5 Dolaşım Sistemi ÜNİTE. Amaçlar. İçindekiler. Öneriler

Transkript

1 ÜNİTE 5 Dolaşım Sistemi Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra, Kalp, Damarlar, Limfoid organlar, Endokrin organları öğrenmiş olacaksınız. İçindekiler Kalp, Damarlar, Limfoid ve Endokrin Organların Tanıtımı Kalbin Boşlukları Kalp Kapakları Kalbin Damarları Kalbin örtüleri Damar Sistemi Dolaşım Sisteminde Arterler Aorta Dolaşım Sisteminde Venler Akciğer Ven Dolaşımı Vena Portae Dolaşım Sisteminde Limfa Yolları Limfoid Organlar Dalak Timus Endokrin Bezler (İç Salgı Bezleri) Hipofiz Epifiz Trioid Bezi Paratiroid Bezler Langerhans Adacıkları Gonad'lar Özet Değerlendirme soruları Sözlük ve Kavram Dizini Öneriler Lise yıllarında görmüş olduğunuz anatomi ders notlarını gözden geçirmeniz konuyu anlamanızı kolaylaştıracaktır. Ünite sonundaki soruları lütfen yardımsız cevaplamaya çalışınız. Eğer cevaplayamıyorsanız üniteyi tekrar çalışınız.

2 1. KALP, DAMARLAR, LİMFOİD VE ENDOKRİN ORGANLARIN TANITIMI Kalp ve dolaşım sistemi ile ilgili araştırmalar, bu sistem ile ilgili hastalıkların çoğalmasına bağlı olarak, son yıllarda büyük boyutlarda artmıştır. Çünkü, ileri endüstriyel ülkelerde kalp ve dolaşım sistemi rahatsızlıkları, ölüm istatistiklerinde hemen hemen ilk sırayı tutmaktadır. Tıbbın bütün ihtisas dallarında çalışan ve sağlıkla ilgili olan bütün tıp mensupları, bu sistem ile ilgili, değişik şikayetler ile gelen hastalar ile karşılaşabilmektedirler. Bunun için bu sistem ile ilgili hastalıkların anlaşılmasında ve tedavisinde ön şart, "Dolaşım Sistemi"nin normal anatomi ve fizyolojisinin iyi bilinmesidir. Organların ve dokuların canlılıkları ancak ihtiyaçları olan besin maddelerinin, insan vücudundaki en küçük canlı birim olan hücrelere kadar iletilmesi ile sağlanabilir. Bunun yanısıra, oksijenin de sevki ile ilgili birimlerde, oksidasyonun meydana gelmesi, CO 2 in ve metabolizma artıklarının atılması, enzimlerin, vitaminlerin, hormonların vücutta dağılması ve bütün bunların yanısıra vücut ısısının sağlanması gibi görevler için böyle önemli bir sistem meydana getirilmiştir. Bu bakımdan dolaşım sistemi; beslenme, solunum, metabolizma, transport, regülasyon ve vücut müdafaası için son derece önemli bir organizasyondur. Burada transport aracı kan, transport yolu ise kan damarlarıdır. Ancak bu arada, özellikle vücudun savunma sistemi içerisinde önemli yeri olan 'Limfa ve Limfa yollarını"da unutmamak gerekir. Bu bakımdan, limfa sistemi ve bu sistem içerisindeki önemli organlar da, genel olarak "dolaşım sisteminin" kapsamında ele alınır. Bütün bunlardan sonra, dolaşım sisteminin fonksiyonel bir bölümlenmesi yapılmalıdır. Çünkü burada, gerek kanın aktif bir şekilde merkezden çepere gönderilmesini sağlayan bir oluşuma,gerekse çepere kadar giden kanın bu gidişi sırasında, kapalı bir sesteme (yola) ihtiyaç vardır. Burada hareketin merkezi kalp, kanın iletim yolları da, kalibreleri ve fonksiyonel sınıflandırılması çok değişik olarak ortaya çıkan damarlar olarak görülür. Başka fonksiyonel sınıflandırmalar da yapılabilirse de, kan damarları genel olarak,oksijenden zengin kanın, en ince kılcal damarlara (capiller) kadar iletilmesini temin eden ve içlerinde daha yüksek basınç bulunan atardamarlar (arterler) ile, fonksiyonunu tamamlamış, oksijenden fakir kanı merkeze (kalbe) getiren toplardamarlar (venler) olarak bir sınıflamaya tabi tutulabilirler. Arterlerde olmamasına rağmen, bazı venlerin içlerinde (özellikle bacak venlerinde) bulunan küçük kapakçıklar, kanın geriye (merkeze) dönmesine yardımcı oluşumlar olarak fonksiyon görürler. Dolaşım sistemi ile yakından ilişkili olup, ürünlerini doğrudan kana veren iç salgı bezleri"endokrin Sistemi" oluştururlar. Bez yapıları içinde mevcut kapiller damar ağı, bir bakıma bu

3 sistem ile dolaşım sistemini içiçe getirmiştir. Klasik inceleme bakımından "Endokrin Sistem" müstakil olarak ele alınırsa da, burada konunun bütünlüğü açısından, endokrin bezleri (sistemi) dolaşım sistemi içinde incelenecektir Kalbin Durumu ve Komşulukları Kan dolaşımının motor organı kalptir. İçi birtakım bölmeler ile ayrılmış ve bu bölmeler arasında önemli fonksiyonel kapaklar içeren ve sanki bir emme-basma tulumba gibi çalışan, esas itibariyle kas yapıda, içi boşluklu bir yapıdır. Kalp normal olarak birbirleri ile ilişkileri olmayan iki esas kısma ayrılmıştır. Kendine ait, kuvvetli bir yapı halinde oluşmuş torba (kese) içinde yer almıştır. Bu torba ile kalbin dış yüzü arasında oluşan kapiller aralık (cavum pericardii) seröz bir sıvı ile doludur. Bu sıvı, torba içindeki kalbin rahat hareketine imkan sağlar. Dıştan bakıldığında kalp, uzun ekseni sağdan sola, yukarıdan aşağıya ve arkadan öne doğru uzanan bir durumda ve thorax içinde (göğüs boşluğunda) orta hatta göre daha çok sola kaymış bir durumda yer almıştır. Bu durumu ile daha çok göğüs ön duvarına yakın komşuluk halindedir. 2/3 kısmı da göğsün sol tarafında yer almıştır. Buna göre tepesi solda ve tabanı sağda bulunan bir huni şeklinde görülür. Kalbin tabanında sekiz adet giren ve çıkan büyük damarlar yer alır. Orta çizgiye göre göğsün sol tarafında yer alan kalbin tepesi, ortalama bir tarif ile, beşinci interkostal aralıkta bulunur. Bu nokta diğer bir tarife göre; kadınlarda köprücük kemiğinin (clavicula) ortasından dik inen çizgi üzerinde (medioclavicular çizgi), erkeklerde ise meme çizgisinin üzerinde yer almıştır. Buradan kalbin tepe noktası palpe edilebilir. Böylece klinikte kalbin fonksiyonu ile ilgili aydınlatıcı ip uçları elde edilir. Göğsün ön kısmında (mediastinum anterior), yer bulan kalp, yanlardan akciğerler ile kuşatılmış durumdadır. Böylece sadece küçük bir kısmı ile doğrudan göğüs ön duvarı ile bağlantılıdır. Aşağıda ise, kalp; göğüs ve karın boşluklarını birbirinden ayıran kas yapıdaki bölmenin (diaphragma) orta kısmında oluşmuş kuvvetli bölüm (centrum tendineum) üzerine oturmuş haldedir. Diaphragmanın kirişsi yapıdaki bu bölümüne kalbin sağ taraf boşluklarının büyük kısmı oturmuş durumdadır. Kalbin duvarları; yapısı, innervasyonu ve fonksiyonu ile kendine has özellikler gösteren "kalp kası" tarafından oluşturulmuştur. Yapı olarak çizgili kas (iskelet kasları) özelliği gösteren kalp kası, innervasyonu bakımından otonom sisteme ve ayrıca kendi özel uyarı sistemine bağlıdır. Kalbin duvarlarının (kas yapının) iç ve dış yüzleri parlak, kaygan ve ince bir örtü

