ILMIDERGI. DiYANET işleri BAŞKANLIGI Dini Yayınlar Dairesi Başkanlığı. Üç Ayda Bir Yayımlanır

Transkript

1 ILMIDERGI DiYANET işleri BAŞKANLIGI Dini Yayınlar Dairesi Başkanlığı Üç Ayda Bir Yayımlanır Cilt: 43 Sayı: 1 Ocak- Şubat- Mart 2007

2 KUR'AN'DA ORUÇ PSİKOLOJİSİ Abdurrahman KASAPOÖLU* Özet Oruç, her şeyden önce Allah'a yakınlık, saygı, şükran, bağışlanma isteği gibi duyguların yaşandığı dilli bir tecrübedir. Yine oruç, diğer insanlarla empati, sempati, sevgi, şefkat, dayanışma gibi ortak duyguların yaşanmasını sağlar. Oruç, bir mü'minin kişiliğinin şekillenmesinde önemli rol oynar. Oruç sayesinde bir mü'min güdü ve eğilimlerini ilaru değerlere uydurmayı öğrenir. Oruç, mü'minin ilaru değerlerin kaynağı olan Kur'an'la ilişkisini sürekli kılar. Anahtar Kelimeler Oruç, Kişilik, Dilli Değerler, Kur' an, Dilli Tecrübe Abstract Phycology offasting in Qur'an First of all, fasting is an experience in which we \i ve closeness, respect, request of forgiving, gratitudu to Allah. Moreover, it gives way to living mutual feelings like symphaty, affection, tendemess, cooperation. It also helps to form a muslim's character. By fasting, a muslim leams how to parallel his own instincts and tendeney to Divine principals. Fasting makes muslim' s relation continuous with Quran. Keywords Fasting, Personality, Religious Principles, Quran, Religious Experience lbadetler öncelikli olarak Allah-insan ilişkisini gerçekleştiren vasıtalardır. 1lk: bakışta Allah ile insan arasında yaşanan bir tür dilli tecrübe olarak algılanan ibadetler aynı * Yrd. Doç. Dr., lnönü Oniversitesi namyat Fakültesi 51

3 DİY ANET 1LM1 DER Gl ClL T: 43 SA YI: I zamanda Allah-insan ilişkisinin ahlaki boyutunu da şekillendirirler.ibadetler aracılığıyla Allah, mil'ıninin kişiliğinin şekillenmesine de müdahale eder. Araştırmamızda, oruç ibadetini hedefleri açısından, Kur' an ayetleri doğrultusunda anlamaya çalışacağız. Oruç ibadetinin amacının anlaşılınasını bizden Kur'an'ın kendisi istemektedir. Daha doğrusu Kur'an, oruç tutan mü'ıninden tuttuğu orucun hedeflerinin bilincinde olmasını beklemektedir (Bakara,-2/184). Bu yüzden oruç ibadetinin hedeflerine ilişkin Kur' an merkezli araştırma yapmanın doğal bir gereklilik olduğunu belirtebiliriz. Araştırmamızda ayetlerin yönlendirmeleri doğrultusunda orucun mil'ıninin kişiliğinin teşekkülünde aldığı role, oruç tutan mil'ıninin yaşadığı din! tecrübeye, orucun mü'min bireyler arasında meydana getirdiği psiko-sosyal havaya dikkat çekeceğiz. Oruç ilk bakışta fizyolojik güdülerden belli zaman diliininde malımıniyet yaşama şeklinde anlaşılır. Oysa Kur' an, oruçla vahyi Ramazan ayında buluşturmaktadır. Araştırmamızda bu noktaya vurgu yaparak oruçla vahiy arasındaki ilişkiye değineceğiz. Kur'an'da oruç denildiğinde ilk akla gelen Ramazan ayında tutulan farz oruçtur. Fakat Kur'an'da kefaret olarak tutulan oruçlardan da söz edilir. Araştırmamızda oruç konusunu incelerken konumuzun ana başlıklarını orucun bu iki türünü esas alarak oluşturduk. I. RAMAZAN ORUCU Bakara suresinde 183. ayetten 187. ayete kadar Ramazan orucundan bahsedilir. Araştırmamızda Ramazan orucu konusunu işlerken alt başlıkları ayetlerin içeriğine göre oluşturmaya çalışacağız. Konuları yine ayetlerin ele alış sırasına göre inceleyeceğiz. Bu bağlamda sırasıyla, kavram ve terim olarak oruç, orucun tarihsel kökleri, mü'ınin kişiliğinin oluşumunda oruç, orucun eğitici olma niteliği, orucun başkalarına dönük yüzü, oruç tutmada iradenin sonuna kadar motive edilmesi, orucun amaçlarının bilincinde olma, orucun değerlerin kaynağıyla olan ilişkisi, oruç tutarken yaşanan din! tecrübe, cinsel güdünün, açlık ve susuzluk güdüsüntin denetiminde oruç başlıklarını esas alan konuları izah etmeye çalışacağız. A. Kavram ve Terim Olarak Oruç "Sıyam" kelimesi, konumuzun temel kavramıdır. Bu kelime, bir işi yapmaktan ken- 52

4 KUR'AN'DA ORUÇ PS1KOLOJlS1 dini uzak tutmak, durgunlaşmak, susmak,i güneşin tam tepede olması, suyu olmayan kuru yer, atın d uracağı yer ve çıkrığın durması gibi anlamlara gelir. 2 Sıyam etkinliğinde kişi kendini bir işi yapmaktan uzak tutar. Oruç tutarken de fizyolojik güdüler doyurolmaktan uzak tutulur. Sıyfun kelimesinde durgunlaşma anlamı vardır. Oruç tutan kimsenin fizyolojik güdüleri işlevlerini geçici olarak durdururlar. Susmak savm'ın anlarnlarından birisidir. Bu bağlamda oruç bireyin sözlerini, hatta davranışlarını sınırlar. Sıyam güneşin zirvede oluşunu anlatır. Güneş zirvedeyken bütün görkem ve etkisiyle insanlara yansır. Oruç da mü'ınini manev! olarak yücelikierin zirvesine taşır. Suyu olmayan kuru yer sıyam kelimesiyle nitelenir. Oruçta da geçici yoksunluk ve malımıniyet yaşanır. Oruç insana nerede duracağını hem öğretir hemde yaşatır. Atın, çıkrığın durması anlarnma gelen sıyam kelimesi orucun bu özelliğini açıklığa kavuşturur. Din! bir terim olarak savm, şafak vaktinden gün batımına kadar insanın oruçlu olduğu bilinciyle ve oruç tutma niyetiyle orucu bozan şeylerden kendini uzak tutması; yeme, içme ve cinsel mtinasebetten uzak durmasıdır.3 Savm kelimesinin Türkçe'deki karşılığı oruçtur.4 Oruç, sırf Yüce Allah'ın nzasııiı ve hoşnutluğunu kazanmak için, sarni Ini bir niyetle, dilli emirleri e yükümlü kimseler tarafından tutulur. 5 Oruç ibadetini emreden Allah'a inanan kimseler buibadeti yerine getirmekle mükelleftirler. B. Orucnn Tarihsel Kökleri Oruç ibadeti Kur'an'ın gönderilmesiyle birlikte ortaya çıkmamıştır. Kur'an'dan ön- I "Savm" kelimesi, Meryem silresi 26. ayette susmak anlamına gelir. 2 lsmaillbn Hammad el-cevheri, es-sıhajı, Kiihire, 1982, V/1970; Fahreddin er-razi, et-tefs1ru'l-kebir, Dfuıı lhyiii't-turasi'l-arabi, Beyrut, 1997, II/239; Ebu Abdullah Muhammed İbn Ahmed el-kurtfibl, el-ciimiu li Ahkiimi'J-Kur'iin, Dfuıı'l-Küti!bi'l-ll~yye, Beyrut, 1993, II/ er-razi, a.g.e., II/239; el-kurtubi, a.g.e., II/183; Muhammed Esed, Kur'an Mesajı, Çev. Cahit Koytak, Ahmet Ertürk,!şaret Yayınları, İstanbul, 1997, s AslenFarsça bir kelime olan oruç, Türkçe'de Allah'a ibadet'maksadıyla yeme, içme gibi şeylerden belli bir süre bireyin kendini alıkoymasıdır. Oruç mecazi olarak, haz veren şeylerden yoksun kalmayı ifade eder. (İsmail Parlatır ve Diğerleri, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1998, II/1701). 5 lmiiduddin Ebu'l-Fida İsmail İbn Kesir, Tefsiru'J-Kur'iini'l-Azfm, Dfuıı'l-Ma'rife, Beyrut, 1997, I/219; Süleyman Ateş, Yüce Kur'an 'm Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, 1991, I/

