Şekli Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Pozisyon Limiti WTI Ham Petrol 1000 varil 1 varil için ABD Doları cinsinden kote edilir Dolar/ Varil İzleyen 72 aylık, 72 ayın sonrasında 6 adet Haziran ve Aralık vadeli sözleşmeler, bunları izleyen 12 adet yıllık sözleşmeler işlem görür. Limit yok Vade ayının öncesindeki ayının 25. gününün 4 gün öncesindeki ABD iş günü Nakdi Uzlaşma İlgili NYMEX WTI Fiyatı Tek vade için , tüm vadeler için , en yakın vadeli sözleşmenin son 3 işlem gününde 3.000

91 ICE Rotterdam Kömür Vadeli İşlem Sözleşmesi Sözleşme Sözleşme Büyüklüğü Kotasyon Şekli Fiyat Adımı Vade Ayları Günlük Fiyat Hareket Sınırı Son İşlem Günü Uzlaşma Şekli Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı Pozisyon Limiti Kömür- Rotterdam 1000 ton 1 ton için ABD Doları cinsinden kote edilir Dolar/ ton İzleyen 72 aylık, 18 dönemlik, 6 yıllık sözleşmeler işlem görür. Limit yok Teslim ayının son Cuma günü Nakdi Uzlaşma Argus/McCloskey's Kömür Fiyat Endeksi Raporu içerisinde yayınlanan API 2 endeksinin aylık ortalaması Limit yok

92 TEŞEKKÜRLER SÖZLEŞME, ARAŞTIRMA VE İSTATİSTİK MÜDÜRLÜĞÜ