4 ile (bağ dokusu tabakası) ile döşenmeştir. Kalbin duvarı 3 tabakaya ayrılır: Endokard (endocardium) : İç boşluğu örten tabaka. Myokard (myocardium) : Kalbin esas kas tabakası. Epikard (epicardium) : Kalbin dış yüzünü örten tabaka. Kalbin duvarının esas yapısını oluşturan kas tabakası, kalp boşluklarının duvarlarının herbirisinde ayrı kalınlıkta oluşum gösterir. Kalbin ön boşlukları (atrium) duvar yapılarına göre ventrikül duvarlarından daha ince ve zayıf bir yapıya sahiptirler. Bu yapısal durumları fonksiyonel karakterlerine uygun bir sonuç olarak ortaya çıkmıştır. Atrium'lar daha çok kanın toplanma alanları; ventriküller ise kalpte toplanan kanın pompalanma boşlukları olarak görev yaparlar.? Kalp, damarlar, limfoid ve endokrin organları özetleyin Kalbin Boşlukları Yukarıda belirtildiği gibi, kalp, bir ana bölme tarafından iki kısma (boşluğa) ayrılmıştır. Fakat, daha sonra tekrar bir bölme ile yeniden ayrılmıştır. Bu iki bölme sanki birbirleri ile dik yönde ve bir haç şeklinde buluşurlar. Bu bölümler değişik hacimdeki boşluklara ayrılırlar. Böylece normal olan bütün kalplerde görülen, atrium ve ventricül adı verilen kalp odacıkları meydana gelir. Bu odacıklar birbirleri ile kapakçıklar ve bunların kapattıkları aralıklar (delikler) aracılığı ile irtibatlıdırlar. Bu bölümlenmeye göre, sağ taraf atrium ve ventrikül'ü oksijenden fakir venöz kanın toplandığı boşluklar, sol yanın atrium ve ventrikülleri ise oksijenden zenginleştirilmiş kanın depo edildiği boşluklar olarak ortaya çıkar. Başka bir deyişle, sağ yan boşluklarında küçük dolaşım, sol yan boşluklarında ise büyük dolaşım sağlanır Sağ Yan Boşlukları Artrium dextrum : Sağ atrium'a yukarıdan vena cava superior, aşağıdan vena cava interior açılır. Bu damarlar ile, dolaşımını tamamlamış, oksijenden fakir olan kan kalbe döner. Ayrıca, sinüs coronarius adı verilen küçük bir havuzcuk yolu ile de bir kısım

5 kan, yine sağ atrium'a gelir. Sağ atrium'un bir bölümü, kalbin büyük damarı aort'u dışarıdan saracak şekilde uzanır. Buraya kulakçık (auricula atrii) adı verilir. Sağ ve sol atrium'lar arasında yapı olarak oldukça ince gelişmiş bir duvar bulunur ve normal gelişmiş bir kişide bu duvar iki boşluğu birbirinden ayırır (septum interatriale). Bu bölme üzerinde fetal hayatta iken var olan fakat erişkinlerde kapanarak ortadan kalkan bir aralık (foraman ovale) vardır. Kapandıktan sonra çukur bir yapı halinde görülür ve fossa ovalis adı verilir. Fakat %20 oranında bu boşluğun kapanmamış durumları da vardır. Bu durumda, oksijenden zengin kan ile fakir olan kanın birbirlerine karışmaları söz konusudur (siyanoz). Kalbin sağ yan tarafını oluşturan, sağ atrium ile sağ ventrikül birbirleri ile büyük bir delik aracılığı ile irtibatlıdırlar. Bu delik ağzında üçlü kapaklar (valva tricuspidalis) bulunur Ventriculus dexter : Piramid şeklinde bir boşluk olup, kalbin ön yüzünün büyük kısmını oluşturur. Bu boşluk, fonksiyonel bakımdan, kanın geldiği ve kanın gittiği (yükseldiği) kısım olarak iki esas bölümden oluşur. Kanın geliş ve gidiş yollarının alanları, dar bir açı şeklinde birbirleri ile birleşirler (dar bir açı yaparlar). Bu birleşim yerinde ve ikisi arasında kalp duvarının boşluğa doğru çıkıntı yapması ile meydana gelmiş olan bir bölme bulunur. Böylece, geliş ve gidiş yönlerine göre kan akımı, "V" şeklinde bir yola sahip olur. Bu her iki bölüm arasında morfolojik olarak farklılıklar da vardır. Kanın geliş yolunu oluşturan bölümde çok sayıda kas çıkıntıları (trabecul) bulunur. Halbuki çıkış bölümü ise oldukça düz ve kaygan halde bir iç duvar yapısı gösterir. Kan buradan süratle, akciğerlere giden damarların lümeni içerisine aktarılır (a. pulmonalis) Atrium sinistrum : Bu bölüme akciğerlerden oksijen bakımından zenginleştirilerek gönderilen kanı getiren dört adet akciğer veni (venae pulmonales) açılır. Bunların açılma yerlerinde kapak bulunmaz. Sağ atrium'a açılan sinüs coronarius gibi bu kısımda oluşumlar yoktur. Yine bu kısım, sağ atrium'da olduğu gibi öne ve ileriye doğru kulak şeklinde bir çıkıntı yaparak (auricula sinistra), bu defa aortu sol yanından kuşatır. Sol atrium ve sol ventrikül arasında yine büyükçe bir delik ve bu delikte ise iki tane kapak yer almıştır (valva bicuspidalis veya mitralis) Ventriculus sinister : Koni biçiminde bir yapıya sahiptir. Bu bölümde da sağ yanda olduğu gibi, kanın geliş ve gidiş yolları arasında "V" şeklinde bir yapılaşma söz

6 konusudur. Sol yan boşlukları, sağ yan boşluklarına göre daha kuvvetli bir duvar yapısına sahiptir. Bu durum, sol yan boşluklarının fonksiyonel özelliklerinden dolayı ortaya çıkmış bir sonuçtur. Çünkü sol ventrikül'ün ana görevi, akciğerlerden gelen ve oksijenden zenginleştirilmiş olan kanı en ince kapillerlere kadar, vücudun bütün köşelerine göndermektir. Burada bir bakıma bir pompa görevi üstlenmiştir. Sol ventrikül kaslarında fonksiyon kaybı veya görev yapma bozukluğu ortaya çıktığında, hayati bakımdan arzu edilmeyen sonuçlar görülür. Sol ventrikül duvarında oldukça iyi gelişmiş kas çıkıntılarına da rastlanır (musculus papillaris). Bu kas çıkıntılarının tepelerinden başlayan ve kirişsi yapı gösteren ince iplikçikler, atrium ve ventrikül arasındaki delikte bulunan kapaklara kadar uzanırlar ve bu kapaklara tutunurlar. Sol ventrikülün iç duvar yüzü de yine oldukça düz bir yapı gösterir. Hatta bu parlaklık ve kaygan yapılaşma, sağ ventrikül duvarına göre biraz daha fazladır. Sağ ve sol ventriküller arada kalın bir bölme ile ayrılmışlardır (septum interventriculare). Bu bölmenin kalbin tepesine doğru olan büyük kısmı kas yapısında, tabana doğru olan veya diğer bir ifade ile atrium-ventrikül bölmesine doğru uzanan kısım membranoz yapıda olup, biraz daha zayıftır. Çok defa bu membranoz bölümde defektler (açıklıklar) bulunur ki, bu durumda sol ventrikül boşluğu ile, sağ atrium boşluğu birbirleri ile bağlantı sağlamış olurlar. Klinik bakımdan önemli arazlar ortaya çıkar ve bir gelişim hatası olarak görülür (siyanoz). Sol ventrikül boşluğunun üst kısmında aort'un açılma deliği ve bu delik ağzından ise üçlü kapaklar, valva aortae (semiluner kapaklar) bulunur.? Kalbin boşluklarını özetleyin Kalp Kapakları Genel olarak bakıldığında kalp kapaklarının aynı düzlem üzerinde lokalize oldukları görülür. Bu düzlem atriumlar ile ventriküller arası bölmedir (septum atrioventriculare). Buraya kalbin ventil yüzeyi de denir. Bu yüzeyde dört adet açıklık (delik) ve bu delikler içerisinde yer almış kalp kapakları bulunur. Kapaklar bulundukları deliklere, çepeçevre fibröz yapıda bir materyal ile tutunmuşlardır. Kalp kapaklarında damarlanma yoktur ve bu kapakların beslenmesi ancak diffüzyon yolu ile sağlanır. Kapaklarda damarlanmanın görülmesi, daha evvelce burada meydana gelmiş olan bir hastalığın göstergesidir. Atrium ve ventriküller arasında yer bulan kapakların her iki yüzeyi de kalbin iç yüzünü döşeyen ince örtü ile döşenmiştir. Buna karşılık kalpten başlayan büyük damarların (aort ve truncus pulmonalis) açılma delik