5 DİY ANET tlml DER Gl CİLT: 43 SA YI: 1 ce de bütün ilaru dinlerin temel ibadet biçimlerinden biri olarak varlığını sürdürmüştür. Oruç, insanlığın ortak bilinçaltında, Allalı-insan ilişkisini düzenleyen vasıtalardan birisi olmuştur. İnsanlara güdü ve eğilimlerini kontrol etmeyi öğreten evrensel bir eğitim yöntemi kabul edilmiştir. Dinlerde kişilik terbiyesinin sembolü sayılmıştır. Kur' an, orucun tarihsel köklerine atıft~ bulunarak farz kılındığını açıklar: "Ey inananlar, sizden öncekilere yazıldığı gibi (günahlardan) konınmamz için sizin üzerinize de oruç yazıldı." 6 Bu ayette belirtildiği gibi oruç, insanlığın bütün dini tarihi boyunca geniş bir uygulama alanı bulmuştur. Oruç, Hz. Adem'den son peygambere ve bu peygamberlere uyan toplurnlara farz kılınmıştır.? Bütün dinsel müesseselerde oruca rastlanır. Eski Mısırlılarda, Greklerde, Romalılarda orucun varlığı bilinmektedir. Günümüzde Hindular oruç tutmaktadırlar. 8 Yüce Allah oruç tutmayı Y alıudi ve Hıristiyanlara da farz kılmıştır. Fakat onlar buibadetin uygulamasında değişiklikler yapmışlardır.9 C. Mü'ınin Kişiliğinin Oluşumunda Oruç Oruç tutmak, mü'ıninlere Allah tarafından farz kılınmıştır. Bir kimse sırf Allalı istediği için açlığa, susuzluğa ve cinsel doyurndan yoksun kalmaya katianıyor ve sabrediyorsa, bu onun imanının gücüyle ilişkilidir. Mü'ınin kimse, imanının gücü sayesinde oruç tutmanın zorluklarına talıammül eder. lman gibi bir motif olmaksızın, insanın oruç tutarken yaşanan yoksunluğa katlanması zordur. Bakara süresi 183. ayette geçen "leallekum tettekün" ifadesi, orucun hangi amaçla farz kılındığını açıklar: Oruç, arzu ve eğilimleri geçici olarak ketlediği ve alıilli açıdan olumsuz yönelimlerden alıkoyduğu için "takva"yı doğurur. Oruç,.insanı her türlü taşkınlıktan, kötü davranışlara yeltenmekten alıkoyar, açlık ve susuzluk gtidüsünün, cinsel güdünün sınırsız doyum arayışını dizginler. Fizyolojik güdülerinin doyumuna sınır getirebilen insan, her türlü kötülüğe düşmekten de kendini koruyabilir. Oruç, ilaru değer- 6 Bakara, er-razi, a.g.e., II/239; Abdullah İbn Ahmed en-nesefi, Medliıikıı't-TenzJJ ve Hakaiku 't-te'vil, Daru'n Nefilis, Beyrut, 1996, I/151; Esed, a.g.e., s Ahmed Mustaf. el-meraği, Tefsiru'l-Meriiğı~ Daru'l-Ktitübi'I-Iımiyye, Beyrut, 1998, I/243, 9 er-razi, a.g.e., II/240; Elrnalılı Muhammed Harndi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, Eser Neşriyat, İstanbul, tsz., I/626; Ateş, a.g.e., I/

6 KUR'AN'DA ORUÇ PS!KOLonst!erin dışına çıkınama konusunda müslümanın şiarı (sembolü) olur. Bütün bunlar takvanın ortaya çıkmasına zemin hazırlar. lo Oruç, insanı birçok yönden takvaya hazırlar. Oruç tutanlar hiçbir harici denetim olmadan, sorgulanma endişesi taşımadan gönüllü bir şekilde kendilerini yoksunluğa katlanabilmeye alıştırmışlardır. Onların tek denetleyicileri imanları ve vicdanlarının iç dinamikleridir. Oruç hariç diğer ibadetler az çok başkalan tarafından görülen ibadetlerdir. Oysa oruç tutanın durumunu bir kendisi bir de Yüce Allah bilir. İnsanlar görseler de görmeselerde oruç tutan kendisini Yüce Allah'tan korkmaya alıştınr. Oruçlunun orucunu tutup tutmadığı konusundaki tek gözlemci Allah'tır. O sadece din! değerlere boyun eğmiş olmak için oruç müddetince, açlık, susuzluk ve cinsel güdüsünü geçici olarak doyurndan alıkoyar. Böylece orucun etkili içsel disiplin sağlama, ruhu ve iradeyi güçlendirme, arzu ve İlıtiraslan frenleme rolü ortaya çıkar.11 Yapılan araştırmalar, orucun insanın duygu ve düşüncelerini etkilediğini ve insana alçak gönüllülük, sabır, uyum, başkalarına saygı gibi olumlu kişilik özellikleri kazandırdığını tespit etmişlerdir.12 Kur' an, oruç ibadeti ile kişilik bütünlüğü arasında ilişki kurar. Alızab suresinin 35. ayetinde Yüce Allah bir mü'minin kişiliğini oluşturan inanç ve davranışla ilgili temel özelliklerini sıralar. Mü'minin kişilik bütünlüğünü oluşturan bu temel özellikler arasında oruç da sayılır. Oruç hem kişiliği oluşturan hem de güçlendiren bir faktör olarak mü'min kişiliğinde kendine yer bulur: ''Müslüman erkekler ve müslüman kadmlar, mü'min erkekler ve mü'min kadınlar, itaate devam eden erkekler ve itaate devam eden kadınlar, doğru erkekler ve doğru kadınlar; sabreden erkekler ve sabreden kadınlar, Allah'a saygılı erkekler ve Allah'a saygılı kadınlar, sadaka veren erkekler ve sadaka veren kadınlar, oruç tutan erkekler ve oruç tutan kadınlar, namuslarını koruyan erkekler ve namuslarını koruyan kadınlar, Allah'ı çok zik:reden erkekler ve Allah' ı çok zik:reden kadınlar; işte Allah bunlar için ba- 10 er-razi, a.g.e., II/240; e1-kurtubi, a.g.e., II/185; en-nesefi, a.g.e., I/151. ll el-merağl, a.g.e., I/ ; İzzet Derveze, et-tefsiru'j-hadıs, Çev. Mustafa Altınkalya ve Diğerleri, Ekin Yayınlan, İstanbul, 1998, V/177; Ebu'I-Ala el-mevdudi, Hitabeler, Çev. Ali Genceli, Hilal Yayınlan, İstanbul, 1980, s Veysel Uysal, Din Psikolojisi Açısmdan Dim Tutum Davranış ve Şahsiyet Özellikleri, M.Ü.İ.F.V. Yayınlan, İstanbul, 1996, s

7 DlYANET llml DER Gl C ll T: 43 SA YI: I ğış ve büyük bir mükafat hazırla.iij.i tır."l3 Yüce Allah bu ayette mü'min bir kimsenin temel özelliklerini açıklamaktadır. Bu özelliklerden birisi de mü'minin "saim" olmasıdır. Saim yani oruç tutan birisi olarak mü'min, fizyolojik ihtiyaçlarını erteleyebilen, iradesini güçlendirerek onları kontrol edebilen kimsedir.14 Bazı yorumcular, mü'minin "saim" olmasını oruçlu olmasından daha genel bir anlamda değerlendirrnişlerdir. Buna göre saim olmak, bir şeyden kaçınmayı, kendini ona kaptırmamayı ifade eder. Saim, kendini değer yargılarına aykırı davranmaktan, kötülüğe düşmekten koruyabilen, fizyolojik güdülerinin çekimine kapılarak Allah' a kulluğu bırakmayan kimsedir.15 Saim kelimesinin bu ayette oruç tutan anlamına gelmediğini kabul etsek bile; saim'in, oruç tutmakla elde edilen sonuçları ve ortaya çıkan amaçları gerçekleştiren kimse olduğunu söyleyebiliriz. Fizyolojik güdüleri oruçlu kimseyi bunları doyurmaya itecektir. Fakat ilalll otorite o kimseden güdülerinin doyumunu ertelemesini istemektedir. Doğal olarak insan kendini bu iki güç arasında bir çatışmanın içinde bulacaktır. Bu iki motifden baskın olanı insan davranışının şeklini belirleyecektir. Oruç tutarak güdülerini erteleyebilen ilalll otoriteye boyun eğmeyi öğrenecektir. Oruçlunun aldığı bu eğitim onun hayatının her safhasına yansıyacak ve ilah! değerlere uygun davranınayı güdü ve eğilimlerinin dürtmelerine tercih edebilecektir. Yoksa, oruç belli fizyolojik güdüleri baskı altına almak'tan ibaret değildir. Oruçla kazanılan şuur ve alışkanlık hayatın bütün alanlarına tesir eder. Yüce Allah insanlara orucu farz kılmakla, onlardan sadece oruç ibadetinin şekli ve içerik yönünden edasını istemiş değildir. Gerçek anlamda tutulan oruç "ittika"yı doğurur. Oruç tutmak suretiyle gerçekleştirilen görev ve amaçları hayatın bütün alanlarına genellenir. Allahemrettiği için açlık, susuzluk güdüsü ve cinsel güdünün doyumunu ertelemeyi başarabilen insan bu davranışını genelleyebilir. Yine Allah emrettiği için yeme-içme konusunda ve cinsel yönelişte alılak kurallarına uyabilir. Oruç ibadetinin kazandırdığı bilinç ve iradeyle Allah'ın koyduğu bütün değerlere uyabilir, arzu ve eğilimlerini kontrol edebilir. Oruç, onun için ilalll değerlere uymanın bir şiarı olur. Buradaki 13 Ahzab, 33/ Muhammed Mahmud Hicazi, et-tefsiru'j- Vfizıh, D1l.ru'l-Ceyl, Beyrut, 1991, IIl/96; Seyyid Kutub, Fı Zıliili'J-Kur'iin, D1l.ru'ş-Şurı1k, Kahire, 1997, V/ el-razi, a.g.e., IX/169; Ebu'I-Hasen Ali İbn Muhammed İbn Habib el-maverdi, en-nüket ve'j-uy(in, D1l.ru'l-Kütlibi'l-llmiyye, Beyrut, tsz, IV/403; Esed, a.g.e., s

