ÂŞIK EDEBİYATINDA PEYGAMBER KISSALARI

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI ÂŞIK EDEBİYATINDA PEYGAMBER KISSALARI YÜKSEK LİSANS TEZİ Emine GÜLTEKİN Tez Danõşmanõ: Yrd. Doç. Dr. Mehmet ÖZÇELİK ISPARTA, 2006

2 ÖZET ÂŞIK EDEBİYATINDA PEYGAMBER KISSALARI Emine GÜLTEKİN Süleyman Demirel Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatõ Bölümü Yüksek Lisans Tezi, 296 sayfa, Ocak 2006 Danõşman: Yrd. Doç. Dr. Mehmet ÖZÇELİK Âşõk Edebiyatõnda Peygamber Kõssalarõ adlõ tezimiz, âşõk edebiyatõnõn en önemli temsilcileri arasõnda yer alan on âşõğõn şiirlerindeki peygamber kõssalarõnõn tespiti ve açõklamasõndan meydana gelmiştir. Çalõşmamõz; ön söz, giriş, iki ana bölüm ve kaynakçadan oluşmaktadõr. Giriş Bölümü nde Âşõk, Âşõk Edebiyatõ, Âşõk Edebiyatõnõn Tarihçesi ve Âşõk Edebiyatõnõn Tesirleri başlõklarõ altõnda bu konularla ilgili bilgiler verdik. Birinci Bölüm de şiirlerini incelediğimiz, yaşadõğõ devrin önemli isimleri sayõlabilecek on âşõğõn kõsaca hayatõ ve edebî şahsiyetlerinden bahsettik. Âşõklarõn sõralanmasõnda yaşadõklarõ yüzyõl dikkate alõnmõştõr. Çalõşmamõzõn en önemli kõsmõnõ, İkinci Bölüm oluşturmaktadõr. Bu bölümde âşõklarõn şiirlerinde yer verdiği peygamberler ve kõssalarõ, başta Kur ân-õ Kerîm olmak üzere, çeşitli kaynaklardan istifade edilerek tespit edilmiş ve konunun işlendiği nazõm birimleri açõklanmaya çalõşõlmõştõr. Peygamberler ve örnek şiirlerini ele aldõğõmõz âşõklar alfabetik sõraya göre tasnif edilmiştir. Dip not verilirken yazar soyadõ ve eserin basõm tarihi, ardõndan şiirin geçtiği sayfa numarasõ ve dörtlük numarasõ yazõlmõştõr. Kaynakça, çalõşmamõz sõrasõnda faydalandõğõmõz eserlerden meydana gelmiştir. Sõralama, yazarlarõn soyadlarõ esas alõnarak yapõlmõştõr. Ayet. Anahtar Kelimeler: Âşõk, Edebiyat, Din, Tasavvuf, Peygamber, Kõssa,

3 ABSTRACT PROPHET S STORIES IN LITERATURE OF ÂŞIK Emine GÜLTEKİN Süleyman Demirel University, Department of Turkõsh Language and Literature Thesis of the master, 296 pages, January 2006 Thesis Advisor : Associate Professor Mehmet ÖZÇELİK Our thesis called Prophet s Stories In Literature Of Âşõk (wandering minstrel) is made up of determination and explanation of prophet s stories in poems of ten poets who are the most important represantatives of wandering minstrel literature. Our study is formed by preface, introduction, two main parts and bibliography. In introduction we gave information about the headlines of Âşõk, Âşõk Literature, The History of Âşõk Literature and Effects of Âşõk Literature. At first part, we mentioned literal personality and a brief life story of ten poets whose poems we searched, and who can be important names of the era when they lived. To line up wandering minstrels names, the time when they lived was taken into consideration. The most important part of our study is formed by the second part. In this part the prophets and their stories which wandering minstrels give place in their poems have been determined being used mainly the Holy Koran and other sources and versification units in which subject is studied have been tried to be explained. Prophets and poets who we took their sample poems are arranged according to alphabetical list. When footnote given, the name and surname or writer, establishing date and then the page number in which the poem takes place and quatrain number have been written. Bibliography is formed by the sources which we use when we are studying. Lining has been done considering the surnames of writers. Keywords: Âşõk (wandering minstrel), Literature, Religion, Mysticism, Prophet, Story, Verse of the Holy Koran.