7 lerinin ağzındaki kapakların kalbin boşluklarına bakan yüzeyleri kalp boşluğu örtüsü, damar lümeni yüzeyleri ise damarların iç tabakası tarafından döşenmiştir Bölmeler Arası Kapaklar Bu kapaklar, atriumlar ile ventriküller arasındaki deliklerin ağzında yer almışlardır. Boşluklara bakan her iki yüzleri de kalbin iç örtüsü tarafından döşenmiştir. Serbest kenarlarına, chordae tendineae denilen ve ventrikül boşluklarının duvarlarında görülen papilla muscularis'lerin tepesinden başlayarak buraya uzanan ince fibröz yapıdaki iplikçikler tutunurlar. Bu mekanizma sayesinde, ventriküllerin sistolü sırasında kapakların arasındaki açıklık daraltılır ve böylece, ventrikül içindeki kan, ilişkili olduğu istikamete dolaşıma sevkedilir (büyük ve küçük dolaşım). Ancak bu kapaklar ventriküllerin diastolünde açılırlar ve böylece kan bu boşluklara dolma imkanı bulmuş olur. Sağ atrium ile ventrikül arasındaki bölmede bulunan delik ağzında üç kapak (valva tricuspidalis) bulunur. Bu kapaklar, birisi ventriküller arası bölmeye birisi öne ve diğeri de arkaya gelmek üzere bir konum gösterirler. Sol atrium ve ventrikül arasında ise ikili kapaklar (valva mitralis = bicuspidalis) bulunur. Bunlardan birisi önde ve diğeri ise arkada yer almışlardır. Klinikte rahatsızlıklar, ilgili oldukları kapakların adları ile belirtilirler. Örneğin; Mitral darlığı, Trikuspid yetmezliği vb Büyük Damar Kapakları Bu kapaklar ventriküllere bağlanan büyük damarların açılma delikleri ağzında bulunurlar. Morfolojik yapılarından dolayı bunlara "semilunar valf" adı verilir. Küçük kırlangıç yuvalarına benzer boşluklar ihtiva ederler. Bu boşluklar damar lümenlerine doğru tanzim edilmişlerdir. Kapakların birbirleri ile temas eden serbest kenarları biraz daha kalınlaşmıştır ve burada, birbirleri üzerine temas eden küçük çıkıntılar bulunur. Akciğerlere kanı götüren büyük damar (truncus pulmonalis) ağzındaki kapaklar, valva trunci pulmonalis adını alırlar. Sağ ventriküle ait bir kapak sistemi oluşturmuşlardır. Valva aortae ise, sol ventriküle ait olup, oksijenden zengin olan kanın büyük dolaşıma sevkedildiği aort deliğinin ağzında bulunurlar. Aort kapakları seviyesinde (yüksekliğinde) aorttan ayrılan çok önmeli damarlar, kalbin beslenmesinini sağlarlar. Buradan ayrıldıktan son

8 ra, heriki yönde sanki bir taç şeklinde kalbi dolanarak ilgili bölgelere kadar uzanırlar.? Kalp kapaklarını özetleyin 1.4. Kalbin Damarları Kalbin beslenmesi özel damarlar üzerinden sağlanır. Aort kapakları hizasında doğrudan aorttan ayrılan ve sanki bir taç şeklinde kalbi sağdan ve soldan saran koroner damarlar aracılığı ile kalbe besleyici kan gelir. Koroner damarlar aort'dan ayrıldıktan sonra, atrium ve ventriküller arasındaki bölüme isabet eden oluk içinde (sulcus coronarius) yollarına devam ederler. Sağ koroner arter (a.coronaria dextra) kalbin sağ bölümünü ve arka duvarın büyük bir kısmını besler. Sol koroner arter (a. coronaria sinistra) ise, kısa bir gidişten sonra hemen iki kola ayrılır. Bu uzantılar ana dallar halindedir. Dallardan birisi, önde iki atrium arasındaki bölmeye isabet eden çizgi üzerinde ve hafif oluk içinde kalbin tepesine doğru devam eder (ramus interventricularis anterior). Diğeri ise, sola doğru ve ventriküller arası olukta bir yay çizerek devam der (ramus sircumflexus). Sol koroner arter sol ventrikül duvarını ve arka duvarın bir bölümünü besler. Kalbi besleyici bu ana damarlar arasındaki bağlayıcı kolların bulunmasına rağmen (kollateral), büyük damarladan birisinin aniden kapanması durumunda, myokart infarktusu meydana gelir. Ancak, böyle olmakla beraber, damarlardaki daralma yavaş bir seyir ile meydana gelir ise (koroner skleroz), kollateral damar gelişiminde kuvvetli bir durumu ortaya çıkar. Bu durum ise akut olayını engeller. Kalbin duvarlarının venöz kanı ise sonuç olarak, genişçe bir ven havuzunda toplanır (sinüs coronarius). Kalbin arka yüzünde ve yine atrium-ventricul arasındaki olukta meydana gelmiş bulunan sinüs coronarius'ta toplanan venöz kan, sinüsün açılma deliği ile (ostium sinus coronarii) sağ atrium'a boşaltılır.? Kalbin damarlarını özetleyin Kalbin Örtüleri Kalp, dış yüzden ince ve oldukça kaygan yapılı bir örtü ile döşenmiştir (epicard). Kalbi olduk

9 ça sıkı bir şekilde dış yüzden döşeyen bu ince yapılı örtü, kalbe girip-çıkan büyük damarlar kısmına geldiğinde ayrı bir yaprak oluşturur (parietal). Bu yaprak bu defa kalbi sanki bir torba gibi her yanından sararak kapatır. Bu durumda kalp kendini saran sağlam yapılı bu torba içinde sanki asılı durumdadır. Torbaya Pericard adı verilir. Pericard aşağı kısımda, kalbin üzerine oturarak yakın komşuluk yaptığı diaphragma ile oldukça sıkı bir birleşme yapmıştır. Pericard ile epicard arasında, bütün seröz boşluklarda olduğu gibi, çok az miktarda seröz sıvı ile doldurulmuş kapiller bir aralık vardır. Böylece, gerek bu sıvı ve gerekse kalbi üst yüzden (dış yüzden) döşeyen ve saran örtülerin (epicard-pericard) kaygan yapıları sayesinde kalbin hareketleri kolayca meydana gelir.? Kalbin örtülerini özetleyin. 2. DAMAR SİSTEMİ 2.1. Kan Damarları Kalbin tabanında sekiz büyük damarın, kalbe girdiği veya çıktığı görülür. Burada sözü edilen damarlar arter ve ven damarları olmak üzere ayrılırlar. Arterlerde, kalpden kanın ritmik basınçları şeklinde ortaya çıkan kan dalgaları vardır. Bu dalgalar parmakların yardımı ile, damar vuruşu (kan basıncı) olarak alınabilir. Vücudun değişik yerlerinde kan basıncını almaya yarayan damar bölümleri vardır. Bütün arterler, kanı kalpten organlara doğru sevkeden bir yol üzerinde fonksiyon görürler. Venler ise, arterler aracılığı ile organlara kadar dağıtımı yapılmış ve burada fonksiyonunu tamamlayarak, oksijenden fakirleşmiş olan kanın, tekrar kalbe getirilmesi işi ile görevlidirler. Ancak burada belirtmek gerekir ki, bir damarın arter veya ven olarak isimlendirilmesinde, içinde taşımış oldukları kanın oksijenden fakir veya zengin olması bir ölçü olarak alınmaz. Bu durumda sadece kanın taşındığı yön önemlidir. Buna güzel bir örnek akciğe damarlarıdır. Arteria pulmonalis'ler oksijenden fakir kan taşırlarken, vena pulmonalis'ler oksijenden zengin kan transportu ile görevlidirler ve akciğerden gelen bu kanı sol atrium'a sevkederler. Böylece, arterler ve venler, içlerinde kanı nakleden, kapalı ve boru şeklinde bir sistem meydana getirmiş olurlar. Arterler ile venler arasında, vücudun bazı yerlerinde, son derecede ince çaptaki damarlar (capiller) aracılığı ile anastomoz durumu da görülür. Buralar geçiş bölgeleridir