8 KUR'AN'DA ORUÇ PSlKOLonst genelleme, bir bakıma klasik koşullanma yoluyla öğrenme kuramındaki genellerneye benzemektedir.16 Eğer insan, orucu bütün hayatına yayabilmeyi başarabilirse, böylece yaşam boyu fizik ve mantal güçlerini kontrol altına almaya muvaffak olabilirse gerçek anlamda oruç tutmuş demektir. İdeal anlamda oruç tutan bir kimse, "Aslında ben ömür boyu oruç tutmaya kararlıyım, yani orucun gaye ve hedeflerini yaşadığım her zaman ve mekan içerisinde gerçekleştirmeye gayret edeceğim" demek istemektedir. farklı Oruç tutan insanlar, orucun amaçlannı gerçekleştirebilme konusunda birbirinden seviyelerde olurlar. Orucun ruhunu iyi kavrayamayan ve şekiki bir yaklaşımla oruç tutanlar yani avam kesimi için oruç tutmak, ibadet niyetiyle yeme-içıneyi ve cinsel ilişkiyi bir süreliğine ertelemeyi ifade eder. Oruçta kaliteyi yakalamak için çaba harcayanların yani havassın amacı ise gözü, kulağı, dili, eli, ayağı ve diğer bütün organlan günahlardan korumaktır. 1 7 Görüldüğü gibi oruçta kaliteyi arayanlar, orucun amaçlandi hayatın diğer alanianna da genelleyebilenlerdir. Oruçtaki ittika hedefi de ancak bu şekilde ortaya çıkabilmektedir. Araştırmalar oruç tutmanın güçlü üst ben gelişiminde etkili olduğunu tespit etmişlerdir. "Vicdanın sesine kulak verme"nin, oruç tutan kimselerin belirgin niteliklerinden biri olduğu yönünde veriler toplarnışlardır.18 Üst ben'in kişilik yapısı içerisindeki yerine ilişkin bilinen en yaygın görüş Freud'a aittir. Freud'a göre kişilik yapısı id, ego ve süperegodan (üst ben) oluşur. İd, doğuştan getirilir ve psişik enerjinin, içgüdülerin kaynağıdır. Psişik enerji dayurulma istemiyle ortaya çıktığında ego devreye girer. Kişiliğin yürütme organı olarak ego, id'in istekle- 16 Klasik koşullanma kuranunda genelleme: Bazı durumlarda organizma, bir uyancıkarşısında gösterdiği şartlı tepkiyi benzer durumlarda da gösterir. Buna uyancı genellemesi denir. İnsanlar bildik durumlara benzer olan yeni durumlara tepki gösterme yeteneğine sahiptirler. Genelierne sayesinde insanlar karşılaştıklan yeni uyancilara daha önce öğrendikleri uyanetiara benzerlik derecesine göre tepki verirler. (Bkz., Rita L. Atkinson ve Diğerleri, Psikoloji ye Giriş, Çev. Kemal Atakay ve Diğerleri, Sosyal Yayınlan, İstanbul, 1995, I/273; Raymond E. Fancher, Ruhbilimin Öncüleri, Çev. Aziz Yardırnlı, İdea Yayınlan, İstanbul, 1990; s. 260; Frank J. Bruno, Psikoloji Tarihine Giriş, Çev. Nesrin Hisli, E.Ü.E.F. Yayınlan, İzmir, 1982, s Ebu Hamid Muhanımed e1-gazali, lhyau Uliimi'd-Din, Çev. Ahmed Serdaroğlu, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1992, I/659; Abdürrezzak K1lşllni, Tasavvuf Sözlüğü (Letaifu'J-a'liim fi işaratı ehli'l-ilhiim), Çev. Ekrem Demirli, İz Yayıncılık, İstanbul, 2000, s Bkz., Veysel Uysal, Psiko-Sosyal Açıdan Oruç, T.D.V. Yayınlan, İstanbul, 1994, s

9 D!Y ANET 1LM1 DER Gl -CİL T: 43 SA YI: I riyle süperegoyu eşleştirmeye çalışır. Ego id' in istekleri arasında seçim yapar, gerektiğinde onları erteler. Kişinin değer yargıları ve ahlak kuralları ise süperegoda bulunur. Ego'nun hangi isteklerinin bilinç düzeyine çıkmasına izin verileceğini, hangilerini ise bilinç altında tutması gerektiğini belirleyen süperegodur.i9 Oruç nefsi (id'i) deşifre eder. Birey oruç tuttuğunda benliğinin sabırsız ve bencil yanlarını daha iyi görür. İd'in deşifre olması, gücünü önemli ölçüde yitirmesine sebep olur. İd (nefis) gerçekte olduğundan daha güçlü etkiliyıniş gibi davranır. Birey id'i ne kadar yakındantanırsaid o kadar güç kaybeder.20 Böylece bireyin oruç sayesinde iyice tanıdığı nefsi kontrol etmesi, yönlendirmesi kolaylaşır. Oruç, farziyeti ilaru değerler tarafından belirleniniş bir davranıştır. Mü'ınin bir kimsenin değerler sisteınini (üst ben'ini) önemli ölçüde Yüce Allah'ın buyrukları şekillendirir. Oruç ibadetini yerine getiren mü'ınin ilaru değerlere uyma adına temel fizyolojik güdülerini doyurmayı geçici bir süre erteler. Bu erteleme işini her yıl bir ay boyunca tekrarlar. Fizyolojik güdülerini ilaru değerlere uymaya alıştınr. Oruçla kazanılan bu bilinçlenme, bütün güdü ve yönsernelerin doyurolmasında ilah! değerlere uygun davranma şeklinde kendini gösterir. Oruç tutulan Ramazan ayında, mü'ıninin üst ben'ini şekillendiren ilah! değerlerin kaynağı olan Kur'an'a (Bakara, 2/185) vurgu yapılması orucun üst ben (süperego) yapılanmasındaki rolüne işaret eder. Oruç tutarak güdülerini ilaru değerlere uyduran bir.müslüman, Kur' an' da bildirilen bütün değerleri, üst ben' ini şekillendiren ilkeler ve kurallar olarak kabul eder. Bütün davranışlarında bu ilke ve kurallara uygun hareket etmeye çalışır. İd' den gelen her türlü isteği üst ben' e (ilaru değerlere) göre değerlendirirve uygular. Mü'ıniiıin tuttuğu orucun meyvesi ittikadır. İttika oruçla kazanılan ya da orucun güçlendirdiği bir tutumdur. İttika eden mü'min ilahi değerlerin dışına çıkmaktan sakınır. Bu sakınınayi id'in istekleri karşısında gösterir. İd' in istekleri ile üst ben'i şekillendiren değerler çatıştığında, yönde motive eder. üst ben'in isteklerinin dışına çıkmaktan sakınır, kendini bu 19 Bkz., Sigmund Freud, Haz llkesinin Ötesinde Ben ve!d, Çev. Saffet Murat Tura, Metis Yayınları, İstanbul, 2001, s ; Freud, Psikanalize Yeni Giriş Dersleri, Çev. Selçuk Budak, Öteki Yayınevi, Ankara, 1997, s ; Louis Breger, Freud, Çev. Aslı Biçen, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002, s Robert Frager, Kalp Nefs ve Ruh, Çev. İbrahim Kapaklıkaya, Gelenek Yayıncılık, İstanbul, 2003, s