4 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... 1 ÖN SÖZ... 3 GİRİŞ... 5 I. ÂŞIK... 5 A. ÂŞIKLARIN DÜNÜ VE BUGÜNÜ... 7 II. ÂŞIK EDEBİYATI A. ÂŞIK EDEBİYATINDA HALK EDEBİYATI UNSURLARI B. ÂŞIK EDEBİYATINDA TEKKE EDEBİYATI UNSURLARI C. ÂŞIK EDEBİYATINDA KLASİK EDEBİYAT UNSURLARI Ç. ÂŞIK EDEBİYATININ TARİHÎ VE BEDİÎ KIYMETİ III. ÂŞIK EDEBİYATININ TARİHÇESİ IV. ÂŞIK EDEBİYATININ TESİRLERİ BİRİNCİ BÖLÜM ÂŞIKLAR A. KARACAOĞLAN B. ÂŞIK ÖMER C. ERCİŞLİ EMRAH Ç. GEVHERÎ D. DERTLİ E. BAYBURTLU ZİHNÎ F. ERZURUMLU EMRAH G. SEYRÂNÎ Ğ. SÜMMÂNÎ H. ÂŞIK VEYSEL İKİNCİ BÖLÜM ÂŞIK EDEBİYATINDA PEYGAMBER KISSALARI I. HAZRETİ ÂDEM A. Hazreti Âdem in İlk İnsan ve İlk Peygamber Oluşu B. Hazreti Adem ve Şeytan C. Hazreti Âdem in Cennete Konmasõ ve Havva nõn Yaratõlõşõ Ç. Hazreti Âdem ve Havva nõn Yasak Meyveyi Yiyişi ve Cennetten Kovulmalarõ D. Hazreti Âdem in Dünyaya Gönderilmesi II. HAZRETİ DÂVUD III. HAZRETİ ELYESA IV. HAZRETİ EYYÛB V. HAZRETİ HÂRÛN VI. HAZRETİ HÛD VII. HAZRETİ İBRÂHÎM A. Hazreti İbrâhîm in Ateşe Atõlmasõ B. Kurban Olayõ C. Hazreti İbrâhîm in Kâbe yi İnşa Etmesi VIII. HAZRETİ İDRÎS IX. HAZRETİ İLYÂS... 99

5 X. HAZRETİ İSÂ A. Hazreti İsâ nõn Babasõz Olarak Doğmasõ B. Hazreti İsâ nõn Havarileri C. Hazreti İsâ nõn Mucizeleri XI. HAZRETİ İSHAK XII. HAZRETİ İSMÂİL A. Hazreti İsmâil in Kurban Edilmesi B. Hazreti İsmâil in Kâbe yi İnşa Etmesi XIII. HAZRETİ LOKMÂN XIV. HAZRETİ LÛT XV. HAZRETİ MUHAMMED A. İslâm Dini ve Peygamberliği B. Habîbullâh C. İnsanlardaki Hazreti Muhammed Sevgisi Ç. Hazreti Muhammed in Şefâatçiliği D. Âlemlere Rahmet Hazreti Muhammed E. Hazreti Muhammed Ümmeti F. Hazreti Muhammed in İsimleri G. Hazreti Muhammed İçin Edebiyatõmõzda Kullanõlan Sõfatlar Ğ. Hazreti Muhammed in Mucizeleri XVI. HAZRETİ MÛSÂ A. Hazreti Mûsâ nõn Allah ile Konuşmasõ B. Allah õn Tecellisi C. Hazreti Mûsâ nõn Mucizeleri XVII. HAZRETİ NÛH A. Hazreti Nûh un Gemisi B. Şeytanõn Gemiye Binmesi XVIII. HAZRETİ SÂLÎH XIX. HAZRETİ SÜLEYMÂN A. Hazreti Süleymân õn Tahtõ ve Özellikleri B. Hazreti Süleymân õn Yüzüğü ve Özellikleri C. Hazreti Süleymân õn Hayvanlarla Konuşmasõ Ç. Belkõs ve Hazreti Süleymân D. Dünyanõn Faniliği ve Hazreti Süleymân nõn Ölümü XX. HAZRETİ ŞÎT XXI. HAZRETİ ŞUAYB XXII. HAZRETİ ÜZEYİR XXIII. HAZRETİ YAHYA XXIV. HAZRETİ YA KÛB XXV. HAZRETİ YÛNUS XXVI. HAZRETİ YÛSUF A. Hazreti Yûsuf un Kuyuya Atõlmasõ B. Züleyha nõn İftirasõ ile Hazreti Yûsuf un Zindana Atõlmasõ C. Hazreti Yûsuf un Rüyalarõ Doğru Tabir Etmesi Ç. Hazreti Yûsuf un Güzelliği XVII. HAZRETİ ZEKERİYYA KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ

