TÜRK KAMU YÖNETiMiNDE PLANLAMA BiRiMLERi VE SORUNLARI

Transkript

1 TÜRK KAMU YÖNETMNDE PLANLAMA BRMLER VE SORUNLARI Gencay ŞAYLAN TODA1E Asstanı GİRİş Hemen hemen on yıllık br süreden ber planlama term Türkye'de karzmatk br anlam fade etmektedr syasal mücadele düzeynde adeta br efsane halne getrlen planlama fkr ve eylemnn, özellkle 1960 Devrmnden sonra Türkyey hızla azgelşmşlkten kurtaracağı paylaşılan br nanç olmuştu. Br yöntem ve teknk olarak gerek bürokratk kadrolarda gerek aydın çevrelerde planlamaya olan nanç neden le, ülkenn ekonomk ve toplumsal yaşamını düzenleyp ona yön verecek, Başbakanlığa bağlı br örgüt olarak «Devlet Planlama TeşkhUı» (DPT) kurulmuş ve özel kesm çn yol gösterc, fakat tüm kamu kesm çn emredc ntelkte «Beş Yıllık Plan ve uygulanmaya başlanmıştır. lar» yapılmaya Böylece planlama sorunu, Türk kamu yönetm çnde k yönlü br süreç olarak ortaya çıkmıştır. Bunlardan brncs, bütün kamu kesmn kapsayan ve emredc br ntelkte görünen eylemler (faalyetler) dr. Beş Yıllık Plan veya yıllık İcra programları olarak tanımlanablen bu eylemler, merkez br kuruluş olan DPT tarafından yürütülmektedr. Gerek Beş Yıllık Planların hazırlanmasında, gerek yıllık İcra programlarının kaleme alınması sırasında, kamu kurumları çnde DPT'ye blg verecek ve hazırlanan plan veya programların kurum çnde yürütülmesn değerlendrecek kurumsal planlama ve koordnasyon brmlernn kurulması gerekmştr. Ntekm, 1962 yılı planlı devreye geçş program tasarısında, her kurumda DPT le karşı karşıya çalışacak planlama ve koordnasyon brmlernn kurulması öngörülmüştü. İknc süreç se, yönetm çnde doğalolarak var olan planlama faalyetlernden meydana gelmektedr. Kurum amaçları lc eldek kaynaklar arasında optmal ve rasyonel lşkler sstem kurma demek olan planlama eylem, yönetmn ayrılmaz br parçası, adeta onun br yönüdür. Yönetm, her şeyden önce belrl br takım amaçların saptanması ve ondan sonra eldek kaynakların (nsan, para, malzeme, yetk, kudret vb.) bu amaçları gerçekleştr 60

2 ınek çn kullanılması anlamına gelmektedr. Buna göre, geleceğe at br takım varsayımların ortaya konması ve yapılacak şlern bu varsayımlara göre düzenlenmes söz konusu olmaktadır k, bu da planlamanın ta kendsdr. Yukarıda tartışılan hususlar toplanacak olursa, Türk kamu kurumların da k yönlü br planlama sürecnn hakm olduğu; bunlardan brnde, plan. lama, şekl br sstem olarak merkez br organdan kurumlara yönelrken, dğernde de kurum ç yönetmn doğal br parçası olarak ortaya çıktığı le r sürüleblr. Başka br deyşle, kamu kurumlarında kurulan planlama ve koordnasyon brmler, yukarıda kısaca tartışılan söz konusu k yönlü sü recn etks altında ş görmektedr. İşte bu küçük çalışmanın amacı, kamu kurumlarında kurulan planlama brmlernn nasıl çalıştığını ve sorunlarının neler olduğunu ortaya koymaktır. Bu amacı gerçekleştrmek çn aşağıda belrtlen noktaların açık ve se çk olarak saptanması gerekmektedr: (1) Planlama brmlernde çalışan görevllern ntelkler ve kşsel sorunları nelerdir? (2) Planlama brmlernn görevlernn yerne getrmesnde öneml roller oynayan etkenler nelerdr? (3) Planlama brmlermi ve eylemlern etkleyen sorunlar çn ne gb çözüm yolları söz konusu olablr? Kamu yönetm blmnn gerçeklernden br de, yönetm sürec çnde mutlak olarak planlama faalyetlernn yer alacağıdır. Gerçekten, ster planlama çn görevlendrlmş uzmanlar var olsun veya olmasın ve hatta sterse planlama kavramı hç düşünülmemş olsun, yönetm çnde br takım hedefler saptanacak, br takım poltkalar seçlecek ve lerye doğru uzanan brtakım tahmnler yapılacaktır. Başka br deymle, br kurum örgütü çnde planlama konusuyla uğraşan br brmn var olmaması, o kururnda planlama faalyetlernn yürümedğ veya olmadığı anlamına gelmemektedr. Bu tür kurumlarda, planlama faalyetler, az br ölçüde de olsa, çeştl brmlere dağılmış olarak yürütülmektedr. Bu çalışma, sadece belrl br planlama brmne sahp olan kurumları göz önüne almaktadır. Sırf planlama İşleryle uğraşan özel bir brme sahp olmayan kurumlar bu çalışmanın sınırları dışında bırakılmıştır. Bunun nedenler k tanedr: (1) Planlama faalyet, bu kurumlarda sübjektf br anlam kazanmış ve dğer faalyetler çne kaynaşmıştır. (2) Bu tür kunımlarda planlama hakkında blg toplamak ve gözlemlerde bulunmak adeta mkansız rünmektedr. Çalışmanın sınırları le lgl knc nokta da, blg toplama faalyetnn sadece planlama brmler çnde kalmasıdır. Gerek kurum yönetclernn, gerek eylemc brmlern planlama konusundak görüşler blg toplama şnde göz onune alınmamıştır. Kısaca, çalışmanın yaklaşımı, kurumlarda çalışan plancıların görüşlerne dayandırılmıştır. Br araştırma teknğ olarak, lk önce belrl varsayımların tanımlanması ve ondan sonra bütün dkkatlern ve tartışmaların bu varsayımların şlenmes noktasında toplanmasının gerekllğ söz konusu edlmektedr. Bu küçük çalışmada da, başlangıçtan tbaren üç ana varsayım saptanmış ve çe 61

3 ştl kurumlardak planlama brmlernde gözlemlerde bulunulurken veya blg toplarken dama bu varsayımlar açısından hareket edlmştr. Adları geçen bu üç varsayım şunlardır: ı. Kurumlardak planlama brmlernde çalışan görevllern plancılık sorunları açısından eğtmler ve ş tecrübeler yeterszdr. 2. Kurumlardak planlama brmlernde çalışan görevllerle DPT uzmanları arasında devamlı br çatışma, çekşme ve sürtüşme vardır. 3. Bugünkü haller le planlama şlern yürüten brmler oldukça yetersz görünmektedr. Başka br deymle, Türk kamu yönetm çnde planlama sürec oldukça etksz br şeklde yürümektedr. GENEL OLARAK PLANLAMA BİRİMLERİNİN AMAÇLARı Kurumlarda Kurulan Planlama Brmler Toplumsal blmlern her alanında olduğu gb, yönetmde de planlama konusunda standart br tanımlama yapılamamıştır. Bununla beraber çeştl tanımlamalar arasında br yakınlık vardır. Başka br deymle, çeştl tarfler, yönetmde planlama konusunda belrl br sınırı ortaya çıkarmaktadır. En genş anlamı le planlama, örgütün belrl genel ve özel hedeflern saptayarak, bunları gerçekleştrecek çözüm yollarını ve yöntemler en nce ayrıntılarına kadar ortaya koymak ve bu yollar arasında belrl varsayımlar (yönetm varsayımları) açısından en uygun olanını seçmek demektr.1 Doğaldır k, planlama konusunda en öneml sorun, hedefler somut br şeklde tanımlayablmektr. İş yönetmnde bu sorun kolayca çözümleneblr; çünkü hedefler, kar, müşter sayısı, satış yapılablen coğraf alan gb br takım somut kavramlarla fade edleblmektedr. Bu ş kamu yönetm alanında da hemen hemen aynıdır. Kamu yönetmnde, en temel toplumsal hzmetlerde dah hedefler, somut br şeklde tanımlanablr. Örneğn, pols hzmet, belrl hzmet standartları saptanarak planlanablr. Kısaca, planlama konusundak en temel nokta olan hedeflern somut olarak saptanması ve eldek kaynaklarla bu hedefler arasındak en optmal bağlantının kurulması sorunu, kamu yönetmnde de ş daresnde olduğu kadar önemldr. Aradak yegane temel fark, varsayımların farklılığıdır. Brnc kar, öbüründe hzmet olması gb.. Eğer her kurum tek başına ele alınırsa (mkro yönetm), yönetm sürec çnde planlama faalyetlern yürütmek zorunlu br şart olarak görünmektedr. Zaten modern yönetm veya blmsel yönetm gereğ olarak, her örgütte özel br planlama ve koordnasyon brm kurulmalıdır. Bu brm, yukarıda çok kısa olarak tanımlanan planlama fonksyonunu yürütecek ve bu konuda fkr verecektr. Ancak, Türk kamu yönetm çnde planlama termnp bu anlam dışında yorumlandığı görülmektedr. Grş kısmında sözü edldğ üzere, kamu yönetmnde planlama, br de makro yönetm açısından tanımlanmaktadır. Burada, br merkez kurum 62 1 Fazla blg çn; Wllam M. Fox. The Management Process, Homewood. lll., Rchard D. Irwn. 1963, s ; A.H. Dale, Plannlng Theory, New York, Prentce Haıı, 1961, s. 71.