10 KUR'AN'DA ORUÇ PSlKOLOJ!Sl D. Orucun Eğiticiliği Din! ritüeller, belli söz, davranış, zaman ve mekan gibi unsurlada sembolleştirilir. Oruç da, zaman ile sınırlanarak dış şekli belirlenmiş bir ibadettir. Oruç her yılın Ramazan ayında ve bu ayın bütün günleri sayısınca tutulur, hatta mazereti sebebiyle bu ayda oruç tutamayanlar, daha sonraki günlerde tutamadıkları orucun sayısı kadar oruç tutarlar. Oruç tutulacak zaman dilimi ve günlerin sayısında kararlı davranılması, orucun bir ritüel olmasından kaynaklanır. Bunun yanında biz faydacı bir yaklaşımla, orucun sayısında ve zamanında kararlı davranılmasının eğitsel amaçları üzerinde düşünmek istiyoruz. Konuyla ilgili ayeti bir de bu gözle irdeleyeceğiz: "... Sayılı günler olarak. Sizden kim hasta veya seferde olursa tutamadığı günler sayısınca başka günlerde tutar."21 Ayette geçen "ma'dı1dat" kelimesi, bilinen belli bir zaman dilimi anlamına gelir. Buradaki "sayılı günler" ifadesiyle Ramazan ayı kastedilmiştir. Yüce Allah, orucu belli günlerle -yılda bir ay ile, Ramazan ayının günleriylesınırlamıştır. Bu günlerde artırma veya eksiltıneye gidilemez.22 Hasta olan ve yolculukta bulunan kimseler oruçlannı "sayılı günler" den başka günlere erteleyebilirler. Yüce Allah, yolcu ve hasta gibi oruç tutmaları zor olan kimseler için uygun koşullar oluşuncaya kadar orucu erteleme izni vermiştir. Mazereti dolayısıyla "sayılı günler"de oruç tutamayan kimseler, tutamadıkları orucun yerine, tutamadıkları gün adedince oruç tutarlar.23 Her senenin Ramazan ayında mü'minler güneşin doğuşundan batışına kadar, belli bir sistem dahilinde Allah'ın emirlerine itaat etmeyi öğrenir. Oruç programına uygun olarak kendilerini eğitirler. Bu bir ay içerisinde aldıkları eğitim, gelecek yıla kadar onların tutum ve davranışiarına yön verir. Kur' an' da, oruç tutulan günlerin sayısına vurgu yapılması, mazereti sebebiyle Ramazan ayında oruç tutama yanlardan daha sonra muayyen sayının tamamlanmasının istenmesi, oruç aracılığıyla hedeflenen eğitimin koşullannı göstermektedir. Yüce Allah her yıl bir ay boyunca mü'minlerin imanlarını oruçla 21 Bakara, 2/ Ebu'I-Kasım Carulh:ıh Muhammed İbn Ömer ez-zemah eri, el-keşşfif an Hakiiikı Gavamizı't-Tenzı1, Daru'l-Ktitübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1995, I/223; Vehbe ez-zuhayli, et-tefsirıı'l-münfr, Daru'l-Fikr, Beyrut, 1991, Il/ ; Derveze, a.g.e., V/178; Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığmda Kur'an Tefsiri, Bayraklı Yayınları, İstanbul, 200 I, Il/ ez-zemahşeri, a.g.e., I/ ; er-razi, a.g.e., Il/243; ez-zuhayli, a.g.e., Il/

11 DlY ANET 1LM1 DER Gl ClLT: 43 SA YI: 1 denemeye tabi tutar. Bu süre ve koşullar içerisinde mü'rnin ilam değerlere karşı çıkmayacağını, günahlardan kaçmacağını kanıtlamaya çalışır. Oruç, mü'mini hem bedenen hem de zihnen eğitir, disipline sokar. Bir kimsenin otuz gün boyunca tabi tutulacağı egzersizler sonucunda birtakım alışkanlıklar kazanabiieceği inkar edilemez. Kur' an' da yapılan, oruç.tutulan günlerin sayısının tamamlanması yönündeki ısrar (bir açıdan) oruç aracılığıyla gerçekleştirilmek istenen eğitimi sağlayabilmek içindir. İnsanları askerlik hayatına alıştırabilmek, yeni alışkanlıklar kazandırabilrnek için, yaklaşık otuz-kırk gün ciddi bir eğitim aşaması uygulanır. Oruç için geçerli olan eğitim süresi uygulamasını askerlik gibi bazı alanlarda da görmek mümkündür.24 Oruç aracılığıyla alışkanlıklarm değiştirilmesi, yeni alışkanlıkların kazanılması süreci yaklaşık bir aylık egzersizi gerektirmektedir. Doğal eğilimlerin üst ben tarafından kontrol altına alınması kişilik açısından bir olgunluktur. Fakat insanın doğal eğilimleri her zaman uysal olmaz, bazen değerlere uygun, bazen de aykırı davranabilir. Bu durumda insan oruç gibi egzersizlere ihtiyaç duyar. Doğal eğilimlerini orucun gereklerine uymaya zorlar. Bu tür eğitime devam ederek belli bir alışkanlık kazanır. E. Orucun Başkalanna Dönük Yüzü Orucun amacı, insanda sevgi ve şefkat duygularının doğmasını sağlamaktır. Varlık içerisinde bulunan kimselere yokluğun ve yoksunluğun ne demek olduğunu hatırlatmaktır. Böylece varlıklı kimselerin yoksul kimselere karşı duygusal yakınlık kurmalannı temin etmektir. Orucun hedefi, varlıklı insanları muhtaç kimselere karşı anlayışlı, sevecen ve müşfık yapmaktır. İnsanları bencillikten kurtararak sosyal bir varlık haline getirmektir.25 Allah'ın iradesine itaat etme isterninden kaynaklanan orucun meyvesi toplum içerisindeki dayanışmayı artırmasıdır.26 Oruç tutulmadığı takdirde varlıklı kimseler yoksul insanların ne kadar ilgiye ve şefkate muhtaç olduğunun yeterince farkına varamazlar. Yoksul insanların halini sözle anlatmak münıkün olmayabilir. Ama insan bizzat aç kalarak muhtaç insaniann halini tec- 24 Gail Sheehy, Muduluk Yolu, Çev. İpek Ongun, Altın Kitaplar Yayınevi, istanbul, 1984, s. 333; Ali Murat Daryal, Dini Hayatın Psiko-Sosyal Temelleri, M.Ü.l.F.V. Yayınları, İstanbul, 1994, s Celal Kırca, Kur'an ve Insan, Marifet Yayınları, İstanbul, 1996, s. 242; Kırca, Kur'an-ı Kerim'de Fen Bilimleri, Marifet Yayınları, istanbul, 1989, s W. Montgomery Watt, Islam Nedir, Çev. Elif Rıza, Birleşik Yayıncılık, İstanbul, 1993, s

12 KUR' AN' DA ORUÇ PStKOLOJ1S1 rübe edip onların içinde bulunduklan sılantıyı gözünde canlandırabilir. Muhtaç insanlara yardım edilmesi gerektiğini anlayabilir. Oruç tutan insan, başkalannı da düşünmeden edemez, başkalannın sıkıntısını kendi sıkıntısı gibi görür, kalbi onlara karşı yardım hissi ve heyecanı ile dolar. Yapılan araştırmalar orucun sevgi, merhamet gibi duygulan ve başkalanna yardım etme eğilimini artırdığını, bireyin tutum ve davranışlarını yönlendirdiğini belirlemiştir.27 İnsan oruç tutmanın etkisiyle yoksul kimselere daha çok ilgi duymaya başlar. Böylece maddi kıymetiere olan bağlılığı azalır, daha yardımsever, özgeci ve iyilik yapmaya hazır bir kişilik kazanır. Oruç, herkese bizzat kendi tecrübesiyle, açlığı, yoksuniuğu tattırır, böylece yoksunluk içerisinde olan insaniann durumunu anlamayı kolaylaştırır. Gönüllü olarak yoksun Iuğu tecrübe eden insan, diğer yoksun insanların durumunu düşünür, kendi durumuyla onlann durumunu mukayese eder. Oruç insanı başkalanna karşı şefkate, acımaya, iyiliğe, yardıma ve destek olmaya yönlendirir.28 Oruç tutmanın genel ruhundan hareketle, orucun sosyal rolünü belirlemek mümkündür. Kur'an, bunun yanında, oruç tutma kudretini kaybedenlerden fidye vererek oruç tutmalannı isteyerek orucun başkalarına dönük yüzünü, bir başka yönünü açıkça belirtir. Başkalanna yardım etmenin oruç tutmaya bedel bir eylem olduğuna işaret eder: "Oruca güç dayananiann fidye vermesi, bir yoksulu doyurması lazımdır."29 Ramazan orucu farz kılınmarlan önce de oruç tutuluyordu. Oruç tutmaya dayanabildiği halde tutmayan kimselere müsamaha gösteriliyordu. Fakat bu kimselerin oruç tutmadıklan her gün için bir yoksulu dayurmalan gerekiyordu. Daha sonra bu uygulama yürürlükten kaldınlmıştır.30 Bu ayet şu şekilde de anlaşılmıştır: İyileşme ümidi kalmamış yaşlılar ve hastalar gibi oruç tutmaya güç yetiremeyenlere fidye vermek suretiyle oruç tutınama izni verilmiştir Uysal, Psiko-Sosyal Açıdan Oruç, s. 107,119, el-meraği, a.g.e., I/245; Derveze, a.g.e., V/177; Esed, a.g.e., s Bakara, ez-zemahşeıi, a.g.e., I/224; Muhammed İbn Ali İbn Muhammed eş-şevkaru, Fethu'J-Kadir, el-mektebetü'l-asriyye, Beyrut, 1995, I/229; Ebu'l-A'la el-mevdfidi, Teflı1mu'J-Kur'fin, Çev. Muhammed Han Kayani ve Diğerleri, İnsan Yayınlan, İstanbul, 1989, I/ eş-şevkfiııi, a.g.e., I/229; Ateş, a.g.e., I/