6 3 ÖN SÖZ Atlõ bozkõr medeniyetini yaşadõğõmõz dönemde var olan üç önemli törenden bahsedilmektedir. Bunlar sõğõr, şölen ve yuğ törenleridir. Tarihî kaynaklar, bu törenlerin ruhuna uygun şiirler söyleyen din adamõ, şair ve doktor olma vasõflarõnõ taşõyan, ellerinde kopuzlarõyla dolaşan ozanlardan bahsetmektedir. Ozanlarla başlayan şiirimiz, İslâmiyetin kabulü ile birlikte dinî-tasavvufî bir muhteva kazanmõş, divan edebiyatõ ile birlikte varlõğõnõ devam ettirmiştir. Konumuz olan âşõk edebiyatõ, bu iki edebiyata paralel olarak 16. yüzyõlda tam olarak ortaya çõkmõş ve varlõğõnõ günümüze kadar sürdürmüştür. Âşõk edebiyatõnõn temsilcileri olan âşõklar, halktan kişiler olmalarõ sebebiyle halkõn duygu ve düşüncelerine tercüman olmuşlardõr. Aldõklarõ eğitim oranõnda dillerinin ağõrlaşmasõna rağmen genellikle halkõn anlayacağõ bir dille şiirlerini söylemişler, halkõn sevgi ve takdirini kazanmõşlardõr. Aşk, sevgi, tabiat ve sosyal konularõn yanõ sõra dinî-tasavvufî konulara da yer vermişlerdir. Her düşünce sistemi gibi dinî-tasavvufî konular da yayõlõrken sanatõn gücünden yararlanõlmõştõr. Allah õ, peygamberleri anlatmak, öğretmek isteyen âşõk söyleyeceklerini saza ve söze dökerek daha yumuşak, daha kolay anlaşõlõr ve sevilir hale koymuşlardõr. Önceleri öğretimi ve eğitimi hedefledikleri için, âşõklar didaktik bir üslup kullanmõştõr. Daha sonralarõ Bektaşî, Mevlevî tarikatlarõ kendi inançlarõnõ taşõyan sözcüklerini şiire eklerler. Bektaşî, Mevlevî ve Kalenderî tarikatlarõ bir anlamda edebiyat ve müzik ocağõ olur. Bu âşõklar az çok medrese öğrenimi görür. Bu öğrenim, onun İslâm ilimlerine, enbiyâ hikayelerine, kõsmen tasavvufa ve şiire olan merakõ, kabiliyeti ve kendisini irşad eden üstadõnõn tesiri ile divan edebiyatõmõzõ kõsa zamanda tanõr. Kuvvetli saz şairi geleneği ve muhiti içinde öğrenmek aşkõ ile divan şairlerini ve âşõklarõ okur. Bu kültür birikiminin sonunda, iki kaynaktan gelen fikrî-edebî hazõrlõk âşõklarõn uzun yõllar içinde yaşadõğõ halkõnõn konuşma dili ile klasik edebiyat dilini bir terkip halinde ortaya koymasõnõ temin eder. Hem hece, hem aruzla değişik konularõ terennüm ederler. Bu konular içinde peygamber kõssalarõ önemli bir yer teşkil etmektedir.