10 Arterler Arterlerin duvar yapısı üç tabakadan oluşur ve aşağıdaki adları alır. İç tabaka = tunica intima (intima) Orta tabaka = tunica media (media) Dış tabaka = tunica externa (adventitia) İç Tabaka (intima); uzun ve çok ince endotel hücrelerinden ve bağ dokusu kısmından oluşmuştur. İntima ve media arasındaki sınırda, elastik bir membran (membrana elastica interna) bulunur. Bu yapı, enine kesitlerde mikroskopik preperatlarda, kırmalı boyun yakası şeklinde görülür. Orta Tabaka (media); arter duvarının en kuvvetli katıdır. Kalp yakınındaki arterlerde bu yapı, çok sayıda, konsantrik düzenlenmiş elastik membrandan oluşmuştur. Bu membran, aralarda düz kas hücreleri ihtiva eder (elastik tip). Küçük ve kalpten uzakta bulunan arterlede ise bu tabaka, tamamen spiral (vida şeklinde) düzenlenmiş düz kas hücrelerinden meydana gelmiştir (muscular tip). Dış Tabaka (adventitia); kollagen ve elastik liflerin oluşturduğu bir ağ şeklindedir. Bu ağ lifleri birbirleri ile bağlantı halinde ve çepeçevre sarmış durumdadır. Media ve adventitia arasında da elastik bir membran (membrana elastica externa) bulunur. Fakat bu membran içerdeki membrana elastica interna'ya göre daha incedir Venler Ven duvarının yapısı, arter duvarlarının yapısı gibi çok kuvvetli değildir. Kas yapıdan dolayı oldukça zayıftır. Elastik lifler ise tek tük görülür. Bu nedenle venlerin duvarları arterlerin duvarına göre daha incedir. Fakat lümenleri, kendilerine uyan arterlerinkine göre oldukça geniştir. Orta veya küçük çaplı bir artere, daima iki ven refakat eder. Özellikle alt ekstremite venleri için ayrı ve özel bir yapı olarak, lümenleri içinde oluşmuş küçük kapakçıklar bulunur. Yarım ay şeklinde cepler halinde ven duvarlarından, lümenlerine doğru çıkıntı yapan bu kapakçıklar, venler içinde bulunan kanın sirkülasyon sırasında geriye dönüşünü engelleyerek, kalp istikametinde akışını kolaylaştırırlar. Kasların faaliyetleri ile venler üzerine yapılan basınçla ortaya çıkan kan hareketini, bu sirkülasyon içinde ven kapakçıklarıda regüle ederler. Bu kapakçıkların daima kalp istikametine doğru açıldıkları da unutulmamalıdır

11 Kapiller (Kılcal) Damarlar Arter ve venler arasındaki bağlantıyı bu ince damarlar sağlar. Ortalama çapları 5-25 mikron kadardır. Kapillerlerin ince yapılı duvarları sayesinde kan gazları, metabolizma artıkları, gıda maddeleri, vitaminler ve hormonların değişimi sağlanır. Aynı zamanda lökositler de bu kapiller duvarlarındaki açıklıklar yolu ile amiboid hareketler yaparak, yer değiştirirler (leukodiapedese). Esas itibariyle 5-25 mikron çaplara sahip (bazı kaynaklara da 5-15 mikron) olan kapillerleden başka, çapları biraz daha büyük özel yapıda olanları da vardır. Karaciğer kapillerleri gibi (bunlara sinusoid adı verilir). Canlılığın devamı süresince kapiller damarlarda tomurcuklanma yolu ile yeniden oluşma söz konusudur.? Damar sistemini özetleyin. 3. DOLAŞIM SİSTEMİNDE BAZI ÖNEMLİ ARTERLER Vücuttaki kan dolaşımını sağlayan bütün damarlar aorta'dan ayrılırlar ve taşımış oldukları oksijenden zengin kan ile vücudun beslenmesini sağlarlar Aorta Kalbin sol ventrikülünden başlayan aort, önce hafifçe sağa ve yukarıya doğru uzanır. Bu kısma, yani yükselen bölümüne, çıkan aort (aorta ascendens) adı verilir. Bu bölüm az bir gidişten sonra, sola doğru bir kavis yaparak döner ve solda akciğere giden sol ana hava yolunu (bronchus principalis dexter) üstten çaprazlayıp, aşağıya doğru uzanır. Aşağıya doğru gidişi sırasında önce vertebral kolunun sol yanında iken, daha sonra yavaş yavaş kolunun önüne doğru kayar. Aort başlangıcından itibaren gidiş istikametlerine göre 3 esas kısma ayrılarak tarif edilir: Yükselen aort = aorta ascendens Aort yayı = arcus aorta İnen aort = aorta descendens Aortun inen bölümü ise (aort descendens) bulunduğu gövde bölümüne göre iki kısma ayrılır ve aşağıdaki gibi adlandırılır

12 Aorta thoracica = göğüs bölümü Aorta abdominalis = karın bölümü Aorta ascendens Aortun bu bölümü tam olarak kalbin torbası (pericard) içinde bulunur. Buradan aort kapakları seviyesinde her iki tarafa doğru koroner arterler ayrılır ve ilgili kalp duvarlarını beslemek üzere, sulcus atrioventricularis içinde yollarına devam ederler Arcus aorta Aortun yükselen bölümü az bir gidişten sonra, açıklığı aşağıya bakan bir kavis yaparak, vertebral kolunun önünden sola doğru geçer ve daha sonra bu kolun sol yanında aşağıya doğru yönelir. Aortun bu kavisinden (arcus aorta) üç önemli ve büyük arter ayrılır: Truncus brachiocephalicus A. carotis communis (sinistra) A. subclavia (sinistra) Bu üç arter de, başın ve kolların (üst ekstremitelerin) kan ile beslenmelerini sağlar. Sol yanın yukarıya doğru ayrılan arterleri ayrı ayrı aort kavsinden çıkmalarına rağmen, sağ yan tarafın arterleri yukarıda da belitildiği gibi önce bir büyük kütük halinde (truncus brachiocephalicus) ayrılıp, daha sonra a.subclavia dextra ve a. carotis communis dextra olmak üzere bölünür. Her iki yanda yukarıya doğru yükselen boynun büyük arterleri (a. carotis communis), yanlarda yaklaşık hyoid kemik hizalarında tekrar ayrılır ve iki önemli ve kalın dalı oluştururla. Bunlardan a. carotis externa, daha sonra yapacağı dallanmalar ile, boyun, yüz ve baş bölümünün dış kısmının kan ihtiyacını karşılar. Dil, larynx, tiroid bezi, yüz ve çiğneme kasları ve dişler bu arterin dalları aracılığı ile kanlarını alırlar. A. carotis interna ise, yapacağı dallanmalar ile beynin bir bölümünün ve orbitanın kan ihtiyacını karşılar. Her iki yanda a. subclavia'lar, clavicula'nın (köprücük kemiği) alt kenarına kadar bu isim ile tarif edilirler. Daha sonra bunlar koltuk altı çukuruna doğru uzanırlar. Adları da koltuk çukurunda a.axillaris ve koltuk çukurundan sonrada a. brachialis olarak değişir. Kol arteri (a. brachialis), kolda m. brachialis'in medial kenarında bulunur ve buradan kolayca da parmak ile bulunabilir. Nihayet kolda aşağıya doğru uzanıp, dirsek eklemine kadar ge