4 (Türkye'de DPT) bütün kamu kesmndek kurumlar çn planlama faalyetlern yürütmekte, bu kurumların hedeflern ve hedeflere ulaşma yöntemlern genel çzgler çnde belrtmektedr. Doğaldır k, bu merkez kurum, söz konusu fonksyonunu yürütmek çn brtakım özel blglere htyaç göstermektedr. Bu nedenle de her kurumda, merkez brmle karşı karşıya gelecek ve planlama görevn merkezn hazırladığı ana çzgler çnde yürütecek br brme htyaç vardır. Çzelge 1, Türk kamu yönetmnde özel br planlama ve koordnasyon brmne sahp otuz kurum çnde hanglernn, planlama brm kurmalarındak ana nedenn DPT'ye blg vermek olduğunu; hanglernn de gerçek planlama görevn yürütmek o1duğunu göstermektedr. Çzel ge ı Kurumlarda Kurulan Planlama Brmlernn Ana Kuruluş Neden Ana Neden, DPT ye Blg Vermek Ana N eden, Kurumun Planlama ışlern Yönetmek Tapu Kadastro Gn. Md. DSİ. Gn. Md. Bayındırlık Bakanlığı Emnyet Gn. Md. Karayolları Gn. Md. İmar ve İskan Bakanlığı Enerj ve Tab Kaynaklar Bak. YSE. Gn. Md. Köy Işler Bakanlığı Tarım Bakanlığı Toprak ve İskan İşler Gn. Md. Devlet Üretme Çftlkler Gn. Md. Sağlık ve Sosyal Yardım Bak. Orman Gn. Md. Sanay Bakanlığı DHMİ Gn. Md. Et-Balık Kurumu Gn. Md. TRT Gn. Md. TMO Gn. Md. TCDD Gn. Md. Emlak-Kred Bankası Azot Sanay Gn. Md. Halk Bankası Denzclk Bankası T.A.O. Şeker Fabrkaları A. O. D.B. Denİz Naklyatı T.A.Ş. EİEİ Genel Drektörlüğü TPAO Gn. Md. PetrolOfs Gn. Md. TZDK. Gn. Md. TOPLAM: 16 KURUM TOPLAM: 14 KURUM Çzelge I, Türkye Cumhuryet Devlet Teşklatı Rehbernden 2 faydalanıiarak düzenlenmştr. Çzelgeye göre, planlama brmnn kurulmasında ana neden DPT'ye blg vermek olmayan 14 kurumdan 8 tanes ktsad kamu kuruluşu veya anonm ortaklıktır. Buna karşılık, dğer gruptak 16 kurumdan 10 tanes genel veya katma bütçel örgütlerdr. Şurası br gerçektr k, bu 30 kururnda da DPT'ye blg vermek yahut kend planlama görevn yürütmek çn planlama brmler kurulmuştur dye br ayrım yapmak çok an 2 T.C. Devlet Teşkllh Rehberı TODAİE Yayını, Ankara, Ankara Ünverstes Basımev,

5 lamsızdır. Pek doğalolarak, her kamu kurumunda kurulan planlama ve koordnasyon brm, merkez planlama brmne blg verecektr. Ancak, burada gösterlmek stenen nokta, planlama brmnn kuruluşunda, örgüt ç süreçlern ya da örgüt nsyatfnn m en öneml roloynadığı, yoksa örgüt dışından, devlet hyerarşs çnde yukarıdan gelen br baskı le m planlama brmnn kurulmuş olduğudur. Bu noktanın ortaya çıkarılması çn de Devlet Teşklatı Rehber kaynak olarak kullanılmıştır. Planlama Brmlernn GenelOlarak Amaçlan Yukarıda tartışılan konuların ışığı altında, Türk kamu yönetmndek planlama brmlernn ne gb amaçlar peşnde koştuğu genelolarak sıralanablr. Bu çalışmanın örneklemn meydana getren 14 kurumda, planlama brmlernn gerçekleştrmeye çalıştıkları genel amaçlar önem sırasına göre şu şeklde sıralanmaktadır: ı. DPT'ce hazırlanan Beş Yıllık Plan ve yıllık İcra programlarının, kurumca yürütülmesn gözetmek. 2. Beş Yıllık Planların veya yıllık programların hazırlanması çn DPT'ye blg vermek ve br takım alternatfler teklf etmek. 3. Özellkle yatırımcı kurumlarda, yatırım projelern hazırlamak veya hazırlanan projeler gözden geçrp değerlendrmek veya düzeltmek. 4. Planın ve yıllık İcra programlarının çerçeves çnde eylemc brmler çn faalyet programları hazırlamak ve eylemc brmlerce hazırlanan faalyet programlarını gözden geçrmek. 5. Kurum bütçesn hazırlamak veya hazırlanan bütçey gözden geçrp gerekl düzeltmeler yapmak. PLANLAMA BİRİMLERİNDE ÇALIŞAN GöREVLİLER Planlama Görevllernn Meslek Ntelk ve Kökenler Planlama faalyetlern yürütecek görevllern hang tp öğrenmden geçmes gerekl olduğu hususunda kesn brşey söylemek mümkün değldr. Planlama sorumluluğu, örgütün cnsne ve büyüklüğüne göre çeştl şekllerde yürütüleblr. Eğer örgüt, yapı olarak nspeten ufaksa ve şler nspeten rutn kapsamlı se, baş yönetc planlama fonksyonunu üzerne alır ve hergün br mktar vaktn bu şe ayırablr. Ancak, kuruluş veya yapılan şlern genş ve karmaşık kapsamlı olması halnde, planlama ş ayrı br brm tarafından yürütülür. İşte ana sorun, bu planlama brmlernde ne tür ntelklere sahp, ne sayıda görevlnn çalıştırılacağının saptanmasıdır. Planlama sorumluluğunu yürüten kşnn çeştl alternatfler arasında karar vermeye (yönetcye at) esas olacak seçmey yapması, kabul edlen planlann uygulama ve kontrolunu değerlendrme şler le uğraşacağı br gerçektr. Bu şler yürütmek çn her kurumun bünyesne göre çeştl ntelkte ve sayıda görevl gerekmektedr. Bununla beraber, plancı1arm belrl br ye 64