7 4 Âşõk edebiyatõnda geniş bir yer tutan bu peygamber kõssalarõnõ tez konusu olarak seçtik. Araştõrmamõza öncelikle peygamber kõssalarõna yer veren kaynaklara ulaşarak başladõk. Bu konudaki en önemli kaynak Kur ân-õ Kerîm dir. Kur ân da geçen peygamber kõssalarõ ile ilgili ayetleri tespit ettik. Daha sonra kõssalarõn anlatõldõğõ diğer kaynaklara ulaştõk. Son olarak da âşõklarõn peygamber kõssalarõnõ konu alan şiirlerindeki örnekleri tespit ederek açõklamaya çalõştõk. Çalõşmamõz; ön söz, giriş, iki ana bölüm ve kaynakçadan oluşmaktadõr. Giriş Bölümü nde Âşõk, Âşõk Edebiyatõ, Âşõk Edebiyatõnõn Tarihçesi ve Âşõk Edebiyatõnõn Tesirleri başlõklarõ altõnda bu konularla ilgili bilgiler verdik. Birinci Bölüm de şiirlerini incelediğimiz, yaşadõğõ devrin önemli isimleri sayõlabilecek on âşõğõn kõsaca hayatõ ve edebî şahsiyetlerinden bahsettik. Âşõklarõn sõralanmasõnda yaşadõklarõ yüzyõl dikkate alõnmõştõr. Çalõşmamõzõn en önemli kõsmõnõ, İkinci Bölüm oluşturmaktadõr. Bu bölümde âşõklarõn şiirlerinde yer verdiği peygamberler ve kõssalarõ, başta Kur ân-õ Kerîm olmak üzere, çeşitli kaynaklardan istifade edilerek tespit edilmiş ve konunun işlendiği nazõm birimleri açõklanmaya çalõşõlmõştõr. Peygamberler ve örnek şiirlerini ele aldõğõmõz âşõklar alfabetik sõraya göre tasnif edilmiştir. Dip not verilirken yazar soyadõ ve eserin basõm tarihi, ardõndan şiirin geçtiği sayfa numarasõ ve dörtlük numarasõ yazõlmõştõr. Kaynakça, çalõşmamõz sõrasõnda faydalandõğõmõz eserlerden meydana gelmiştir. Sõralama, yazarlarõn soyadlarõ esas alõnarak yapõlmõştõr. Bu çalõşmam sõrasõnda bana sonsuz destek veren aileme, bana her zaman yardõmcõ olan değerli hocalarõma, en önemlisi engin bilgilerini, tavsiye ve tecrübelerini hiç esirgemeyen ve insanlõğõ ile örnek aldõğõm değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Mehmet ÖZÇELİK e teşekkürü bir borç bilirim.

8 5 GİRİŞ I. ÂŞIK Bir hazõrlõğõ olmaksõzõn (irticalen) şiir söyleyen, ekserisi saz eşliğinde şiirlerini okuyan veya halk hikayelerini anlatan şahõslar âşõk ismiyle anõlmõşlardõr. Çok kere saz şairi, çöğür şairi, ozan, halk şairi terimleri âşõk mukabili olarak kullanõlmõştõr. Ancak bu gibi kullanõmlar bazõ mahzurlar taşõmaktadõr. Âşõklarõn saz çalmayanlarõ olduğu gibi, çaldõklarõ sazlar da değişik olabilmektedir. (Kubur, karadüzen, bozuk, tanbura, çöğür vb.). Ozan deyimi, İslâmiyet öncesi göçebe devire ait bir terim olup âşõk karşõlõğõ olarak kullanõlamaz. Halk şairi deyimi de anlam karõşõklõğõna sebep olmaktadõr. 12. ve 13. asõrlardan başlayarak Osmanlõ devrinde gelişmeye devam eden askerî ve siyasî merkezlerde, büyük kervan yollarõ üzerinde kurulan kasabalar ve buralarda inşa edilen medreseler, tekkeler, diğer kültür kurumlarõnda, asker ocaklarõ çevresinde belli bir kültür hareketi oluşmuş ve yaygõnlaşmõştõr. Bu kültür muhitlerinde yetişen, ekserisi tasavvuf neşvesi ile yoğrulmuş ve bir kõsmõ okuma yazma dahi bilmeyen şahõslarõn Türkçe ifade malzemesini işleyerek geniş kitlelere seslendikleri görülmektedir. Bu