13 len bu arter burada a. radialis ve a.ulnaris olmak üzere ikiye ayrılır. Bu arterin dalları, kol kaslarının ve dirsek bölümünün kan ihtiyacını giderirler. Önkolda ilerleyen a. radialis ve a. ulnaris, elin avuç kısmında (palmar yüz) birbirleri ile birleşerek önemli ve kuvvetli bir arter yayı oluştururlar. Bu arter yayı yüzeyel ve derin olmak üzere iki oluşum halinde ortaya çıkar. A. radialis önkolun üçte iki alt kısımlarında oldukça yüzeyelleşir ve bu durum el bileği kısımlarında çok açık bir hal alır. Buradan arterin pulsasyonu rahatlıkla alınabilir. Nabız sayımı için önemli yerlerden birisidir. A. subclavia'nın dalları içinde belirtilmesi gerekli en önemlilerinden birisi a.vertebralis'tir. Her iki yanda yukarıya doğru yükselen a. vertebralis'ler altıncı boyun vertebrasının yanlarındaki deliklerinden (foramina transversaria) girerek yukarıya yükselirler. Nihayet birinci boyun vertebrası olan atlas'ın üst yüzündeki bir oluktan geçip (sulcus a.vertebralis), daha sonra kafatası içine dahil olurlar ve az bir gidişten sonra beyin tabanında karşılıklı vertebral arterler birleşerek önemli bir yeni arter kütüğü oluştururlar (a. basilaris). A. basilaris, vermiş olduğu ince uzantılar ile bir yandan beyincik (cerebellum) ve diğer yandan ise beynin bir bölümünün beslemesini sağlar. Aynı zamanda bu arterin dalları, arteria carotis interna yolu ile gelen diğer arter uzantılarının da katılması ile beyin tabanında yedi köşeli poligonal bir arter halkası, meydana getirir (Willis poligonu). Bu arter poligonu (circulus arteriosus) beynin beslenmesi bakımından, damarların herhangi birisinin tıkanmasında önemli rol oynar. Ayrıca, bu tür arter beslemesinin, Neuoroşirurji'de klinik bakımdan son derecede pratik önemi vardır Aorta descendens Aort kavisinden sonra, aşağıya doğru inen bölüme, aorta descendens adı verilir. Önce, vertebral kolunun sol yanında iken, aşağıya doğru indikçe, yavaş yavaş sağa doğru kayıp, hemen hemen orta çizgiye uygun olacak bir şekilde, diaphragma üzerindeki kendine ait delikten (hiatus aorticus) geçerek karın boşluğuna dahil olur. Aorta descendens'in bu gidişine dikkat edilirse, iki önemli bölümde yol almış olur ve buna göre de iki kısma ayrılır. Göğüs bölümü = Aorta thoracica Karın bölümü = Aorta abdominalis Aorta thoracica : Bu bölüm, dördüncü göğüs omurunun sol yanından başlar ve 12'ci göğüs omuruna kadar devam eder (aortun diaphragmayı aştığı yere kadar). Aortun bu kısmından göğüs bölümünde bulunan orgnalar ile, kalp kesesine, diaphragma'ya ve ka

14 burgalar arasında uzanmak üzere bu bölüm kaslarının beslenmesi için ince dallar ayrılır (Rami bronchiales, Rr.oesophagei, Rr. pericardiaci, Aa. phrenicae superiores, Aa, intercostales porteriores, Rr. mediastinales) Aorta Abdominalis : Thorax ile karın boşluğunu ayıran bölmedeki (diaphragma) kendine ait olan delikten (hiatus aorticus) geçen aort artık karın bölümüne ulaşır ve adı da değişir (aorta abdominalis). Karın bölümünde aort, 4.cü bel omuru hizasına kadar iner ve yaklaşık bu seviyede sağ ve sol yana gitmek üzere iki önemli ve büyük dalına ayrılır (bifurcatio aortica). Karın aortunun dalları karın organları ile pelvis organlarına giderler. Aortun karın bölümünde vermiş olduğu en büyük dallardan birisi, kalınca bir kütük halinde ayrılan truncus coeliacustur. Bu kök daha sonra önemli üç dala ayrılır : A. gastrica sinistra A. hepatica communis A. lienalis Bu dallar ile karnın üst kısmında yer alan önemli organlar ihtiyaç duydukları kanı almış olurlar. Mide, pankreas, onikiparmak barsağı (duodonum), karaciğer ve dalak bu yolla kanını alır. Bu kalın arter kütüğünden sonra karın aortundan, yine çevre organlara ve aşağılara kadar uzanan önemli damarlar ayrılırlar. A. mesenterica superior A. mesenterica inferior Aa. suprarenales mediae Aa. renales Aa. testiculares (veya ovarica) Aa. phrenicae (inferiores) Aa. lumbales Yukarıda adları verilen arterlerin bazıları tek olup, diğerleri ise aortun hariki yanından simetrik durumda ayrılan damarlar olarak görülürler. Barsakların, böbrek üstü bezlerinin, böbreklerin, testislerin (veya ovariumların), diaphragma ile bel bölümü kaslarının beslenmeside bu uzantılar aracılığı ile sağlanır. Böylece karın bölümünde, değişik yönlerde bir takım dallar vererek aşağıya doğru inen

15 aort, yaklaşık 4.cü lumbal vertebra hizasına gelice ikiye ayrılır (bifurcatio aortae) ve pelvis boşluğuna doğru uzanan, sağlı-sollu simetrik iki yeni damar halinde devam eder (Aa. iliacae communes). Pelvis (leğen) boşluğu içinde bu boşluğun duvarlarına yaslanarak devam eden bu kalın arter dalları, az sonra herbirisi tekrar ikişer kola ayrılır (a. iliaca externa ve a. iliaca interna). Arteria iliacae interna pelvis boşluğu içerisinde bulunan organların (genital organlar ve duvarını oluşturan yapılar) besleyici damarı olarak görev yüklenmiştir ve burada yeniden pekçok dallara ayrılacaktır. A.iliaca externa ise, aşağıya doğru devam ile, uyluğun ön tarafına kadar gelir. Buraya gelirken uyluktaki önemli bir bağın (lig. inguinale) altından geçer ve bu sırada yanında uyluk ön kısım veni ile daha aşağılarda uzantıları devam eden siniri de bulunur. A. iliaca externa, uyluk ön lojuna geldiğinde adı değişerek a. femoralis adını alır. Bu arter uylukta aşağıya doğru ilerler ve bu bölümün iç kısmında yer alan adduktor kaslar ile uyluk kemiği arasında oluşan bir kanaldan (canalis adductorius) geçerek, bu dafa dizardı çukuruna ulaşır ve adı da burada arteria poplitea olur. A. popliteanın dizardı çukurunda aşağılarda ikiye ayrılması ile a. tibialis posterior ve a. tibialis anterior adı verilen dalları meydana gelir ki, bu iki arterin devam eden dalları aracılığı ile bacak ve ayak bölümünün kan beslenmesi sağlanmış olur.? Dolaşım sisteminde arterleri özetleyin. 4. DOLAŞIM SİSTEMİNDE BAZI ÖNEMLİ VENLER Daha öncede belitildiği gibi, insan vücudunda kan damarı sistemi iki önemli bölümden oluşur. Oksijenden zengin kanı perifere taşıyacak damarlar (arterler) ve dolaşımını yapıp, görevi tamamladıktan sonra tekrar bir araya toplanan oksijeni azalmış olan kanı merkeze (kalbe) getirecek damarlar (venler). Sol ventrikül'den aorta yardımı ile perifere dağılan kanın geriye dönüşü ise venler aracılığı ile sağ atrium boşluğuna olacaktır. Buraya gelişleri de yine çapları oldukça büyük damarlar aracılığı ile sağlanır. Venler içerisinde merkeze dönen kanın bu yöndeki hareketi, arter duvarlarında olmayan bazı kapakçıklar (özellikle alt ekstremitelede) ve aynı zamanda kasların aktif basınçları ile sağlanır. Kalbin sağ atriumundan sağ ventrikülüne geçen kan, oksijenden zenginleştirilmek üzere bu defa kalpten, akciğerlere yine büyük yapıdaki damar aracılığı ile (truncus pulmonalis) nakledilir. Akciğer yapısı içerisinde bir ağaç dalı gibi pek ince dallanmalara tabi olan ve venöz kan taşıyan damarlarda karbondioksit ve oksijen alış verişi yapılır. Böylece oksijenden zengin kan bu defa tekrar vena pulmonalis adı verilen sağlı-sollu dört adet damar vasıtasıyla kalbin sol atriumu