6 tşme sürecne htyaç gösterdkler söyleneblrse de, herhang br meslek dahnın planlama şlern yürütmek çn en uygun tahsl «background» sağladığı ler sürülemez. Plancının esas mesleğ ne olursa olsun, kurumunu çok y tanıyan ve genş br dünya görüşüne sahp br kş olm~sı gerekldr. Çalışmanın kapsamına gren 14 kurumdak planlama brmlernde çalışan plancı ve dar görevllern dağılışıarı Çzel ge 2'de gösterlmektedr. Çzelge 2 - Planlama Brmlernde Çalışan Planeı ve İdar Görevllern Sayısal Daıııımı Kurumlarda Çalışan Gö revl Sayısı Kurum Sayısı (Planet sayısına göre) Kurum Sayısı (Idar görevllere göre) 2 Kş 2 Kurum 1 Kurum 3 Kş 3 Kurum 4 Kurum 4 Kş 2 Kurum 2 Kurum 5 Kş 3 Kurum Yok 6 Kş 1 Kurum 2 Kurwn 7 Kş Yok 1 Kurum 8 Kş 1 Kurum Yok 9 Kş 1 Kurum 2 Kurum 10 Kş Yok 1 Kurum 10 Kşden Fazla 1 Kurum 1 Kurum (22 kş) (16 kş) SAYıSAL TO~LAM 81 Planeı 85 İdar Görevl Yukardak çzelgeye bakarak 14 kurum çnde, 10 kurumun (% 71.4) k la beş kş arasında plancı çalıştırdığı söyleneblr. Kurum başına düşen plancı ortalaması 5,7; dar görevllern ortalaması se 6,07'dr. Planlama b rmlernde çalışan dar görevllern plancılardan fazla olması dkkat çek mektedr. Bu dar görevllern çoğunu daktlolar meydana getrmekte, bu arada tercüman, teknk ressam vb. kadrolara da raslanmaktadır. Planlama görevller le dar görevller arasında, plancılar yararına en yüksek orana Enerj ve Tab Kaynaklar Bakanlığında raslanmaktadır. Burada beş planlama görevlsne karşılık k dar görevl bulunmaktadır. 14 Kururnda çalışan 81 planlama görevlsnn meslekler tbarıyla dağı Çzelge 3'te gösterlmektedr. lımı 6S

7 Çzelge 3 - Planlama Görevlllernn Mesleklerne Göre Dağılımı Meslekler ı Kurum Sayısı ı Toplam Planeı Sayısı Elektrk Mühends İnşaat ve Makne Mühends İktsad ve Tcar İlmler Akadems Hukuk Fakültes Emekl Subaylar Zraat Mühends Orman Mühends Tıp Doktoru Bölge Plancısı Kadastro Mühends 4 Kurumda 6 Kurumda 2 Kurumda 2 Kurumda 3 Kurumda 4 Kurumda 3 Kurumda 1 Kurumda 1 Kurumda 1 Kurumda Çzelge 3'e göre planlama görevller çnde en hakm meslek grubu mü hendslerdr. Toplam olarak 37 mühendsn, toplam plancıların % 47,4'ünü meydana getrdğ anlaşılmaktadır. Mühendsler grubunu takp eden grup, zraat ve orman mühendslerdr. Toplam olarak 27 kş bütünplanlama görevllernn % 33,3'ünü meydana getrmektedr. Kurumlardak planlama brmler çnde meslekler açısından en dengel dağılış Toprak ve İskan İşler Genel Müdürlüğünde görülmektedr. Bu genel müdürlüktek plancıların meslekler tbarıyla dağılımı şu şekldedr: 1 bölge plancısı, 2 ziraat mühends, 1 hukukçu. Planlama Görevllernn E~tm Sorunu ve Hzmet Süreler Yukarda, planlama brmlernde çalışan kmselern çeştl mesleklerden gelmş olduğu ortaya konmuştu. Bu noktada akla gelen soru, plancı olarak çalışan görevllern, çalıştıkları kurumların özellğ ne olursa olsun, herhang br eğtme htyaçları olup olmadığıdır. Gerçekten, plancıiık faalyetlern yürüteblmek çn kşlern bazı ntelkler kazanmış olmaları gerekl görünmektedr. Bu ntelkler genelolarak şu şeklde tanımlanablr: (1) Kurumun ve çevresnn kaynaklarının kapastes konusunda analzler yapablmek, (2) planlamaya esas olacak standart ve kıstaslar arasından en uygun olanını seçeblmek, (3) en rasyonel şeklde blg toplama sstem kurablmek, (4) lerye dönük düşüneblmek ve kafada br takım soyut modeller kurablmek, (5) kafasındak model ve blgy tam ve anlamlı br şeklde karşısındakne anlatablmek, yan haberleşme açısından yetenekl olablmek. Açıkça görül düğü üzere, sırf bu yeteneklern kazanılmasını amaç ednen br öğrenm dalı yoktur. Bundan dolayı planlama fonksyonunu yürüteblecek kşlern genel anlamda, yukarda sözü edlen yetenekler elde edeblmeler çn resm br eğtmden geçmeler düşünüleblr. Bundan sonra, her plancı, çnde çalıştığı kurumun özellkler konusunda resm veya gayr resm br hzmet-ç eğtm 66

8 geçrmeldr. İlerde de görüleceğ üzere, bu hzmet-ç eğtmn en verml şekl, tecrübe olarak tanımlanablr. 14 kururnda da, planlama brmlernin başında bulunan kmseler planlama brmlernde çalışan görevller çn resm br eğtmn yüzde yüz gerekl olduğunu ler sürmüşlerdr. Bununla beraber, 14 kurumda çalışan 81 plancıdan ancak 11 tanes plancılık konusunda resm br eğtmden geçmştr. Bu, genel toplarnın % 13,5'İnİ teşkl etmektedr. Planlama konusunda eğtm görmüş tt kşnn kurumları ve gördükler eğtmn cns şu şekldedr: 1. TODAİE Yönetm Semnerler EİEİ Genel Drektörtüğünden 1 kş. TCDD Genel Müdürlüğünden 3 kş. Karayolları Genel Müdürlüğünden 1 kş. 2. Harp Akademes Sağıı k ve Sosyal Yardım Bakanlığından 1 kş. TCDD Genel Müdürlüğünden 1 kş. 3. DPT Planlama Semnerler PetrolOfs Genel Müdürlüğünden 4. Devlet Yatırım Bankası Semnerler PetrolOfs Genel Müdürlüğünden kş. kş. 5. Dışarda Eğtm Görenler TRT Genel Müdürlüğünden Kş (İngltere'de modern yönetm teknkler). Toprak ve İskan İşler Genel Müdürlüğünden 1 kş (Berln Teknk Ünverstes, bölge planlama). Görüldüğü üzere, planlama brmnde çalışan görevllern eğtm hç de parlak görünmemektedr. Çoğunluğu mühendslerden ve zraatçlerden meydana gelen plancıların, fzk blmler tahsllerne dayanarak planlama şlern yürüttükler anlaşılmaktadır. Ancak, yne planlama brmlernn başlarında bulunan mühends plancıların belrttğne göre, mühendslern plancı olarak çalışmaları yetersz kalmaktadır. Mühendsler aldıkları kültür gereğ, mkro düzeyde gayet başarılı çalışmakta, yan tek somut br problem kolaylıkla analz edeblmektedrler. Ancak ş, genş düşünüşe ve koordnasyon yeteneğne htyaç gösteren çeştl problemler kapsadığı an, mühendsler yetersz kalmakta, başka br deymle makro düzeyde başarısız gözükmektedrler. Yne aynı kşlere göre, bunun çares mühends plancıların asgar 5-6 yı] planctiık tecrübes kazanmış olmalarıdır. Çzelge 4, 14 kururnda çalışan 81 planlama görevlsnn plancı olarak çalışma yıllarını göstermektedr. 67

9 Çzelge 4 - Plancılann Planeı Olarak Hf.zmet Yıllanna Göre Daılımı Kurumlar ı Yıldan Az ı -3 Yıl Arası 3 Yıldan Fazla TMO Genel Müdürlüğü 1 1 EİEİ Genel Drektörlüğü 1 TCDD Genel Müdürlüğü Onnan Genel Müdürlüğü Enerj ve Tab Kaynaklar Bak Sanay Bakanlığı 2 - TRT Genel Müdürlüğü Devlet Üretme Çftlkler Gn. Md Sağlık ve Sosyal Yardım Bak. Köy İşler Bakanlığı Petrol Ofıs Genel Md. 1 2 Tapu-Kadastro Genel Md. - 4 Toprak ve İskan İşler Gn. Md Karayollan Genel Md TOPLAM