âşõk tipinin ilk büyük temsilcisi olarak Yunus Emre yi görmekteyiz. Âşõk kelimesi önceleri Yunus Emre tarzõnda ilahîler ve tasavvufî şiirler söyleyen şairleri ifade eden bir terim olarak kullanõlmõş, zamanla daha geniş bir mana kazanmõştõr. Âşõklar çõraklõktan başlayarak âşõk oluncaya kadar belli bir eğitimden geçerler, fasõllara katõlõrlar, memleket içinde seyahata çõkarlar, nihayet ustalarõndan bir mahlas aldõktan sonra âşõk olurlardõ. Şehir hayatõnõn kültür havasõ içinde klasik şiire ve musikîye, tasavvuf düşüncesine, İslâm tarihine, evliya menkõbelerine, İran ve Türk edebiyatlarõnda görülen motiflere ait birçok bilgiler edinirlerdi. Âşõklarõ şehirde yetişenler ile köyde yetişenler olarak ayõrmak mümkündür. Bu durumda şehirli

9 6 âşõklarõn kültür seviyeleri klasik medrese ve tekke kültürü ile temas halinde olduklarõndan köyde yetişenlerden dil, sanat ve ifade açõsõndan başkalõklar gösterecektir. Köy çevresinde yetişenler aruz vezninden de uzak kalmõşlardõr. Bu açõdan daha kendine has, daha mahallî sayõlabilirler. Şehir ve kasabalarda kahvehaneler, meyhaneler âşõklarõn toplantõ yerleridir. Yerine göre, bey konaklarõna padişah saraylarõna da girmişler, söz ve sazlarõnõ bu ortamlarda da dinletmişlerdir. Bazõ padişahlarõn âşõklara özel ilgi gösterdikleri biliniyor. 4. Murad ve 4. Mehmed in âşõklara gösterdikleri ilgi Evliya Çelebi nin Seyahatname sinde de söz konusu edilmiştir. 2. Mahmud, Sultan Mecid ve Sultan Aziz in âşõk fasõllarõndan hoşlandõklarõ ve sarayda bu padişahlar devrinde otuzu aşkõn âşõk bulunduğu kaynaklarda zikredilmiştir. Âşõklar mevsimine göre kurulan panayõrlarda dolaşõr, tekkelerde, imarethanelerde misafir olurlardõ. Belli devirlerde hükümetin nezareti altõnda teşkilatlanarak hususî bir zümre teşkil ettikleri de olmuştur. Âşõk teşkilatlarõ ile ilgili bilgiler sözlü kaynaklara dayanmakta olup bilinenler de 2. Mahmud dan sonraki devrelere aittir. Âşõk fasõllarõnõ idare eden Reis-i âşõkan, hükümetten maaş alõrdõ. Âşõklar saz çalõp irticalen şiir söyleme özellikleriyle kendilerini okur yazar sayar, divan tarzõnda şiir yazanlardan üstün görürler; divan şairleri de âşõklarõ hor görür, beğenmezlerdi. Bununla birlikte, divan şiiri unsurlarõnõ (vezin dahil) kullanan âşõklar olduğu gibi, hece ile yazmayõ deneyen divan şairleri de mevcut olmuştur. Âşõklarõn en belirgin vasõflarõ irticali söyleyiş ve saz eşliği olmasõna rağmen, kalem şuarasõ olarak adlandõrõlan âşõklar da vardõr ki, bunlar ekseriya iyi öğrenim görmüşlerdir; saz çalmazlar, hece ile âşõk edebiyatõ türlerinde şiirler yazarlar (Bayburtlu Zihnî, Çankõrõlõ Zihnî gibi). Divan edebiyatõ nazõm şekillerine de başvururlar. Âşõklarõn usta çõrak ilişkileri içinde, tekke ve medrese kültürüyle yoğrularak 19. asõr sonlarõna kadar geleneksel tavõrlarõnõ sürdürdükleri görülmektedir. Medrese ve tekkelerin devam ettirdiği İslâm kültürü ve 19. asõrdan kalan âşõklarõn yaşatmaya çalõştõğõ edebî gelenek, bu zümrenin gittikçe güç kaybetmesini önleyememiştir. Yeniçeri ocağõnõn kaldõrõlmasõ, tekkelerin zamanla fonksiyonlarõnõ ifa edemez hale düşmeleri ve kapanmalarõ neticesinde, âşõklarõn hemen hemen bütün yetişme