16 na sevkedilir. Burada görüldüğü gibi, kalp ile perifer arasında ve kalp ile akciğerler arasında esas bakımdan birbirinden ayrı iki kan dolaşımı söz konusudur. İşte akciğer ve kalp arasında oluşan dolaşıma küçük dolaşım, diğerine ise büyük dolaşım adı verilir. Hemen her artere bir ven karşı düşerek oluşan bir dolaşım sisteminde, özellikle ekstremitlerde ve derin katlarda bulunan her arter için iki venin düzenlenmiş olduğu görülür. Böylece, geriye doğru bir gidiş ile, daha da çapları kalınlaşmış venler, nihayet iki büyük ve önemli kök halinde kalbin sağ atriumuna açılırlar. Açılma ağızlarında (deliklerinde), aort ve truncus pulmonalis'te olduğu gibi kapakçık sistemleri görülmez. Bu iki büyük ven aşağıdaki adları alır. Vena cava superior : Vücudun üst kısmının (yarısının) kanını sağ atriuma getirir, Vena ceva inferior : Vücudun alt yarısının (ve tabiiki karın bölümünün) venöz kanını yine sağ atriuma geri getirir. Arterler söz konusu olduğunda, bunların daha çok vücudun derinliklerinde ve hatta kaslar arasında daha derinlerde yer aldıkları görüldüğü halde, venlerde durum biraz daha değişiktir. Venler, deri altından renkleri ile de rahatlıkla ayrılabilecek bir halde ve oldukça yüzeyel olarak belirlenebilir. Ayak sırtında, el sırtında ve dirsek ekleminin ön kısmında venler rahatlıkla parmak yardımı ile bulunabilir. Diğer pek çok ven ise, daha derinlerde ve kaslar arasında arterler ile birlikte uzanırlar. Gerek derin ve gerekse yüzeyel uzanan venler birbirleri ile pekçok ve değişik tarzdaki uzantılar ile bağlantı sağlar. Bu bakımdan venleri ilgilendiren variasyonlar pek fazladır. Bu variasyon durumları bazen cerrahi müdehalelerde önemli sonuçlar doğurur (Trakeotomi; Laryngetomi vb.). Daha öncede belirtildiği gibi venlerin lümenleri içinde, aralıkları herzaman sabit olmayan uzaklıklarda yer alan birtakım kapakçıklar bulunur. Bu kapakçıklar, çevre organ kaslarının ve ven duvarında bulunan kasların, yaptıkları basınç ile merkeze doğru sevkedilen kanın, geriye dönüşünü engelleyecek mekanizmalardır. Genel olarak ven duvarlarındaki kas tabaka oldukça az gelişmiştir veya hemen hiç yoktur. Ancak, bacak ve karın venlerinde kas yapı daha kuvvetli olarak görülür. Önceden de sözedildiği gibi, sonuçta vücutta bütün venler, iki büyük vene açılarak sonlanırlar (V. cava superir ve inferior). Bununla beraber, arterlere uymayan bir düzen içinde ven dolaşımı belli sıra ile ele alınabilir. Buna göre şu şekilde bir sınıflama yapılabilir: Gövdenin dorsal (sırt) venleri

17 Kafatası içinin venleri (beyin venleri ve sinüsler) Pelvis'in ven plexusları (plexus venosus) Ekstremitelerin ve boynun deri venleri Vena portae Bütün bu venlerin regional ve indivüdüel olmak üzere bir takım variasyonlar gösterdikleri daha öncede belirtilmiş ve klinik önemine değinilmişti. Özellikle bu variasyonlar ekstremitelerin deri venlerinde fevkalade büyük boyutlarda ortaya çıkar. Bu durum ise klinikte son derece önemlidir. Zira, herşeydan önce kolun venleri kan alma veya enjeksiyon yapma bakımından önemli yerlerdir. Bacak yüzeyel venlerinde ve özellikle bacakta, uzun süre ayakta kalarak iş yapan kişilerde (öğretmen gibi) kanın yığılması veya ven duvarlarının zayıflaması sonucu, ven duvarlarında dışarıya doğru şişkinlikler ortaya çıkar (varis). Bu durum ise rahatsız edici ağrılara sebep olur Akciğer Ven Dolaşım V.cava superior ve inferior yolu ile kalbe dönen venöz kan (oksijenden fakir), sağ ventrikülden truncus pulmonalis yolu ile akciğerlere sevkedilir. Burada, kapiller damarlarda oksijen ve karbondioksit değişimi yapıldıktan sonra, bu defa ikisi sağda ve ikisi de solda olmak üzere, dört adet ven ile (v.pulmonales) kan sol atriuma sevkedilir. Böylece oksijenden zenginleştirilmiş olan bu kan daha sonra sol ventrikülden aort yardımı ile büyük dolaşıma aktarılacaktır. Caval venlerin kalbe açılma durumları ile, akciğerlerden kalbe gleen Vv. pulmonalesler, birbirlerini sanki bir haç şeklinde çaprazlar durumdadırlar. Buna göre, vena cava'lar çaprazın dikey bacağını, Vv. pulmonales'ler ise horizontal uzantısını oluştururlar Vena portae Mide, dalak, barsaklar ve pankreas'dan gelen venler, doğrudan vena cava inferior'e açılmazlar. Bunlar önce kendi aralarında birleşirler ve bir ven kütüğü oluştururlar. Karaciğerin alt yüzü ve pankreas başı civarında meydana gelen bu ven kütüğüne "Vena portae" adı verilir. Bu kütük bir bütün olarak karaciğerin alt yüzündeki kapısından (porta hepatis) içeriye doğru sokulur. Karın organlarının kanı, karbonhidrat ve albümin nakli bakımından önemlidir. Bu yapılar,