10 Çzelge 4'e göre, üç yıldan fazla çalışan plancılar 31 kş olup, toplam görevllern % 39,S'ne ulaşmaktadır. Üç yılla br yıl arasında çalışan plancılar se 23 kş olup, genel toplamın % 33,3'ünü meydana getrmektedr. Br yıldan az çalışan görevller se 23 kş olup, genel toplamın % 27,2'sne erşmektedr. Buna göre, planlama görevllernn dörtte brnden braz fazlasının, kurumlarındak planlama sorunları üzernde oldukça tecrübesz olduklan ler sürüleblr. Buna karşılık, toplamın üçte brnden fazlası yeterl tecrübeye sahp görünmektedr. Bu noktada kurumların dağılımının da lgnç br durumda olduğu söyleneblr. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı le Toprak ve İskan İşler Genel Müdürlüğündek plancılann heps «üç yıldan fazla» sütununa grmektedr. Buna karşılık, Sanay Bakanlığı le Enerj ve Tab Kaynaklar Bakanlığı plancılarının tecrübe bakımından en yetersz oldukları ler sürüleblr. Planlama Görevllernn Yeterlğ Sorunu Yukarda, 14 kurumda çalışan 81 plancının meslekler tbarıyla dağılımı, planlama konusunda özel br eğtm görüp görmedkler ve plancı olarak çalışma tecrübeler tartışılmıştı. Bu tartışmalarda ortaya çıkan sonuçlar br yana, acaba Türk kamu yönetm çndek plancılar görevlern ne ölçüde yürüteblyorlar? Dkkatler bu nokta üzernde toplandığı anda, lk olarak şunu belrtmek yernde olacaktır: Plancıların yeterlğ ve görevlern fa edş, çeştl görüş açılarından ve çeştl şekllerde değerlendrleblmektedr. Planlama görevllernn yeterlğ hakkında, kurum yönetcsnn, DPT uzmanlarının ve bzzat plancıların şeflernn görüşler değşk olablr. Üç türlü görüş, çeştl maksatlarla ayrı ayrı veya br arada ele alınıp br değerlendrmeye gdleblr. Bütün bunlarla brlkte, bu çalışmanın kapsamı çnde, planlama görevllernn yetenekler ve yeterlğ konusunda, kurumlardak planlama brmlernn başmda bulunan kşlern görüşlerne dayanılmış ve bu konudak analzlerde bu kşlerden toplanan blgler kullanılmıştır. Şmd üzernde durulması gereken lk konu, kurumlardak plancılarm ntelklernn hzmetn gereklerne uygun olup olmadığıdır. 14 kurum çnde, 10 kurumun planlama brmler başları, ellerndek görevllern, hzmetn gerekler çn yetersz olduklarını ler sürmüşlerdr. Ancak ger kalan 4 kurumda, planlama görevllernn, hzmet yürütmekte yeterl oldukları bldrlmştr. Başka br deymle, kurumlarda çalışan plancıların yeterszlğ görüşü % 71,6 oranındayken, yeterl olduğu görüşü % 28,4 oranına erşmştr. Bu oranlara bakarak, kurumlarda çalışan planlama görevllernn, hzmetn gerekler açısından yetersz olduğu ler sürüleblr. Plancıların planlama görevn yeterl ve etkl br şeklde yürüttüğü 4 ku rum şunlardır: TCDD Genel Müdürlüğü, TRT Genel Müdürlüğü, Tapu-Kadastro Genel Müdürlüğü, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı. Ancak, şu nokta tekrar hatırlanmalıdır k, bu yeterlk ve etkniık kavramları, bzzat bu kurumlardak planlama brmlernn başmda bulunan kşlern görüşlerne dayanmaktadır. Örneğn DPT uzmanları veya bzzat TCDD Genel Müdürü, TCDD örgütündek planlama görevnn şleyşnden gerek ntelk, gerek ncelk açısından memnun olmayablrler. 69

11 Şmd tur tışılması gereken nokta, eğer planlama görevller hzmetn gereklern yerne getrmede yeterszse, bu yeterszlğn ne olduğudur. Bu konuda akla gelen lk neden, plancıların eğtmnn yetersz oluşudur. Doğaldır k, eğtm term burada, hem tecrübey, hem de resm br eğtmden geçme sürecn kapsamaktadır. İknc olarak ler sürüleblecek neden, planlama faalyetlern yürüten görevllern ntelk bakımdan yeterl, fakat sayı bakımından yetersz olmasıdır. Üçüncü neden, planlama brmnde bazı uzmanlık dallarına mensup br elemanın yokluğu olablr. İşte bütün bu nedenlere göre planlama görevllernn kurumlar açısından yeterszlğ Çzelge S'te gösterlmektedr. (.ıclge 5 - Kurumlardak Planlama Görevllernn Hzmetn Gereklerne Göre Yeterszlk Nedenler Yeterszlk Nedenler Planlama İşlernde Çalışan Görevllern Eğtm Yeterszdr. Pİanlama İşlernde Çalışan Görevllern Sayısı Yeterszdr. Planlama Brmlernde Bazı Uzmanlık Dallanna Mensup Kşlern Yokluğu Hssedlmektedı Kurum Sayısı 9 Kurum 8 Kurum 10 Kurum Oran % % 64,2 % 57,6 % 72 Çzelge 5'e göre, üç neden de hemen hemen eşt oranlarda söz konusudur. Ayrıca bu nedenler arasında sıkı br bağıntı (özellkle brnc ve knc neden arasında) gözlenmektedr. Örneğn, 9 kururnda da, görevllern eğtmszlk neden le yetersz olduğu fade edlmştr. Ancak, eldek elemanlan eğtme yollamak çok zorluk yaratmaktadır. Çünkü eldek elemanlar hzmetn gerekler çn zaten sayı bakımından yeterszdr. Sayı bakımından yeterszlk nedenler le brçok uzmanlık dallarının planlama brmnde kullanılması gereğ vardır. Örneğn, üçüncü neden şaretleyen 10 kurumdan beşnde hang uzmanlık dallarına htyaç olduğu da belrtlmştr. Devlet Üretme Çftlkler Genel Müdürlüğünde br ktsatçıya, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığında br nşaat mühendsne, TRT Genel Müdürlüğünde se br matematkçye, br şletme plancısına ve br sosyologa htyaç vardır. Bu konuda söylenecek son söz, planlama görevllernn üç yeterszlk nedennn tek tek değl, dama br arada ele alınmasının gerekl olduğudur. PLANLAMA BİRİMLERİNİ ETKİLEYEN ç VE DIŞ ÇEVRESEL KOŞULLAR Planlama Brmlern Olumsuz Yönde Etkleyen Çevresel Koşullar Planlama faalyet, tek kelme le, lerye at brtakım rasyonel tahmnler yapma dye tanımlanablr. Başka br deymle, sstemn, tanımlaması gereğ olarak yüzde yüz rasyonel br çerçeve çne oturtulması zorunluluğu söz konusudur. Ancak, planlama brmlernn faa1yetlernn rasyonel br sstem 70