10 7 kaynaklarõ kurumuştur ve 40 larda Halk evleri tarafõndan rejime sadõk âşõklarõn himayesi şeklinde bir eğilim görülmekteyse de, değişen iktisadî ve içtimaî şartlar, geniş ve sürekli tesir icra eden kitle haberleşme araçlarõ geleneksel âşõk tipinin hemen hemen tamamen ortadan kalkmasõna sebep olmuştur. (TDEA, Cilt 1, ) A. ÂŞIKLARIN DÜNÜ VE BUGÜNÜ Anadolu nun muhtelif köşelerinde, hatta bugün bile âşõk ünvanõnõ taşõyan ve çaldõğõ sazla kendisinin veya başkalarõnõn şiirlerini terennüm eden şairçalgõcõlara, yani saz şairlerine tesadüf olunmaktadõr. Elli yõldan beri gittikçe azalan, içtimaî mevkilerini ve ehemmiyetlerini kaybeden bu âşõklar, Osmanlõ İmparatorluğu memleketlerinde, 20. asõr başlarõna kadar, mühim bir meslekî zümre halinde devam etmekte ve imparatorluğun her tarafõnda bunlara tesadüf olunmakta idi. 19. asõr sonlarõnda, Garp emperyalizminin siyasî ve iktisadî baskõsõ altõnda maddî ve manevî müesseseleri bozulmaya başlayan ve yeni bir hayat şekli arayan Osmanlõ cemiyetinde, âşõklar zümresinin de artõk o şekilde yaşayamayacağõ pek tabiî idi. İnkõlâplar da bu zümreyi yaratan ve yaşatan içtimaî şartlarõ kökünden sarsmõştõr. a. Halk Kitlesinin Âşõklar Hakkõndaki Telakkisi Âşõk, halk arasõnda, umumîyetle saz şairlerine verilen bir isimdir. Yine halk arasõnda dolaşan birçok menkõbeler, bunlarõn maddî ve cismanî aşktan manevî ve ruhanî aşk derecesine yükseldiklerini, saz çalõp şiir söylemeyi de ilahî vasõtalarla öğrendiklerini anlatõr. Görülüyor ki bunlar, halkõn telakkisine göre Hak âşõklarõdõr ve ilham kaynaklarõ daima ilahîdir. b. Münevver Sõnõfõn Âşõklar Hakkõndaki Telakkisi Fikir ve zevk seviyesi bakõmõndan halktan tamamiyle ayrõlmõş olan bu sõnõf, medresede, İslâm ilimlerinin, Arap ve İran edebiyatlarõnõn en yüksek mahsüllerine iyiden iyiye alõşmõş bulunuyordu. Bediî ihtiyaçlarõnõ pek tabiî olarak bu klasik edebiyat mahsülleriyle tatmin eden yüksek kültür sahipleri, İslâm medeniyetinin dünya görüşünden şüphesiz ayrõlamazlardõ. Halk musikîsine ve halk şiirine mahsus

11 8 her türlü şekiller, halk arasõnda rağbet kazanan mevzular, halk şiirlerinin umumî ölçüsü olan hece vezni daima hakir görülmüştür; şiirlerinin geniş halk tabakasõ arasõnda okunmasõ ve anlaşõlmasõ, klasik bir şair için adeta bir hakaret vesilesi oluyordu. c. Âşõklarõn Kendi Haklarõndaki Telakkileri Âşõklar arasõnda son zamanlara kadar devam eden bir telakkiye göre, umumiyetle şairler iki kõsma ayrõlõr: a) Kalem şairleri; yüksek sõnõfa mahsus şiirler yazan klasik şairler. b) Meydan şairleri; yani, halk toplantõlarõnda irticalen de şiirler tertip eden ve onlarõ sazlarõ ile çalõp söyleyen âşõklar. Âşõklar kendilerini, türlü bakõmlardan, klasik şairlerden üstün sayarlar: Evvela, herhangi bir mevzu üzerine, herhangi bir kafiye ile derhal bir manzume söyleyivermek kudreti, onlarõn başlõca övünme sebepleridir. Hakikaten, klasik şairler arasõnda, irtical denilen bu kudret, çok nadirdir. Âşõklarõn klasik şairlere üstünlük iddiasõnda bulunmalarõnõn ikinci sebebi de, şiirlerini sazlarõ ile çalõp söyleyebilmeleridir. Kalabalõk ve hayran bir dinleyici zümresi karşõsõnda çalõp söylediklerinden, birbirleriyle müşaarelerde bulunduklarõndan da âşõklar kendilerini klasik şairlerin üstünde tutarlar. Geniş halk tabakasõ içinde âşõklarõn kazandõklarõ şöhret ve rağbet, daha fazla olmuştur. 