18 karaciğer içinde işlenerek vücut için hazır hale getirilir. Karaciğer içine sokulan vena portae, burada daha çok dallara ayrılır ve sanki bir kapiller sistem oluşturur. Daha sonra, karaciğer içerisinde dağılan ve işlenmiş duruma getirilen kan, tekrar karaciğerde küçük damarlar (venler) halinde toplanmaya başlar ve nihayet, karaciğerden venae hepaticae adı verilen küçük damarlar aracılığı ile, vena cava inferior'e açılırlar. Herhangi bir nedenle vena porta'daki kan akımının engellenmesi veya bizzat karaciğerin yapısında meydana gelen klinik bazı vakalar sonrasında (siröz) veya karciğer içi venlerinin rahatsızlıklarına bağlı olarak kan, sirkülasyon yapmak için yeni kollateral yollar bulmaya mecbur olur. Bu durumda ortaya çıkan anastomozlar oldukça büyük bir genişleme yapabilir. Örneğin, mide veya özofagus venleri üzerinde veya karın ön duvarı venleri üzerinde böyle bir anastomoz söz konusu olabilir. Karın ön duvarı venlerinin göbek deliği çevresinde bir ağ yapacak şekilde genişlemesi ile ortaya çıkan klinik vaka "Caput medusae" olarak adlandırılır. Özofagus venlerinin genişlemesi, hayatı tehdit edeci kanamalara yol açabilir. Zira bu varisler (ven genişlemeleri) mukozanın hemen altında meydana gelirler ve çok kolay bir şekilde tahrip olabilirler.? Dolaşım sisteminde venleri özetleyin. 5. DOLAŞIM SİSTEMİNDE LİMFA YOLLARI (Limfa sistemi) Kan damarları sisteminin yanısıra, diğer bir damar sistemi de vücudun önemli bir yapısı olarak yer almıştır. Damarlardan ve vücudun belli yerlerinde lokalize olmuş birtakım düğümlerden oluşmuş bu düzene, limfa sistemi adı verilir. Bu sistem doku içerisine, ince kan damarları (kapiller) yolu ile (duvarlardaki küçük açıklıklar yolu ile) verilen maddelerin (albumin, su ve elektrolit gibi) naklinde önemli görevler üstlenmiştir. Limfa sistemi, çok ince ve hassas bir yapı gösteren ve aynen kan kapillerleri gibi çok ince bir şekilde dallanmalar yapan limfa kapillerleri halinde başlar. Normal durumda bu yapının görülmesi ve hatta disseksiyonu çok güçtür ve özel teknikler gerektirir. Periferden kapiller halinde başlayan limfa yolları, birbirleri üzerine aktarılarak ve merkeze doğru gitmek üzere, daha büyük lenfa damarlarını oluştururlar. Limfa damarlarının duvar yapısı da, kan damarları gibi bir oluşum gösterir. (İntima, media ve adventitia). Ancak duvar kalınlığı çok öncedir. Duvar yapısı içinde yer yer düz kas lifleri de bulunur. Büyük limfa damarlarının duvar yapı

19 ları ise, venlerin yapısına benzer. Limfa damarları da aynen ven sisteminde olduğu gibi küçük kapakçıklara sahiptir. Bu yapılar limfa sıvısının tekrar geriye dönmesini engeller. Vücudun bütün limfa sıvısı, sonunda iki büyük limfa kütüğü tarafından (ductus thoracicus ve truncus lymphaticus dexter) taşınır ve belirli yerlerde venöz sisteme aktarılır. Yukarıda adları verilen kütüklerden ductus thoracicus diaphragma'nın alt yüzünde ve lumbal vertebralar hizasında bulunan küçük bir havuzcuktan (cisterna chyli) başlar ve diaphragma'yı aort deliğinden (hiatus oarticus) geçtikten sonra, göğüs boşluğunda vertebral kolonun sol yanında olmak üzere yukarıya doğru yükselir. Yukarıya doğru devam eden bu kısım Ductus thoracicus'dur. Yolu boyunca önemli thorax organları ile yakından arkadaşlık yapar. Bu limfa kanalı en sonunda sol ven açısına (angulus venosus sinister) açılarak sonlanır. Ductus thoracicus bütün olarak düşünüldüğünde; alt ekstremitelerin, pelvis'in ve karın organlarının, göğüs organlarından sol yanda bulunanların, sol üst ekstremitelerin, başın ve boynun sol yarısının limfa sıvısını toplar. Vücudun sağ üst bölümünün limfası ise, Truncus lymphaticus dexter tarafından toplanır. Kısa bir gidişten sonra bu dafa bu kanal da, sağ ven açısına açılarak sonlanır (angulus venosus dexter). Her vücut bölgesinin özel (kendine ait) limfa damarları, bu bölgelere ait olan küçük bir takım düğüm şeklindeki yapılardan geçerler. Limfa düğümleri adı verilen bu oluşumlar, yuvarlak veya oval yapıda, fasulye şeklinde oluşumlarlar. Büyüklükleri değişik olmakla beraber, belli bölgelerde ve özel görevler yüklenmiş olan bazı limfa düğümleri bilhassa gelişmiş olarak görülürler (Rosenmüller düğümü gibi.). Gerek bu limfa düğümleri ve gerekse limfa damarları, aynen venlerde olduğu gibi yüzeyel veya derin bölgelerde olmak üzere dağılım gösterirler ve limfa damarları venler ile birlikte uzanırlar. İltihaplanma durumlarında, hemen derinin altında bulunan limfa damarlarının kırmızı çizgileri rahatlıkla görülebilir. Limfa yollarının uğradıkları Bölgesel limfa düğümleri, vücut için zararlı maddelerin süzülmesinde önemli rol oynarlar (bakteriler ve hücreler gibi). Büyük eklemlerin büklüm yapan taraflarında, göğüs karın ve pelvis boşluklarının bağ dokusu içerisinde, boyunda, mide ve barsak civarında, büyük organların damar ve sinirlerinin giriş-çıkış yaptıkları kapılarında (hilus) değişik sayılarda ve büyüklüklerde oluşmuş önemli limfa düğümleri bulunur. Bölgesel olarak bulunan ve değişik şekilde düzenlenmiş olan limfa düğümleri, çeşitli rahatsızlıklarda önemli teşhis vasıtası olurlar. (Koltukaltı, boyun yan tarafı, kulak altı bezi, uyluk bölümü limfa düğümleri gibi).? Dolaşım Sisteminde Limfa yollarını özetleyin

20 6. LİMFOİD ORGANLAR 6.1. Dalak (Lien) Karın bölümünde bulunan bir organdır. Fonksiyonu nedeniyle, limfatik organ olarak kabul edilir. Kırmızı mavimsi bir renkte olup, kahve çekirdeğine benzer. Karnın sol üst kısmında, normal olarak kaburgalar arasında bulunur ve uzun ekseni 10. kaburgaya paralel durumdadır. Bulunduğu yere göre sol böbrek ve böbrek üstü bezi, mide ve kalın barsağın solda yapmış olduğu büklüm ile (flexura coli sinistra) sıkı bir komşuluğu vardır. Birtakım bağlar aracılığı ile mideye ve diaphragma'ya tutunmuştur. Yaklaşık 200 gr. kadar ağırlıkla olup, 12 cm. kadar uzunluğu ve 8 cm. kadar da genişliği vardır. Kalınlığı ise 3 cm. civarındadır. Dalak, kan bakımından zengin, yoğurulabilir bir organ olup, etrafı sağlam bağ dokusundan oluşmuş bir kapsül ile çevrilmiştir. Bağ dokusundan ayrılan birtakım sağlam bölmeler, aynen limfa düğümlerinde olduğu gibi, dalağın içerilerine kadar uzanarak, organı birtakım bölmelere ayırır. Bu yapılar birbakıma organın iskeletini oluştururlar. Dalak içlerine kadar uzanan trabeküller arasında organın pulpası bulunur. Dalak pulpası; kan damarı, kan, birtakım hücre, kan boşlukları, limfatik doku ve retiküler bağ dokusundan oluşmuştur. Bu durumu ile dalak, bir bakıma kanı filtre eden bir yapı olarak da kabul edilebilir. Dalağın girişinde (hilus lienis) bu organın önemli arteri (a. lienalis) birçok dala ayrılırı ve bu dallar trabeküller boyunca uzanırlar. Daha sonra uzanan arterler, tekrar çok sayıda dallanma yaparak, dalak pulpasında yoğunlaşırlar. Dalak pulpası kendi içinde kırmızı ve beyaz pulpa olmak üzere iki kısma ayrılır. Beyaz pulpada limfositler bulunur ve esas yapı elemanları olarak da bu oluşumlar görülür. Kırmızı pulpa içinde ise, karakteristik yapı olarak küçük kıvrımlı, kılcal damar şeklinde yapılar (sinüs) vardır. Bu yapılar, kırmızı kan cisimciklerini toplayarak, ihtiyaç olduğunda tekrar geriye verebilirler. Özet olarak dalağın fonksiyonu şu şekilde verilebilir : Kırmızı kan cisimciklerinin yıkımı, Kan depolama, İmmun sistemde fonksiyon görme, Limfosit oluşumu