12 ~. çne oturduğunu ve ortaya çıkan çevresel soruniarın derhal blmsel ve objektf yollarla çözümlendğn ler sürmek mkansız görünmektedr. Bunun k öneml neden olduğu ler sürüleblr: Brnc olarak, sstem çndek değşkenlerden br nsandır. Yönetm sürec çnde nsan değşkennn yüzde yüz rasyonelolduğu, rasyonel davrandığı kabul edlememektedr. İknc olarak, kamu yönetm çn syas davranış değşken söz konusudur ve bu davranış tp çoğu zaman plancılığın gerektrdğ rasyonel düşünme kavramı le çatışma halndedr. Doğaldır k, bu k ana nedenn yanında, brçok özel, knc derece etken de sayılablr. Çalışmanın kapsamına gren 14 kurumdan 9 tanesnde, planlama brmlerinn çalışmalarını olumsuz yönde etkleyen resm veya gayr resm çevresel şartların varlığına şaret edlmektedr. Ger kalan 5 kururnda se, planlama brmlern ters yönde etkleyen herhang br resm veya gayr resm çevresel şartın varlığı söz konusu edlmemştr. Kurumlardak planlama brmlern ters yönde etkleyen olumsuz şartlar arasında şunlar sayılmaktadır: (1) Planlama brmlernn yetk ve görevlernn tam olarak saptanmamış olması, (2) planlama brmlerne gereksz ve teferruat sayılablecek şlern yüklenmş olması, (3) planlama brmnn çalışması üzernde yönetmn olumsuz ve engelleyc etksinn varlığı. Çzelge 6, yukarıda kısaca tartışılan üç etkenn söz konusu 9 kuruma göre dağılımını göstermektedr. Çzel ge 6 - Planlama Brmlern Olumsuz Yönde Etkleyen Koşullann Kurumlara Göre Dağılımı Brnc, Neden tjçünc Planlama ıknc Neden Brmle- Neden Planlama rnn Yet- Planlama tjzernde Kurumlat k ve Gö Işnn Te- Yönetmn revlernn ferruata Olumsuz Tam Ola Boğulmuş ve Engelrak Sap Olması leyc Bastanmamış Olması TCDD Genel Müdürlüğü EİEİ Gend Drektörlüğü TMCJ Genel Müdürlüğü! Sanay Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Enerj ve Tab Kaynaklar Bak. TRT Genel Müdürlüğü toprak ve İskan İşler Gn. Md. Devlet Üretme Cl" Hkleı-ı Gn. Md. SAYISAL TOPLAM (% 28,6) (% 43,2) (% 28,6) kısı 71

13 Yukardak çzelgede hang etkenn hang kurum çn söz konusu olduğu görülmektedr. Görev ve yetklern tam olarak saptanmamış olması, br örgütlenme ve yenden düzenleme konusu olarak ortaya çıkmaktadır. Aynı şeklde, planlama brmnn fazla teferruata boğulmuş olması da, bu brnc şıkka sıkıca bağlı görünmektedr. Ancak teferruata boğulma ş, her zaman görev ve yetklern tam olarak saptanmamış olmasından doğmayablr. Örneğn, hçbr zorlayıcı tüzük veya talmatname hükmü mevcut olmamasına rağmen, Enerj ve Tab Kaynak Bakanlığında dlekçeler, planlama br mne havale edlmektedr. Planlama brmlernin çalışmalarını olumsuz yönde etkleyen çevresel koşullann varlığından söz edlen 9 kururnda da, bu durumu ortadan kaldırmak ve planlama brm üzerndek olumsuz etklernelere man olmak çn bazı tedbrlern düşünüldüğü fade edlmştr. Bu tedbrler şunlardır: ı. TCDD Genel Müdürlüğü köklü brtakım değşklklerden zyade günlük ad hoc tedbrlerle ş yürütrneğe çalışmaktadır. 2. EİEİ Genel Drektörlüğünde br yenden düzenleme faalyet düşünülmekte ve bununla İlgl br tasan hazırlanmaktadır. 3. TMO Genel Müdürlüğünde yen personel almak düşünüımektedr. 4. Sanay Bakanlığındak planlama brm, lk ş olarak, bakanlığın hç olmazsa yatırım bütçesn yapma şn üzerne almağa hazırlanmaktadır. S. Orman Genel Müdürlüğü br yenden düzenleme faalyet çndedr. 6. Enerj ve Tab Kaynaklar Bakanlığındak brm, yetklern artıracak br düzene geçmey arzulamaktadır. 7. TRT Genel Müdürlüğündek birim se, yen br ş düzen hazırlamakta ve bazı modern planlama ve proje yönetm konularında blg sahb olmaları çn İngltere'ye personel yollamaktadır. (Program Değerlendrme ve Gözden Geçrme - PERT - konusundak kursa). 8. Toprak ve İskfm İşler Genel Müdürlüğünde şu anda hçbr şey yapılamayacağı ler sürülmektedr. Plancılann Yönetclerle İUşkler Plancılann yönetclerle lşkler, lk bakışta amr ve ona bağlı danışman arasındak lşkler tpne grmektedr. Gerçekten, plancı yönetcye bağlıdır, ona fkr verr. Yönetc sterse onu dnler, stemezse dnlemez. çoğu zaman yönetc, plancıya ne yapması gerektğ konusunda drektfler vermekte ve onu denetlemektedr. Ancak, madalyonun br de ötek yüzü vardır. Plancı çok genş kapsamlı düşünen ve lerye doğru bakan br kş olarak tanımlanablr. Halbuk, yönetc daha farklı br değerler dzsne sahptr ve ba. zan yönetcnn görüşler, plancının rasyonel dünyası le uyuşmayablr. Özellkle, yönetcnn büyük br syas baskı altında bulunduğu kamu yönetmnde, bu çatışma ve sürtüşme daha belrgn hale gelmektedr. Özellkle, kamu yönetmndek syasal baskı neden le yönetc-plancı lşklernn çok karar 72

14 SIZ br hale geldğ, gttkçe rasyonelolma değernn ortadan kaybolduğu ler sürülegelmştr. Acaba, Türk kamu yönetmnde bu sorunun gerçek cevabı nedr? Bu çalışmada kullanılan yöntem gereğnce bütün analz ve genellemeler, kurumlardak planlama brmlernn başında bulunan kşlern görüşlerne ve onlardan toplanan blgye dayanmaktadır. Bu bakımdan, söz konusu kşlern kend amrler olan yönetcler hakkındak görüşlernn nesnellğ oldukça şüphel görülmektedr. Bu nokta, aşağıdak tartışmalar sırasında devamlı olarak hatırda tutulmalıdır. Kend kurum yönetclernn (bakan veya genel müdür), planlama brmlernn sorunlarına ve plancılara karşı tutumlarında eleştrye değer yönlern bulunduğunu bldrenler 5 kşdr. Başka br deymle, beş kururnda nel toplarnın % 35,7's) yönetclerle plancılar arasında br çekşme mevcut olup, yönetclern tutumu plancılar tarafından eleştrlmektedr. Ger kalan dokuz kururnda se, yönetclern planlama brmne ve sorunlarına karşı tutumları fevkalade olarak ntelendrlmştr. Yönetclernn planlama sorunlarına karşı tutumlarında eleştrye değer yönler bulan beş kurumun heps de syası baskı konusuna değnmşlerdr. Bu kurumlardak plancılara göre, yönetcnn üzerndek syası baskı neden le arzu edlen plancı-yönctc lşkler kurulamamakta ve baskıdan dolayı kurum çnde plancıların statüler zayıflamaktadıl Ayrıca bu beş kurumdan dördünde de yönetclern br planlama, planlı çalışma nosyonuna sahp 01 madığı belrtlmştr. Adı geçen dört kurumdak planlama brmler başları, yönetclernn planlama ve modern yönetm konusunda hçbr fkr sahb olmadıklarından yakınmaktadırlar. Plancı-Eylemc (İcracı) Brm İlşkler Kısaca toplayacak olursak, plancılann ancak küçük br kısmı yönetclernden şkayet etmekte ve bu şkayetn esas nedennn yönetc üzerndek syas baskı olduğunu belrtmektedrler. Ayrıca, hemen hemen syas baskı kadar öneml br şkayet konusu, yönetclcrn cskkafalılığı ve planlama hakkındak blgszlklerdr. Planlama brmnn faalyetler, sadece gelecek çn planlar yapmak veya yönetclere değşkenler teklf etmekle btmemektedr. Planlama, yönetm çnde devamlı br süreçtr. Bu süreç belrl br noktadan başlayarak, devamlı olarak gelecek çn poltka ve hedefler saptamak, saptanan poltkanın eylemc brmler tarafından uygulanışını değerlendrmek ve gerekl değşklkler yapmak şeklnde yürümektedr. Başka br deymle, planlama sürcc k yönlü olarak lerlemektedr. Br taraftan, planlama brm blg toplayıp kurumun eylemc brmler çn poltkalar ve uygulama yöntemler hazırlamakta, dğer taraftan, bu poltkaların eylemc brmlerce uygunlanması konusunda blg toplayarak (feedback), örgütün genel amaçları açısından poltkayı ve uygulamayı değerlendrmektc ve gerekl düzeltme teklflern ler sürmektedr. Bu bakımdan, planlama görevnn yürümes çn, planlama b rmler le eylemc brmler arasında devamlı br b1g alışverşnn yapılması zorunlu görülmektedr. 73