13 DlY ANET llm1 DER Gl CİLT: 43 SA YI: I Orucun başkalarına dönük yüzü, özellikle empati yoluyla gerçekleşir. Empati bir insanın kendisini karşısındaki insanın yerine koyarak onun duygularını ve düşüncelerini doğru anlamasıdır. Bir kişinin empati kurmuş sayılabilmesi için zihninde oluşan empatik anlayışı karşısındaki kişiye yansıtabilrnesi gerekir.32 Oruç tutan kimse, kendisini toplum içerisinde yoksunluk çeken kimselerin yerine kayma fırsatı bulur. Düşünsel ve duygusal yönden onların içinde bulundukları durumu aniayıp hisseder. Fakat bu durum sadece bir düşünce ve duygu olarak kalmaz, çeşitli şekillerde karşıdaki kişiye yansıtılır. Örneğin onun yoksunluğunun giderilmesi için somut adınılar atılır. Oruç farz kılınmarlan önce, tutulmakta olan oruçlarda yoksul kimselerin ihtiyaçlarının karşılanması oruç yerine geçebilrnekteydi. Yine orucun farz kılınmasından sonra da, mazereti sebebiyle artık oruç tutma gücü kalmayan insanların da oruçlarını, yoksullara yardım etmek suretiyle ödünlemelerine fırsat tanınınıştır. Oruç tutmanın genel ruhundan hareketle, oruçla yoksulları düşünme arasında ilişki kurmak mümkündür. Fakat, gerek orucun farz kılınması öncesindeki uygulama, gerekse oruç tutma kudretini kaybetmiş olanların fidye vererek oruçlarını telafi etmeleri, oruç ile yoksullara yardım etme arasındaki ilişkiyi açıkça ortaya koymaktadır. Buna göre oruç, toplumda bireyler arasında empati ve sempati kurulmasında, sevgi, şefkat ve yardınılaşma duygularının ortaya çıkmasında etkin bir rol oynamaktadır. Oruç, ilk bakışta bireyin kendi ben'iyle ve Yüce Allah ile olan ilişkisini içeren bir ibadet gibi algılanır. Oysa orucun hem özünde hem de alternatifmin diyet (fidye) olmasında yoksulları gözetmek vardır. Bu durum orucun başkalarına dönük yüzünün olduğunu gösterir. F. İradeyi Oruç 1'utma Yönünde Moti.ve Etme İrade, davranışlarla ilgili tepkilerden bir bölümünü tutup diğerlerini eyleme dönüştürme gücüdür. İrade, akl! sebeplere ve motiflere dayanarak davranışları belirleme kapasitesidir. İrade eğitinıin esası, bireyi sıkı bir baskı altında tutmak değil, onun değerlerinin ufkunu, elverişli olduğu ölçüde ve hakim eğilimleri yönünde zenginleştirrnek ve genişletmektir Üstün Dökmen, netişfm.çatışmaları l'e Empati, Sistem Yayıncılık, İstanbul, 1996, s Paul Foulquıe, Pedagoji Sözlüğü, Çev. Cenap Karakaya, Sosyal Yayınlar, İstanbul, 1994, s. 240; Mithat Enç, Ruhbilim Terimleri Sözlüğü, Karatepe Yayınları, Ankara, 1990, s

14 KUR' AN' DA ORUÇ PSlKOLOnst Oruç ibadeti, insanı hangi davranışlarını tutup hangilerini de eyleme dönüştürme konusunda irade sahibi yapar. Arzu ve eğilimlerine göre değil, akli sebeplere dayalı olarak davranışlarını belirleme kabiliyeti kazandırır. Oruç, bir mü'rninin iman ettiği değerlerin ufkunu zenginleştirerek geliştirir. Oruç ibadetinin esasında insanın iradesini zorlayan, çıkınaza sokan herhangi bir zorluk ve baskı söz konusu değildir. Kur' an, mazereti olan insaniann oruçlarını erteleyebileceğini, oruca güç yetiremeyenlerin tutamadıklan oruçlarını fidye ödeyerek telafi edebileceklerini açıklar. Bu ruhsat açlık ve susuzluk güdüsüyle ilgilidir. Cinsel güdünün dayurulmasıyla ilgili değildir. Çünkü cinsel güdünün baskısına dayanamadığı için oruçlu kimseye cinsel davranışta bulunma izni verilmez. Açlık ve susuzluk dolayısıyla sağlığı bozulabilecek insanlar ruhsattan yararlanabilirler. Fakat yine de Kur'an oruç mükelleflerinden iradelerini oruç tutma yönünde motive etmelerini ister. Özellikle mazereti oruç tutmakla tutmamak arasında orta bir seviyede olan bir mü'mine, nefsinin beklentilerine değil, Allah'ın oruç tutma emrine uymak için istekli olmasını önerir. Kısacası her mü'rninin oruç tutma yolunda bütün samirniyet ve gayretini ortaya koyabilmesini teklif eder. Kur' an, getirdiği oruç yükümlülüğüyle insanın dayanma sınırlarını zorlayarak onun beden ve ruh sağlığını bozmak istemez. Bu yüzden içinden gelerek oruç tutma yolunda fedakarlık yapmasını ister. Zor durumlarda oruç tutmak insanın ruh sağlığını, kişiliğini bozmayacaksa tutulmalıdır. Çünküorucunamacı mü'min kişiliğine olumlu katkıda bulunmaktır. İnsan psikolojisini dikkate alan Kur' an, bu gibi durumlarda işin gidişatını mükellefin seçimine bırakır. Ancak yine de, oruç tutmaya dair yönlendirme yapmadan edemez: ''Bununla beraber gönül isteğiyle kim bir iyilik yaparsa o, kendisi için iyidir. Bilirseniz oruç tuhnanız, sizin için daha hayırlıdır."34 Ayette sözü edilen, "gönül isteğiyle yapılan iyilik", kişinin verdiği fidyeyi artırması, hem fidye verip hem de orucunu ertelemeksizin zamanında tutması gibi anlarnlara gefu.35 "Oruç tutmanın daha hayırlı olması", fidye vermek yerine orucun tutulmasının veya oruca gücü yeten hasta ve yolcularıiı zor gelse bile oruç tutmalannın bir erdem olduğu anlamına gelir Bakara, 2/ eş-şevkfuıi, a.g.e., I/229; el-mevdudi, Tefhimu'J-Kur'an, I/115; Yazır, a.g.e., I/ ez-zemahşeri, a.g.e., I/224; eş-şevkaru, a.g.e., I/