21 6.2. Timus (Thymus) Göğüs ön tarafında bulunan sternum'un hemen arkasında yer alır. Lobuler yapıda olan bu organın lobçukları, kişiden kişiye değişir. Doğrudan, kalbin dış tarafını saran torbası (pericard) ile temastadır. Timus'un esas yapısı bir retiküler dokudur. Hücre ağının boşluklarında bol miktarda limfosit depo edilir. Bunlara, timosit (tymocit) adı verilir. Timus çocuklarda oldukça büyüktür ve büyümesi de yaklaşık olarak yaşlara kadar devam eder. Bu sıralarda en büyük haline erişir (ağırlık olarak). Bu yaşlardan sonra ise tekrar küçülmeye başlar ve hatta erişkinlerde yerinde sadece bir yağ dokusu olarak yapı kalır. Ancak, bazen timus artıklarına da rastlamak mümkündür. Timus'un fonksiyonu uzun süre tam bir açıklıkla belirlenememiştir. Fakat bugün bu organın bazı fonksiyonları artık belirlenmiştir. İmmunolojik savunma durumlarında ve limfosit oluşumunda görevi olduğu bugün bilinmektedir. Bunların yanısıra, son zamanlarda yapılan araştırmalar ile bu organın özellikle bir dejeneratif kas hastalığı ile (Myasthenia gravis pseudoparalytica) sıkı bir ilişkisi olduğu görülmüştür. Cerrahi müdehale ile timus'un çıkarılmasından sonra belirtilen kas hastalığının ortaya çıktığı tesbit edilmiştir.? Limfoid organları özetleyin. 7. ENDOKRİN BEZLER = İÇ SALGI SİSTEMİ Endokrin sistem, salgılarını doğrudan kana veren çeşitli iç salgı bezlerinin biraraya gelişi oluşur. Bu bezlerin salgılarına hormon adı verilir. Doğrudan kana verilen bu salgılar, insan organizmasında organ fonksiyonlarının regülasyonu için büyük öneme sahiptirler. Endokrin organlar içinde şunlar vardır : Hipofiz (Hypophysis) Epifiz (Epiphysis = corpus pineale) Glandula thyreoidea Glandula parathyreoidea Pankreas'ın langerhans adacıkları Gonad'lar (Testis ve Ovarium) Timus (Thymus) Burada adları verilen organların hepsi, salgılarını doğrudan kana verirler. Bunlara ilaveten,

22 paraganglion adı verilen küçük yapılı oluşumlar da vardır. Bu oluşumlar, bazı damar ve organların çevresinde yer bulurlar ve yine salgılarını doğrudan dolaşım sistemine verirler. Aynı zamanda endokrin faaliyet de gösteren timus hakkında, limfoid organlar bahsinde gerekli bilgiler verilmişti Hipofiz (hypophysis) Bu organ küçük bir fasulyeye benzer. İnce bir sap ile beyin tabanına asılmış durumdadır. Genişlemiş olan kısmı, cranium'un tabanını oluşturan Os sphenoidale'nin sella turcica adı verilen kısmına oturur. Adenohipofiz ve Nörohipofiz adı verilen iki kısımdan oluşur. Hipofiz hormonu diğer iç salgı bezlerini kontrol edici bir özellik taşır. Bunun yanısıra; düz kasların kontraksiyonları, vücuttaki sıvı dengesinin regülasyonu, üreme bezlerinin fonksiyonları gibi, faaliyetler üzerinde etkili bir bezdir Epifiz (Epiphysis = corpus pineale) Çam kozalağı şeklindedir. İsmi de bu bakımdan "Epifiz" olarak verilmiştir. Beyin kökünün arka tarafından yer alır. Biraraya gelmiş epitel (pineal) hücrelerden oluşmuştur. Üzeri bağ dokusundan meydana gelmiş bir örtü ile kaplanmıştır. Yaşlanma ile artan bir şekilde, bezin içinde kum tanecikleri ortaya çıkar. Bunlara beyin kumu (acervulus) adı verilir. Bu bezin hormonu (salgısı) çocuklarda cinsiyet hormonlarının oluşumunda frenleyici bir etki gösterir. Epifiz'in etkisinin ortadan kalkması durumunda, özellikle erkek çocuklarda cinsel gelişmenin hızlandığı görülmüştür Tiroid bezi (Glandula thyroidea) Boynun ön tarafında ve tiroid kıkırdağın her iki yanında yer almış iki büyük lob şeklinde görünür. Bu iki büyük lob, ortada bir ara parça ile bağlanmıştır. Bez dıştan, bağ dokusundan meydana gelmiş iki kapsül ile kuşatılmıştır. Dış kapsül daha gevşek bir halde bulunur ve kolaylıkla dokudan ayrılabilir. İki kapsül arasında ve arka yüzde paratiroid bezler yer alır. Ayrıca bu iki kapsül arasında beze gelen önemli damar ve sinirler de bulunur. Büyüklük olarak normalde bez, boyun ön kısmından görülmez ve hatta el ile yoklandığında da hissedilmiz. Ancak bir bez rahatsızlığı durumunda bu durumun dışına çıkılır

23 Bezinüç önemli salgısı vardır (thyroxin, calcitonin ve trijodthyronin). Bu salgıları ile özellikle organizmada yanma olayını ve bazal metabolizmayı ayarlar. Bezin çok veya az çalışmasına bağlı olarak, ilgili hormanların yapımı değişeceğinden; klinikte önemli rahatsızlar ortaya çıkar (Kretinismus, Miksodem, Basedow gibi) Paratiroid bezler (Glandula parathyreoidea) Bu bezler, tiroid bezlerinin yan loblarının arka kısımlarında bulunur. Küçük epitel topluluklarıdır. Normal olarak ikisi üst ve ikisi de alt olmak üzere dört tanedirler. Ancak sayılarında değişme olabilir. Tiroid bezi ameliyatlarında bu bezlerin sayıları, durumları ve yerleri mutlaka gözönünde bulundurulmalıdır. Bezlerin salgıladıkları hormon, fosfor metabolizması ve kandaki kalsium miktarının ayarlanmasında önemli fonksiyon görülür. Kemik, barsak, böbrek ve sinir sistemi üzerine de etkili bezlerdir. Bezin hiç bulunmaması (veya çalışmaması) durumunda, bütün kasların kasılmaları ortaya çıkar. Bu duruma kalp kasları da katılabilir. Bezlerin aşırı çalışmalarında da önemli kemik rahatsızlıkları görülür Langerhans adacıkları (Pankreas) Pankreas'ın parankiminde bulunurlar. Adacıklar halindedir ve sayıları 1-2 milyon kadardır. İç salgı olarak insulin ve glukagon adı verilen hormonları yaparak kana verirler. İnsulin miktarında azalma, şeker hastalığı adı verilen tabloya yol açar (Diabetes mellitus) Gonad'lar (Testis ve ovarium) Erkek dış genital organlarından scrotumların içinde yer almış yumurta şeklindeki oluşumlara testis adı verilir. Testis'ler endokrin faaliyet yaptıkları gibi, dış salgı bezi olarak da fonksiyon görürler. Burada yapılan hormon ile (testosteron) cinsiyet organları gelişimi ve sekonder cinsiyet belirtileri yakından ilişkilidir. Ovarium'lar ise, büyükçe bir badem şeklinde oluşmuş yapılardır. Pelvis boşluğunda kendilerine ait çukurlarda bulunurlar. Bir çift dişi cinsiyet organıdırlar. Ovarium'larda iki önemli hormon yapılır (Östrogen ve Progestoron). Uterus'un gelişim ve uterus mukozasının kalınlaşması ve sekonder genital belirtilerin ortaya çıkışı ovarial hormonların etkisi ile olur. Bu hormonlar aynı zamanda menstrual siklus ve hamilelik durumlarında önemli fonksiyon