15 Kamu kurumlarında, yukarıda tartışılan blg toplama ş k aşamada ccreyan etmektedr: Brnc aşamada, kurumlardak planlama brmler eylem~ brmlerden blg toplamakta, knc aşamada se bu toplanan blgler DPT'ye ulaştırılmaktadır. Gerek brnc, gerekse knc aşamada blgnn toplanma şekl, ne zaman toplanacağı ve ne tür blglern toplanacağı DPT ta, rafından çıkarılan çeştl yönetmelklerde belrtlmektedr. DPT genelolarak kurumlardan, kend hazırladığı forma uygun olarak üç aylık faalyet raporları stemektedr. Bunun dışında beş yıllık planın hazırlanması sırasında, kurum plancılan le DPT uzmanları br komsyon halnde toplanmaktadır (Özel İhtsas Komsyonları). Yıllık cra programlarının hazırlanışı sırasında da sektör çapında kurum plancıları le DPT uzmanları toplantılara katılmaktadırlar. Bunların dışında se, çeştl şekllerde resm veya gayr resm blg alışverş yapılmaktadır. Kurumlardak planlama brmler se, eylemc brmlerden çeştl şekllerde blg toplamaktadır. Bu blg toplama şekller genelolarak şunlardır: ı. Aylık yazılı raporlar. Eylemc brmler planlama brmnc aylık faalyet raporları vcrmektedr. Bu usulü kullanan kurum sayısı ıo'dur. 2. Üç aylık yazılı faalyet raporları. Bu usulü kullanan kurum sayısı 4' tür. 3. Eylemc brmlern yetkller lc plancıların aylık koordnasyon toplantıları. Bu usulü uygulayan kurum sayısı S'tr. 4. Br de plancı brmlerle cylemc brmler arasında hç blg alışverş olmayan veya çok kötü olan kurumlar vardır. Eylemc brmlerle planlama brmler arasındak blg alışverş lşkler ncelenrken, taşradak brmler çn bazı özel sorunların söz konusu olableceğ düşünüleblr. Bununla beraber, 14 kurumda da, taşra brmler le olan lşklern br özellk veya dğer eylemc brmlerden farklılık göstermedğ belrtlmştr. Ancak k kurumda taşradak personeln çok yetersz ol duğu ve onlardan gelecek blglere asla güvenlemeyeceğ ler sürülmüştür. Yukarda, plancı brmlerle eylemc brmler arasındak blg toplama şekller tartışılmıştır. Ancak, şurası da açıkça belrtlmeldr k, kurumlardak plancılar br plancı olarak blg toplama fonksyonuna güvenmemektc, bu fonksyonun y çalışmadığından söz etmektedrler. Yapılan şn, daha çok DPT tarafından kendlerne verlen br yükümlülüğü yerne getrmek amacını güttüğü İler sürülmektedr. Eylcmc brmlerle planlama brmler arasındak lşk şekllernn en önemllernden br, kurum bütçesdr. Planlama sürec aslında br pramt manzarası göstermektedr. Bu pramdn en üstünde, kurumun kuruluş kanunu le belrtlen amaçları ycr almaktadır. İknc basamakta, söz konusu amaçlara nasıl ulaşılacağını belrten genel poltka bulunmaktadır. Bunun altındak basamak, tanımlanmış poltkanın somut fades olan uzun sürel planlardır. Bütçe, bu planın yıllık uygulama şekln göstermektedr. Bütçeden sonra gelen basamak sc, programlardır. Kısaca söylemek gerekrse, yönetm 74

16 çnde planlama sürec, bütçe yapmayı veya bütçey değerlendrme şlern de kapsamaktadır. Tab burada, yatırım bütçes le car masraflar bütçesn rım Çalışmanın kapsamına giren 14 kurumdak planlama brmlernin yatı bütçeler üzerndek etkler Çzelge 7'de gösterlmektedr. ÇzeIge 7 - Planlama Brmlernn Yatınm Bütçeler Üzerndek Etkler Kurumlar Planlama Planlama Fkr Bütçey Verr Hazırlar TCDD Genel Müdürlüğü EİEİ Genel Drektörlüğü TMO Genel Müdürlüğü Sanay Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Enerj ve Tab Kaynaklar Bak. TRT Genel Müdürlüğü Toprak ve İskan İşler Gn. Md. Devlet Üretme Çftlkler Gn. Md. j r Sağlık ve Sosyal Yardım Bak. ayırmak gerekr. Planlama brmnn görev gereğnce yapacağı ş, yatırım bütçesndek harcamaları şekllendrmektedr. Çünkü, kaynaklar le amaçlar arasındak en optmal yolun bulunması, planlama faalyet demek olmaktadır. Planlamanın Hçbr Göre v Yoktur r! PetrolOfs Genel Müdürlüğü Karayolları Genel Müdürlüğü Köy İşler Bakanlığı Tapu Kadastro Gn. Md GENEL TOPLAM (% 36) (% 43.2) (% 20.8) Çzelge 7'den de zleneceğ üzere, 6 kururnda (% 43,2) planlama brmler bzzat bütçey hazırlamakta; 5 kururnda se başka brmlerde hazırla- 75

17 nan bütçe tasarısını değerlendrp tasdk etmektedr. Ancak 3 kuruluştak planlama brmlernn, bütçe (yatırım) hazırlanması le hç lgl olmadığı görülmektedr. Bütçenn hazırlanış şekl ve uygulanan yöntem farklan da, öneml br konuyu meydana getrmektedr. Ancak araştırma sırasında ortaya çıkan br gerçek, yatırım bütçesn planlama brmnn hazırladığı 6 kurumda da hemen aynı usullern takp edlmş olmasıdır. PLANLAMA BİRİMLERİ İLE DPT İLİşKİLERİ Sekı ve Hukuk Sstem 30 Eylül 1960 tarh ve 91 sayılı Kanunla, Başbakanlığa bağlı br Devlet Planlama Örgütü kurulmuştur. Bu kanuna göre DPT'nn görevler şu şeklde sıralanmıştır: «a) Memleketn tab, beşer ve ktsad her türlü kaynak ve mkfmlarını tam br şeklde tespt ederek, takp edlecek ktsad ve sosyal poltkayı ve hedefler taynde hükümete yardımcı olmak; b) Muhtelf bakanlıkların ktsad poltkayı lglendren faalyetlernde koordnasyonu temn çn tavsyelerde bulunmak ve bu hususlarda müşavrlk yapmak; c) Hükümetçe kabul edlen hedefler gerçekleştrecek uzun ve kısa va del planlar yapmak; d) Planların başarı le uygulanablmes çn lgl dare ve müesseselerle mahall darelern kuruluş ve şleyşlernn ıslahı hususunda tavsyelerde bulunmak; e) Planın uygulanmasını takp etmek, değerlendrmek ve gerekl haller de planda değşklkler yapmak; f) Özel sektörün faalyetlern, planın hedef ve gayelerne uygun br şeklde teşvk ve tanzm edecek tedbrler tavsye etmek.» Yne aynı kanunun 10'uncu maddesne göre, «DPT... planlama le lgl olarak lüzumlu gördüğü blgler her türlü amme dares ve müesseselernden ve dğer hakk ve hükmı şahıslardan doğrudan doğruya stemeye yetkldr. Kendlernden blg stenen her türlü amme dare ve müesseseler le dğer hakk ve hükmı şahıslar bu blgler mümkün olan en kısa zamanda vermekle mükelleftr.» Kısaca, DPT, orta vadel planlar, yıllık programlar yapan, her yıl, yıllık planlann sonuçlarını üçer aylık ve onkşer aylık raporlarla değerlendren, ayrıca dönem ortası analzler yapan br merkez örgüttür. Bu sstem, genel olarak şu şeklde çalışmaktadır.3 DPT tarafından hazırlanan yıllık programlarda kendlerne görev verlen kamu kuruluşları, brer çalışma programı 3 Meındulı Aytür, Türk Kalkınma Hukuku. Bır Grş Denemes, TODAlE Yayını, Ankara, 1968 s. 224, (Ço~altına). 76