15 DİY ANET 1LM1 DERGİ CİLT: 43 SA YI: 1 Kur'an'ın bu uygulaması orucun hedeflerine de uygundur. Oruç, insanlara, güdü ve eğilimlerini ihuıi değerlere uydurmayı öğretir. Kişi, eğilimlerinin dürtmesi ile inandığı değerlerin bağlayıcılığı arasında bir çatışma yaşar. Bu çatışmada iradesini değerlere uygun davranma yönünde zorlayarak güdülerin ölçüsüz doyum isteğini bastırır. Aym şekilde Yüce Allah, gücü yettiği oranda mü'minlerden oruç tutmalarım, iradelerini bu yönde zorlamalarım ister. Oruçla kazanilan. irade eğitimi günlük yaşamda güdüleri kontrol etmeye yardımcı olur. G. Orucun Amaçlarının Bilincinde Olmak Kur' an, orucun farz kılınmasımn amaçlarını açıklar. Orucun mü'min kişiliğinin teşekkülünde oynadığı role ve mü'min bireyler arasında sağladığı sosyal avantajlara dikkat çeker. Yüce Allah, oruç tutan mü'minden orucun tutulmasının bireysel ve toplumsal amaçlarını bilerek oruç tutmasım ister. Allah ile kurulan alıhud ilişkide orucun yerinin fark edilmesini bekler. Belki de Yüce Allah, oruç ile vahiy (Kur' an) arasındaki ilişkinin her zaman bilincinde olmayı talep eder. Yukarıda aktardığırnız Bakara suresi 184. ayette geçen, "in küntüm ta'lemı1n" ifadesi, oruç tutmanın amaçları üzerinde düşünülmesini, bu amaçların tespit edilip bilgi düzeyine taşınmasını istemektedir. Böylece hem oruç tutan kimse neden oruç tuttuğunun ayırtında olacak hem de yaptığı ibadetin bilinç düzeyini yükseltecektir.37 İnsan tuttuğu orucun kendi yararına olduğunun farkına varacaktır. Oruçta, insana "takva" gibi özellikleri kazandıran yönlerin bulunduğunu görecektir.38 Oruç tutmadaki bilinç boyutu, şu şekilde de açıklanmıştır: Oruçta sadece fizyolojik gü dülerin kontrol edilmesi söz konusu değildir. Burada asıl mesel e bütün zihni kontrol altına almak, her türlü zihinsel olayı sükı1nete erdirmektir. Zihin karışıklığı içerisinde oruç tutan kimse, orucun gerçek esprisini yakalayamarnış demektir. İdeal anlamda oruç tutan kimse kendi benliğini tanıyıp anlayabilir, kontrol altında tutabilir. Çünkü zihin, bütün gereklerine uygun şekilde tutulan oruçla birlikte yoğun bir konsantrasyona girer.39 İnsan oruç tutarken sadece duygusal ve davranışsal değil, zihinsel düzeyde de uyanık ve aktif olmalıdır. Tuttuğu orucun amaçları ve sonuçlan üzerinde her an değerlen- 37 Bayraklı, a.g.e., IV er-razi, a.g.e., W250; ez-zuhayli:, a.g.e., IV Ergün Ankdal, Yaşamın Amacı: Kendini Bilmek, Ruh ve Madde Yayınlan, İstanbul, 1998, s

16 KUR'AN'DA ORUÇ PS1KOLOJ1S1 dirme yapmalıdır. Orucun amaçlanna ters düşen bir bilinç haliyle oruç tutmanın anlamsızlığını bilmelidir. H. Oruç ve Değerler Oruç, insamn kişiliğini şekillendir~n değerler alanına müdahale eder. Kur'an'ni ilkeleri doğrultusunda şekillenen mü'min kişiliğinin yıllık yenilenmesini gerçekleştirir. Mü'minin ihihi değerlerle olan ilişkisini canlı tutacak türden bir etki bırakır: "(O sayılı günler), insanlar için bir hidayet rehberi, doğru yolun ve hak ile batılı birbirinden ayırmanın apaçık de1illeri olarak Kur'an'ın kendisinde indirildiği Ramazan ayıdır. öyleyse içinizden kim bu aya ulaşırsa, onu oruçla geçirsin."40 Bu ayette, oruçla Kur'an arasında ilişki kurulmakta, orucun tutulduğu ay ile Kur'an'ın indifilmeye başlandığı ayın41 aynı olduğu vurgulanmaktadır. Ramazan ayımn diğer aylardan ayn tutulduğu ve Kur'an'ın indirilmesi için özel olarakseçildiği açıklanmaktadır. Ramazan ayına giren mü'minlerden oruç tutmalan istenmektedir.42 İnsanlan doğru yola götüren, ihüıi gerçekliklere ulaştıran, hakkı batıldan ayırt eden Kur'an'ın Ramazan ayında indirilrniş olması ve bu gerçeğe bizzat Kur'an tarafından vurgu yapılınası dikkat çekicidir.43 Yüce Allah oruç tutmayla Kur'an'ın nüzı1lünü Ramazan ayında birleştirmiştir. Bu manevi iklimde insanlar telkine daha açık, eğitilmeye daha yatkın olurlar.44 Ramazan ayında tutulan oruç ve yaşanan bilinçlenme şuuraltında yatan ve sürekli ertelenen niyetleri şuurüstüne çıkarır. İnsanların tuti.ım ve davranışlan zamanla elastikiyetini kaybeder, bilinç ve duygu düzeyi zayıflar. Burada devreye giren oruç, bayatıayan kişiliği tazeler, alışkanlıklan yeniden elastikleştirir. Oruç, insanı bilinçsizleştiren alışkanlık kalıplannı kırar. ritim ve rutinini değiştirif.45 İnsanın günlük hayatına müdahale eden oruç, onun yaşanıının 40 Bakara, 2/ Hz. Peygamber, kendisine vahiy gelmezden önce Hira mağarasına çekilir, orada Allah'a ibadet ederdi. lşte Allah'a ibadet ile meşgul olduğu bir anda Ramazan ayında Kur'an kendisine vahyedilmeye başladı. (Ateş, a.g.e., ) 42 lbn Kesir, a.g.e., 11221; Yazır; a.g.e., I/646; Bayraklı, a.g.e., II/ lbn Kesir, a.g.e., 11222; eş-şevkfuıi, a.g.e., 11232; Muhammed Cemaiuddin e1-kasirni, Tefs1ru'l-Kiisimf, Dam İhyiii't-Turasi'1-Arabi, Beyrut, 1994, Halis Ayhan, Din Eğitimi ve Öğretimi, D.İ.B. Yayınları, Ankara, 1985, s Sezai Karakoç, lsliim, Diriliş Yayınları, İstanbul, 1989, s ; Frager, a.g.e., s

17 DlY ANET İLMİ DER Gl CİLT: 43 SA YI: 1 Ramazan ayı, mü'min kimse için ahiakl ve ruhldeğer birikimini ternin eder. Allah'a olan itaat ve alıdini yenileme fırsatı sağlar.46 Orucun eşlik ettiği, vahiy öncesi ruhsal hazırlık Hz. Muhammed'den önceki peygamberlerin geleneğinde de vardır.47 Hz. Mfisii, Tevrat kendisine verilmeden önce, bir ay oruç tutmuş, kendisini Allah ile iletişipıe hazırlamış, insanı Allah'a yakınlaştıran etkinliklerle meşgul olmuştur. Bu otuz günü yani bir ayı takip eden on gün içerisinde de Tevrat Hz. Musa'ya vahyedilrniştir.48 Mü'rninler Ramazanda oruç tutarlarken Kur'an'daki ilahi buyrukları sanki ilk kez niizil oluyorlarmış gibi dinlerler. Uiihl emir ve öğretileri sanki Hz. Peygamber' den, Cebriiii (a.s.)'den hatta Yüce Allah'tan dinliyorlarmış gibi kutsal bir havayı solurlar.49 Her müslüman tıpkı peygariıber gibi oruç tutarak ruhunu arındırır, ilahi iileme yönelir, vahiy almak için kendini hazırlar. Peygamberin vahiy alırken yaşadığı tecrübeyi sembolik olarak yaşamaya çalışır. Yeni bir bilinç ve bağlılıkla vahye (Kur'an'a) yönelir. Kur'an'ın ilkelerine ilk kez öğrenmiş gibi, yeni bir şuur, coşku ve inançla bağlanır. Daha doğrusu bağlılığını tazeler. Vahyi öğrenmek, unutulanları hatırlamak ve yaşamak için yeni bir atılım ve girişim içerisinde olur. Ramazan orucunu peygamberin yaşadığı vahiy tecrübesinden bağımsız düşünmek mümkün değildir. Oruç, içerisinde vahyi (mü'minin üst ben'ini şekillendiren değerleri) barındıran iliihi bir semboldür. Mü'rnin her yıl Ramazan ayında, oruç ortamında vahiy Ie olan akdini, bağlılığını yeniler. İnsanların düşünceleri, tutum ve davranışları zamanla kanıksanır hale gelir, bilinç ve duygu düzeyi düşer, bir tür sönme ve körelme sürecine girer. Yeniden bir canlanmaya ihtiyaç duyulur. İşte vahiy bilgisi ve vahye bağlılık konusunda olası sönme ve körelme '- 46 tsrnail Raci el-ffuillô, Luis Lamia el-ffuillô, lsliiın Kültür Adası, lnkılab Yayınlan,!stanbul, 1999, s "M1lsd ile otuz gece sözle tik ve buna on gece daha kattık Böylece Rabb'inin tayin etti~ vakit, kırk geceye tamamlandı." (A'rM', 71142, Bkz., Bakara, 2/51). 48 ez-zemah eıi, a.g.e., II/145; el-kadi Nasiruddin el-beyzavi, Enviiru't-Tenzil veesriiru't-te'vil, Daru'l Kütübi'l-llmiyye, Beyrut, 1988; I/358; Ebfi Muhammed Abdulhak lbn ÖMib İbn Atıyye el~ende1fisi, el Muharreru'l-Vecfz ii Tefsfri'l-Kitabi'l-Aziz, Daru'l-Kütübi'l-llmiyye, Beyrut, 1993, II/449; Esed, a.g.e., s Bediuzzaman Said Nursi, Mektfıbat, l ık Yayınlan, İzmir, 2001, s. 421; Safvet Senih, lbadetin Getirdikleri, Nil Yayınlan, İzmir, s