18 hazırlayarak bunu uygulamaya geçmektedrler. Kamu kuruluşlarındak plancıiık faalyetler, esas olarak bu çalışma programlarının hazırlanmasını kapsamaktadır. Bununla brlkte, kuruluşlardak plancılar, gerek özel htsas komsyonlarma ve gerek sektör toplantılarına katılarak, hem beş yıllık planların hem de yıllık programların hazırlanmasına katkıda bulunmaktadırlar. Kurumlarda hazırlanan proje teklfler, yıllık programın çıkmasından en az 10 ay önce DPT'ye sunulmalıdır. 4 Kısaca, yukarda tartışılmış olanlar toplanırsa, Türkye'dek planlama sstem, kamu kuruluşları çn emredc kapsamlıdır. Bu sstem çnde, br merkez kuruluş (DPT), kamu kurumları çn kısa (yıllık) ve orta (beş yıllık) sürel hedef ve poltkalar saptamakta ve bunları gerçekleştrmede kullanılablecek kaynakları ntelk ve ncelk tbarıyla saptanmaktadır. Kurumlar tarafından yürütülen planlama fonksyonunun temel görev, DPT'ye yardımcı olmak ve çzlen sınırlar çnde faalyet programları hazırlamaktır. Ancak, kurumlardak plancılar da, DPT'ye blg verrken ve yıllık programlarla 5 yıllık planların hazırlık toplantılarına katılarak, temel hedef ve poltkanın saptanmasına br ölçüde katkıda bulunmaktadırlar. Kurwnlardak Plancılarla DPT Uzmanlan Arasındak lşkler Yukarda da genelolarak değnldğ üzere, kurumlardak plancılarla DPT uzmanları arasındak lşklern en yoğun şekl, özel htsas komsyonlarında veya sektör toplantılarında zlenmektedr. Kurumlarda çalışan plancılar, bu toplantılarda ana sorunlarını dle getrmekte ve kurumun amaçlarını en etkl ve optmal şeklde yerne getrmes çn gereken poltka ve yatırım teklflern ler sürmektedrler. Bu lşk şeklnde ortaya çıkan en öneml nokta, kurumlardan gelen plancıların, kurumları le lgl olarak ler sürdükler teklflern kabul edlp edlmerne derecesdr. Çalışmanın kapsamına gren 14 kurumdan 10 tanesnde planlama brmlernn başları, kend kurumlarıyla lgl teklf ve görüşlernn çoğunlukla DPT tarafından lg görmedğn ve yıllık programlara yahut beş yıllık plana gremedğn belrtmektedrler. Ger kalan 4 kururnda se, DPT uzmanlarının, teklf edlen projeler çoğunlukla kabul ettğ ler sürülmüştür. Adı geçen dört kurumdak plancılarla görüşüldüğünde, bu durumun nedenler şu şeklde ortaya çıkmıştır: Örneğn, DPT'de ana sektörlerden br olan Sağlık Sektörü Özel İhtsas Komsyonu Başkanı, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Planlama Dares Başkanıdır. Doğaldır k, bu durum, bakanlığın görüş ve teklflernin ön plana geçmesnde çok büyük roloynamaktadır. Dğer taraftan, k genel müdürlüktek brmlerde çalışan plancıların teklflernn DPT'ce çoğunlukla kabul edlmesnn, br takım kşsel lşklere bağlı olduğu anlaşılmaktadır. Bu kurumlarda çalışan plancılarla DPT'dek sektörlerde çalışan uzmanlar arasında arkadaşlık gb kşsel bağlar bulunduğu ler sürülmektedr. 4 Ibld., s

19 Fakat genelolarak, kurumlardak plancı personelle DPT uzmanları arasında yoğun br çatışma ve sürtüşme söz konusu edlmektedr. Kurumlardak plancı görevller açısından, DPT uzmanları anlayışsız, yetersz ve çok fazla yetklerle donatılmış olarak görülmektedr. Planlama görevllernn DPT uzmanları üzerndek görüş ve eleştrler Çzelge 8'de gösterlmektedr. Çtzelge 8 - Kurumlar Kurumlardak Planlama Görevllernn DPT Uzmanlannı Eleştrş Nedenler DPT uzman- DPT uz- DPT nn ları Kurumla manları Yetkler rın Özel So Planeı ola- Çok runlarını An Aşırı- rak Yeterdır lıyamıyorlar szdrler TCDD Genel Müdürlüğü EİEİ Genel Drektörlüğü Sanay Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Enerj ve Tab Kaynaklar Bak. TRT Genel Müdürlüğü Toprak ve İskan İşler Gn. Md. Devlet Üretme Çftlkler Gn. Md. Karayolları Genel Müdürlüğü Köy İşler Bakanlığı Tapu - Kadastro Gn. Md. TMO Genel Müdürlüğü PetrolOfs Gn. Md. Sağlık ve Sosyal Yardım Bak. GENEL TOPLAM VE YÜZDELER! (% 72) (% 28) (% 64,8) Çzelge 8'de görülen fkr ve sonuçların dışında, dğer tür eleştrler de söz konusu edlmektedr. DPT uzmanlarının çok sık değşmes, DPT'ye alınan uzmanların öğrenmn yen btrmş, memleket gerçeklern blmeyen kşler olması, DPT uzmanlarının kurumlar arası koordnasyon sağlayama 78

20 ması (örneğn, enerj konusunda olduğu gb), bu arada ler sürülen çeştl eleştrlere brer örnek teşkl etmektedr. Br başka eleştr konusu da, DPT' nn dış burslar üzerndek tekelc tutumudur. İfade edldğne göre, planlama konusunda gelen dış burslar, DPT'nn tekelnde bulunmakta ve kurum lardak plancılar bunlardan hemen hç yararlanarnamaktadır. Bu da, kurumlardak planlama görevller çn br eğtm ve moral sorunu yaratmaktadır. Kurumlardak plancılara göre, DPT'y bugünkü kötü durumundan kurtarmanın yegane yolu, DPT ana sektörlernde çalışan uzmanların, bakanlık veya genel müdürlük planlama brmlernde başarı le çahşmış kşlerden seçlmesdr. DPT'nİn Yaklaşımı Yukarıdak tartışmalar, DPT le bakanlıklarda veya genel müdürlüklerde çalışan plancılar arasındak lşk ve sorunları knc gruptak kşlern görüşler açısından kapsamaktadır. Ancak sorunun br başka yönü de vardır. Acaba DPT'de çalışan uzmanlar, bakanlık veya genel müdürlüklerdek planlama görevn yütten uzmanlar hakkında ne düşünmekteler? Ortaya çıkan sorunu ne gözle görmekteler? Bu noktaların ortaya çıkarılmasında fayda vardır. Kşsel gözlemler sonucu, DPT uzmanlarının kurumlardak plancılar hakkındak görüşler şu şeklde ortaya konablr: ı. Kurumlarda çalışan planlama görevller, genellkle br planlama nosyonu almamışlardır ve sahalarında uzman olma (specalst) yetenekler yoktur. Bu kşler genelolarak geleneksel br yönetc katkısına sahptr. 2. Planlama konusunda blgsz uzmanlar bu eksklklern blmekte Ye bundan dolayı kendlernden genç ve daha blgl DPT uzmanlarına karşı çok duyarlı br tutum takınmaktadırlar. 3. Planlama brmlernn örgütlenme şekl çok bozuktur ve bu brmlern DPT'ye blg temn etme görev çok kötü şlemektedr. Kurumlardak planlama görevnn şleyşn yukarda kısaca tartışılan şeklde eleştren DPT, sözü geçen bozuklukları düzeltmek çn öneml br tedbr almıştır. Bu tedbr, bakanlıklar çn hazırlanan standart «Araştırma Planlama ve Koordnasyon Brmler Yönetmelğİ» dr. Bu yönetmelğ hazırlamakla ulaşılmak stenen amaç, «yürütme organlarının kend çlerndek plan çalışmalarını düzenlemek, uygulamanın plan ve programdak esaslara uygun olarak gelşmesn sağlamak ve «Bakanlık Araştırma - Planlama ve Koordnasyon Brmnn» görevlern tespt le, bu görevlern rasyonel ve koordnel br tarzda şlemesn temn etmektr.» Yönetmelğe göre, Bakanlık ve DPT arasında verml br şbrlğn temn etmekle görevl bulunacak olan «Araştırma- Planlama ve Koordnasyon Brm» nn k bölümden meydana geldğ zlenmektedr: Bakanlık Planlama Kurulu ve Araştırma - Planlama ve Koordnasyon Dares. Bakanlık Planlama Kurulu, Bakanlık Müsteşarı başkanlığı altında Ba kanlık Genel Müdürlernden, Genel Müdür sevyesndek Dare ResIernden, Araştırma - Planlama ve Koordnasyon Dares Başkanından ve Bakanlık Mu 79

21 hasebe Umum Müdüründen meydana gelmektedr. Bu kurulun görevler yönetmelğn S'nc maddesnde şu şeklde saptanmıştır: ı. DPT'ce saptanan görevlern (Kalkınma Planında ve yıllık programda) başarılması çn bakanlığın genel çalışma esaslarını saptamak. 2. Araştırma-Planlama ve Koordnasyon Daresnce hazırlanan yıllık ç uygulama programlarını nceleyerek yürürlüğe koymak. 3. Bakanlık - ç yüksek düzey koordnasyon şn yürütmek. 4. Araştırma - Planlama ve Koordnasyon Daresnce hazırlanan proje ve teklfler DPT'ye götürmek. 5. Uygulama raporlarını DPT 'ye letmek. 6. Bakanlık - ç reorganzasyon çalışmalarında bulunmak. «Araştırma - Planlama ve Koordnasyon Dares» se, «Bakanlık çnde Kalkınma Planı ve Yıllık Programlarla lgl çalışmaları koordne etmek ve Bakanlığın plan açısından DPT ve dğer Bakanlık ve kuruluşlarla olan lşklern düzenlemek...» amacını gerçekleştrmeye çalışacaktır. Görüldüğü üzere, bu yönetmelğ hazırlamadak genel felsefe, DPT'nn şlern kolaylaştırmaktır. Bunun yanında, her kurumun planlama görevn en rasyonel şeklde yerne getrmes çn bazı genel tedbrlern de sıralandığı görülmektedr. SONUÇ Yukarda tartışılanların ışığı altında, bugünkü haller le planlama görevlern yürüten kurumsal planlama brmlernn genellkle yetersz olduğu söyleneblr. Başka br deymle, Türk kamu yönetm çndek planlama sürec çok etksz ve belrl br standartın çok altında gözükmektedr. Planlama genel anlamda, belrl hedeflern ve bu hedeflere ulaşmayı mümkün kılacak yöntem ve yolların önceden saptanması demektr. Buna göre, öncelkle belrl amaçların somut olarak ortaya konması gerekmektedr. Bununla beraber, önceden saptanan amaç ve yöntemler, hem kararlı hem de esnek br anlam taşımalıdır. İşte bu genel çzgler çnde planlama sürec, kamu kurumlarında gerektğ şeklde şlememektedr ve bunun en büyük neden, planlama brm lernn kuruluşundak sakat felsefedr. Bundan önce de tartışıldığı üzere, planlama brmlernn çoğu DPT'nn öngörmes ve özellkle DPT'nn görevlern daha y yürütmes amacı le kunılmuştur. Bu bakımdan, kurumlardak planlama brmler, gerçek planlama görevn yerne getrme konusu üzernde pek fazla durmamakta ve bütün gayretlern DPT le olan lşkler üzernde toplamış görünmektedr. Kurumlardak planlama eylemlernn yürütülüşü de yukarda tartışılan kalıplara uymaktadır. Başka br deymle, planlama eylemler gerçek br kurumsal planlama görevn ortaya koymaktan zyade, DPT'ye yönelmş görünmektedr. Örneğn, modern planlama yöntemlern kul1anan kurum sayı 80

22 sı, 14 kurum çnde 2 tanedr. Karayolları Genel Müdürlüğü planlama brimnde yön eylem teknkler ve Toprak ve İskan İşler Genel Müdürlüğünde de proje analzler (elektronk beyne gerek gösteren teknkler) teknkler kullanılmaktadır. Planlama görevnn şleyşndek aksaklıkların knc neden, planlama görevllernn yeterszlğdr. Daha önce de tartışıldığı üzere, planlama görevllernn gerek eğtmler gerek ş tecrübeler oldukça eksk görünmektedr. İfade edldğne göre, planlama brmne yapılan taynler, taşrada çalışan görevllern merkeze (büyük şehre) gelmesn sağlayan br ödül olarak da tanımlanmaktadır. Bu konuda yapılması gereken lk şn, planlama brmne alınacak görevllern y br seçmeye tab tutulması olduğu ler sürülmektedr. Kurumlardak planlama brmlernde çalışanların meslek kökenlernn de, dengel br dağılım göstermes stenmektedr. Dengel meslek dağılımın yanında, belrl br eğtm zorunjuluğu düşünülmeldr. Özellkle proje yönetm, modern planlama teknkler ve statstk yöntemler konularının bu tür br eğtmn kapsamını çzmes gerekmektedr. Ancak, görüldüğü üzere bu tür konuları şleyen eğtm programları uzun süreye htyaç göstermektedr. Bununla beraber, bu uzun süreye katlanılmalı, kurumlar planlama görevllern bu tür br eğtme tab tutmalıdır. Burada göz önüne alınması gereken nokta, bu tür eğtm programlarının genellkle kurum dışında hazırlanıp yürütüleceğdr. Yönetmde planlama görev, sadece özel planlama brm tarafından yürütülmemektedr. Bütün eylemc ve destek brmler, az veya çok ölçüde planlama sürecne katılmaktadırlar. Bu katılmanın en belrgn görüntüsü, blg alışverş ve «feedback» tr. Bu. bakımdan, br kurumdak bütün eylemc veya destek brmler yönetclernn, genelolarak planlama kavramı ve özel olarak planlama sürecnn kend kurumlarındak şleyş hakkında blg sahb olmaları gerekmektedr. Bunu da sağlamak çn en y yol, kurum yönetcler çn kısa sürel (3 veya 6 günlük) kurum - ç planlama semnerler yapmak veya plancılarla eylemc brmlerdek görevllern beraberce katıldıkları koordnasyon toplantıları tertp etmektedr. Son olarak, kurumlardak plancılarla, DPT uzmanları arasındak lşklern yenden düzenlenmes söz konusu edleblr. Bugünkü halyle, söz konusu lşk düzen, çatışma ve sürtüşmelere yol açmakta veya sahne olmaktadır. Bunun en büyük neden, kurumlardak plancıların kend varlık nedenlern, DPT'ye bağlanmış olarak kabul etmelerdr. lk olarak, bütün sstem çnde DPT'nn esas rolünün, genelolarak yol gösterc ve koordne edc ol duğu açık ve seçk olarak ortaya konmalıdır. İknc olarak, DPT uzmanları, mutlak olarak Bakanlık veya Genel Müdürlüklerdek planlama brmlernden gelmş olmalıdır. Eğer bu sağlanırsa, hem kurum plancıları le DPT uzmanları arasındak görüş ayrılıkları ortadan kaldırılacak, hem de esaslı br çatışma kaynağı olan kurum plancılarının DPT uzmanlarına karşı çok duyarlı br tutum takınmaları önlenmş olacaktır. Ayrıca, başarılı olanın DPT'ye geçmes olanağı (yeterl tecrübe de aranan br şart olmalı) kurum plancıları arasında, DPT uzmanlarının daha y para alması, dış seyahat olanağı vb gb ödüller neden le yoğun br çalışma ve başarı şevk yaratacaktır. Sl