18 KUR'AN'DA ORUÇ PSlKOLOnst durumları karşısında Ramazan orucu yeni bir canlanma sağlar. Bu tür sönme ve canlanma durumu klasik koşullanma yoluyla öğrenme yönteminde de geçerlidir. Klasik koşullanınada şartlı tepki öğrenildikten sonra, şartsız uyarıcı verilmeden de bu tepki yapılabilmektedir. Ancak hiç pekiştirme yapılmazsa şartlı uyancı tepki ortaya koyamaz hale gelir. Bu duruma sönme denir. Pekiştireç geri çekildiğinde, koşullanma yoluyla öğrenilen davranışlar körelir. Bir davranış köreldikten sonra, birey aynı uyarıcılarla karşilaştığında söz konusu davranış yeniden açığa çıkar.50 I. Oruç ve Dini Tecrübe Din! inanç ve pratikle bağlantılı hassas yaşantı şekillerinin bulunduğu kabul edilir. Güven, tevekkül, korku gibi duygular, dilli yaşantı sırasında hissedilirler. Korku, aşk, neşe gibi elemanlar din duygusunu oluştururlar. Din! duygular, çeşitli oranlarda karışırn halinde olabilirler. Örneğin dilli korku, saygıyla karışık bir duygu şeklinde ortaya çıkabilir. Ribot'a göre korku merkezli din! duygular, haşyet, ta'zirn gibi hislerden oluşur. Meyil heyecanlarından oluşan din! duygular, hayranlık, güven, sevgi, vecd gibi hallerden teşekkül eder. W. James'e göre din duygusu, Tanrı ile doğrudan doğruya kaynaşmayı yani visal hissini ifade eder. Bu duygu Allah'a teslirniyete kadar varır.51 Bir din! pratik olan oruç ibadeti sı,rasında da mü'minler, temel dilli duyguların hepsini yaşayabilirler. Allah'a yakın olma, şükretme, sevgisini gösterme, O'nu yüceitme gibi tecrübeleri oruç tutarken yaşayabilirler. Oruç, vakti ve şekli belirlenmiş, bedenle yapilan bir ibadettir. Oruç yılda bir ay, Ramazan ayında, gün doğumundan gün batımına kadar olan süre içerisinde tutulur. Oruç süresinde fizyolojik güdülerin -açlık, susuzluk güdüsü ve cinsel güdünün- doyurolmasına ara verilir. Bunlar, oruç ibadetinin dış formunu oluştururlar. Bir de bu haric1 formun içeriğini oluşturan dini tecrübe vardır. Orucun insana yaşattığı düşünsel ve duygusal deneyimler mevcuttur. ' 50 Bkz., Mitat Enç, Eğitim Ruhbilimi, İnkıliip ve Aka Kitabevleri, İstanbul, 1981, s ; Ziya Selçuk, Gelişim ve Öğrenme, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2000, s. 136; Gülten Ülgen, Eğitim Psikolojisi, Bilim Yayınlan, Ankara, 1995, s Charles Y. Glock, "Dindarlığın Boyutlan Üzerine", (Din Sosyolojisi), Çev., M. Emin Kökta, Vadi Yayınlan, Ankara, 1998, s ; Neda Armaner, Inanç ve Hareket Biitünliiğü Bakımından Din Terbiyesi, M.E.B., İstanbul, 1967,

19 D1YANET1LMl DERGt CİLT: 43 SAYI: 1 Oruç tutarken hem şekli kurallara uymak, hem de orucun ruhuna uygun bir tarzda hareket etmek gerekir. Fakat insanların tuttuklan oruçlar şekil ve içerik bakımından derece derece olabilmektedir. Kimileri için oruç yemeden içmeden kesilmekten, şekli bir davranıştan ibarettir. Oruç kimi insanlar için sadece şekli davranış olmakla kalmaz. Onların diğer eylem ve davranışlan üzerinde de etkili olur. Bazılan ise, orucun şekli gereklerini yerine getirirler, orucun temel hedefleri doğrultusunda davranışlarını yönlendirirler ve insanı Allah'tan uzaklaştırabilecek her türlü duygu ve düşünceden benliklerini anndırırlar. Usulüne uygun bir şekilde tutulan oruç, nefsi sadece yemekten içmekten yoksun bırakmak değildir. Bedenin tuttuğu oruca kalbin içtenlikle eşlik etmesi beklenir. Hakkıyla tutulan oruç insanı Allah'a yöneltebilmeli, zihinde yer alan düşünceler, kalpteki duygular kişiyi Allah'a yaklaştırabilmelidir.52 Oruç, insanda Allah'a yakın olma bilinci duygusu uyandırır. Fizyolojik ihtiyaçlannı bir süre erteleyen insan ruhsal yeteneklerini güçlendirir ve içsel yoğunlaşmasmı aitım.53 İnsan oruç tutarak benliğini kontrol altına aldığında ve kötülüklerden uzak durmayı başardığında, bu yaptıklannın Allah katında bir değeri olur, kişiyi O'na doğru yöneltir, tenzih ve takdis yoluyla O'na ulaştırır.54 Kur' an, orucun sayı olarak tamaınlanması gibi şekil özelliklerinin yanında, oruç tutanın yaşadığı ruh haline, Allah ile arasında geçen bilişsel ve duygusal iletişime dikkat çeker. Oruç tutarken Allah' ı yüceltme, O'na şükretme gibi içsel tecrübenin yaşandığını açıklar: ''Kim hasta olur ya da yolculukta bulunursa tutamadığı günler sayısınca başka günlerde oruç tutsun, Allah sizin için kolaylık ister, güçlük istemez. Sayıyı tamamlamanızı, size doğru yolu gösterdi@nden dolayı Allah' ı tekbir etmenizi ister. Şükredesiniz diye size (bu kolaylığı gösterir.)"55 Yüce Allah, mazereti sebebiyle Ramazan ayında oruç tutamayanların başka günlerde, tutamadığı günler sayısınca oruç tutmalarını, oruçlarını 52 P. T. Raju ve Diğerleri, Asya Dinleri, Çev. Abdullah Davudoğlu, lnkıhib Yayınlan, İstanbul, 2002, s. 716; Muhammed Kutup, Islam'da Eğitim Metodu, Çev. Durmuş Ali Kayapınar, Yay Yayın Dağıtım,!stanbul, tsz., s Muhammed Şedid, Kur'an Metodu, Çev. Ahmet Yüksel, Risale Basın Yayın,!stanbul, tsz;, s. 162; Ahmet Gürbüz, Tasavvuf Felsefesinde Temel Vurgular, İnsan Yayınlan, İstanbul, 2003, s Şah Veliyyul!ah Dihlevi, Hüccetu1Iahi'l-Bi1Iiğa, Çev. Mehmet Erdoğan, lz Yayıncılık, İstanbul, 1994, U Bakara, 2/

20 KUR'AN'DA ORUÇ PS1KOLOJ1Sl tarnamlamalannı buyurarak, böylece insanlara kolaylık tanıdığını bir kez daha tekrar etme ihtiyacı duyar. Yüce Allah, insanlara doğru yola ulaşabilecek İnıkanları sağlamıştır. Bu yüzden insanlardan kendisini ta'zim etmelerini, yüceitmelerini ister. Allah, insanlara oruç tutmada kolaylıklar sağlamış, onların inıkanlannı zorlarnarnıştır. Buna karşılık insanların Allah'a şükretmeleri beklenir. Yine insanlar, kendilerine doğru yolu gösterdiği ve iyi davranışlarının sevap olarak karşılığını verdiği için Allalı'a sena ve şükür borçludurlar.56 Oruç bağlamında bu meseleye yaklaşacak olursak, oruç tutmanın Yüce Allalı'ın nimetlerine ve sağladığı hidayete karşılık bir şükür ve mi~nettarlık olduğunu söyleyebiliriz.57 Kur' an burada şükrün objesine maddi nimetlerden çok manevi nimetler olarak işaret etmiştir. Yüce Allah'ın insanlara ihl.hl değerleri sunması, bu değerlere uyacak motivasyonu vermesi insan için şükür sebebidir. Oruç maddi nimetler konusunda doğal olarak şükran bilinci uyandırmaktadır. Kur' an, uyanan bu bilinci bütün alanlara yaymayı hedeflemektedir. Oruç tutulan günlerde mü'minin benliğinde en çok kıpırdanan duygu şükran duygusudur. Oriıç ibadetini sonunatadar getirip tamamlayabilmek, mü'minin Rabb'ine olan sevgisini ve minnettarlığını gösterme inıkanı sağlar.58 İnsanlar, zamanla Allah'ın verdiği nimetiere şükretmeyi, dolayısıyla da o nimetleri vereni unutur hale gelebilirler. Fakat insan sahip olduğu nimetlerden yoksun kalınca onun değerini yeniden hatırlar. Yemekten içmekten belli bir süre yoksun kalan kimse, sahip olduğu nimetierin kıymetini yeniden bilinç düzeyine taşır. Oruç, yemenin-içmenin, tokluğun değerini insana öğretir. Nirnetin değerini bilen, nimeti verenin de kadrini bilir yani ona şükreder.59 Oruç tutmak insanda şükür ve minnettarlık duygularını kendiliğinden ortaya çıkarır. Diğer zamanlarda ihtiyaçsızlık içerisinde yaşayan insan, oruç tutarken açlık ve cinsel doyurndan mahrumiyet duygularını tecrübe ederek sahip olduğu nimetierin değerini yeniden fark eder ve bu nimetleri verene şükran hissiyle yönelir. 56 el-endelfisi', a.g.e., 11255; el-maverdi, a.g.e., 11242; el-kasimi, a.g.e., I/ ; Yazır, a.g.e., Bayraklı, II/426: 58 Eva de Vitray-Meyerovitch, Duanın Ruhu, Çev. Cemal Aydın, Şfile Yayınlan, İstanbul, 1999, s Yusuf el-kardavi, Ibadet, Çev. Hüsamettin Cemal, Muvahhit Yayınlan, Trabzon, 1986, s

21 DIY ANET tlm! DER Gl CİLT: 43 SA YI: 1 Yüce Allah, insanlardan kendisine şükretmelerini ve kendisini yüceitmelerini isteyince, ardından onlann bu yönelişlerine karşılık vereceğini, dualarını kabul edeceğini, beklentilerini boşa çıkarmayacağını açıklamıştır:60 "Kullanm, sana benden sorariarsa (söyle): Ben (onlara) yakınım. Dua eden, bana dua ettiği zaman onun duasına kar ılık veririm. O halde onlar da bana kar ılık vı;ırsin (benim çağrıma uysunlar), bana inansmlar ki doğru yolu bulabilsinler."61 1. Cinsel Güdünün ve Açlık Susuzluk Güdüsünün Denetiminde Oruç Açlık, susuzluk, cinsellik gibi organizmanın hayatını sürdürmesini ve türün devamını sağlayan ihtiyaçlar fizyolojik ihtiyaçlardır. Bu ihtiyaçlar insan vucuduna hizmet etmelerinden dolayı diğerlerinden daha öncelikli olarak hissedilirler. İnsan ihtiyaçlannın beş kademeli hiyerarşik sıralamasını yapan Maslow, ilıtiyaçlan piramit biçiminde sınıflandırır ve pirarnidin tabanına fizyolojik ilıtiyaçlan yerleştirir. Diğerlerini de bunun üzerine, pirarnidin tepesine doğru sıralar. 62 Orucun şekilsel olarak turulmasıyla fizyolojik güdüler ertelenir. Mü'rnin Allah'ın. emrine itaat etmek için her yıl oruç ayında fizyolojik güçlerin doyumuna sınırlama getirir. Oruç tutarken edindiği tecrübeyi ilk olarak fizyolojik güdülerle ilgili ahlaki değerlere uymada gösterir. Bu alışkanlık diğer bütün ilıtiyaçların karşılanmasına genellenir. Oruç tutulduğu süre içerisinde cinsel güdünün dayurulmasının erteleneceğini açıklayan ayet şudur: "Oruç gecesi kadınlarınıza yaklaşmak, size helal kılındı. Onlar sizin elbisenizdir, siz de onların elbisesisiniz. Allah sizin kendinize yazık etmekte olduğunuzu kabul edip sizi affetti. Artık şimdi onlara yaklaşın ve Allah'ın sizin için yazıp takdir etmiş olduğunu araym."63 Bu ayet gönderilmeden önce, müslümanlar arasında Ramazan ayı boyunca, orucun tutulmadığı gece vaktinde bile cinsel güdünün dayurulmasının doğru olmadığı yönünde bir inanç vardı. Bu anlayışa göre bir kimse uyuyuncaya ya da yatsı namazını kılıncaya kadar cinsel ilişkide bulunabilirdi. Ama uyuduktan ya da yatsı namazını kıldıktan sonra artık ertesi günün oruç bozma vaktine kadar cinsel ilişkiden uzak durma- 60 er-razi, a.g.e., II/260; el-beyzavi, a.g.e., 11106; el-kasimi, a.g.e., I/ Bakara, 2/ Bkz., Duane P. Schultz, Sydney Ellen Schultz, Modem Psikoloji Tarihi, Çev. Yasemin Aslay, Kaknüs Yayınlan, İstanbul, 2001, s. 524; FeyzuUah Eroğlu, Davranış Bilimleri, Beta Basım Yayım, İstanbul, 1995, s ; Osman Kazancı, Eğitim Psikolojisi, Kazancı Hukuk Yayınlan, Ankara, 1989, s Bakara, 2/

22 KUR' AN' DA ORUÇ PS!KOLonst lıydı. Bu ayet indirildikten sonra geceleri, meşru cinsel ilişkiye getirilen herhangi bir sınırlama kalmamıştır. 64 Bu ayet gönderildikten sonra sadece oruç tutulan süre içerisinde cinsel ilişkide bulunmak yasaklanmıştır. Cinsel ilişkiyi geçici bir süre erteleyen oruç, insanın cinsel yaşamına bir disiplin getirir. İnsanı cinsel tutum ve davranışlar konusunda değer yargıianna uygun hareket etmeye alıştınr. Oruç cinsel eğitim konusunda doğrudan yapılan bir temrindir. Kur' an, bir günlük orucu tutarken, orucun başlama ve bitiş vakitlerini yeme içmenin terk edildiği ve serbest bırakıldığı vakitler olarak açıklar. Bu açıklamada, açlık ve susuzluk güdülerinin ertelenmesinin orucun koşullarından biri olduğunu gösterir: "Şafağın beyaz ipliği siyah iplikten ayırt edilineeye kadar yeyin, için; sonra gece oluncaya dek orucu tamamlayın."65 Bu ayet, orucun vaktinin güneş doğarken başladığını, batarken bittiğini açıklar.66 Bir günlük orucun süresinin güneşin hareketine göre ayarlandığını belirtir. Bu ayet, Ramazan orucunun tutulduğu günlerde sabahın aydınlığının gecenin karanlığından aynlınaya başladığı andan güneşin battığı ana kadar yemenin ve içmenin serbest olduğunu açıklar.67 Söz konusu ayet dolaylı olarak oruç süresinde açlık ve susuzluk güdüsünün doyumunun ertelendiğini belirtir. Oruç tutmanın temel davranış biçimlerinden birisi olan yeme ye içmeyi erteleme konusu bu ayette dile getirilir. Oruç tutma eyleminin fiili boyutlanndan biii olan yemeyi ve içmeyi erteleme etkinliği sı1fi sistenıler tarafından da eğitici amaçlı kullanılınıştır. Sfifıler, insanın fizyolojik güdülerinin taşkınlığını ruhsal olgunluğa ulaşınada bir engel olarak görürler. Ruhun kuvvetini artırmak için açlık ve susuzluğu tecrübe etmeyi, fizyolojik güdülerin doyumundan ödün vermeyi gerekli görürler.68 Ruhu güçli~ndirmek için asgari miktarda besin alma, riyazet amacıyla aç kalma tutumuna tasavvufta cu' adı verilir er-razi, a.g.e., II/267; İbn Kesir, a.g.e., I/226; el-maverdi, a.g.e., I/ Bakara, 2/ el-maverdi, a.g.e., I/246; el-endelfisi, a.g.e., I/ el-kasirni, a.g.e., I/479; Yazır, a.g.e., I/ Muhammed Hamidullah,/sJam'a Giriş, I.I.F.S.O., U.S. A., 1971, s Abdulkerin Ku eyıi, Kuşeyri Risalesi, Çev. Süleyman Uludağ, Dergah Yayınlan, İstanbul, 1999, s ; Süleyman Uludağ, TasavvufTerimleri Sözlüğü, Marifet Yayınlan, İstanbul, 1977, s. 123; Ethem Cebecioğlu, TasavvufTerimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Rehber Yayıncılık, Ankara, 1997, s