17. asõrdan başlayarak, imparatorluğun büyük merkezlerinde yetişen âşõklarõn, klasik şairlere benzemek ve onlardan geri kalmamak gayretiyle, oldukça kuvvetli klasik edebiyat kültürüne sahip olmalarõ, aruz veznini ve bazõ klasik nazõm şekillerini kullanmaya başlamalarõ, yabancõ terkip ve kelimelere ve klasik şiire mahsus mefhumlara manzumelerinde gitgide daha geniş bir yer vermeleri, âşõklar arasõnda, kendilerinin artõk bu cihetlerden de klasik şairlerden geri kalmadõklarõ kanaatini doğurdu; bu kanaat, onlar arasõnda yavaş yavaş büsbütün kuvvetlendi. ç. Âşõklar, Hangi İçtimaî Muhitlerde ve Nasõl Yetişir? Şehir Muhitinde Âşõklar asõrlardan son yõllara kadar, Osmanlõ İmparatorluğu nun her köşesinde gördüğümüz âşõklar ve âşõk tarzõ, bilhassa şehir hayatõnõn verimidir.

12 asõrlarda imparatorluğun Asya ve Avrupa daki büyük şehir ve kasabalarõnda oldukça kalabalõk münevver bir sõnõf vardõ ki, İslâm ilimlerini ve edebiyatlarõnõ kavramõştõ; maddî refah ve servetle birlikte bu yüksek kültür havasõ, uzun asõrlar boyunca, daha aşağõ seviyedeki diğer içtimaî sõnõflara da geçerek, umumî zevk ve fikir seviyesini yükseltmişti. Buralarda, muntazam bir tahsil görmedikleri, hatta bazen hiç okuma yazma bilmedikleri halde, bu kültür çevresi içinde aruz ile klasik nazõm kaidelerine uygun oldukça güzel şiirler yazan ümmî şairlere de tesadüf olunuyordu. Şehir ve kasabalarda, muhtelif içtimaî tabakalara mahsus ayrõ ayrõ kahvehaneler, bozahaneler, meyhaneler gibi umumî yerler vardõ. Bazõ büyük kahvehanelerde çalgõ ve köçek takõmlarõ da bulunurdu. İşte, bu kahvehanelerden bazõlarõ bilhassa âşõklarõn toplantõ yerleri idi. Onlar, belli mevsimlerde buralarda toplanõrlar, sazlarla şiirler terennüm ederlerdi. Büyüklerin ve zenginlerin konaklarõnda, saraylarõnda da çöğürcülere tesadüf edilirdi. Hükümetin kontrolü altõnda muntazam bir teşkilata malik olan bu âşõklar, panayõrlar gibi geçici toplantõ yerlerinde kurulan kahvehanelerde bulunurlar, memleketi dolaşõrlar, tekkelerde, büyüklerin ve zenginlerin konaklarõnda misafir olurlardõ. Âşõklar teşkilatõnda çõraklõktan başlayarak âşõk oluncaya kadar geçirilmesi icap eden birçok dereceler vardõ. Bilhassa, büyük, şöhretli âşõklarõn etrafõnda, âşõklõğa meraklõ, istidatlõ birçok gençler çõrak olarak toplanõrlar, üstattan mahlas alõrlar, âşõk olmak için zarurî olan edebî ve meslekî terbiyeyi gördükten sonra fasõllara girmeye başlarlar, memleket içinde uzun seyahatlere çõkarlar, nihayet âşõk olurlardõ. Ekseriyetle küçük esnaf tabakasõndan, fakir halk arasõndan, yahut askerî sõnõflardan yetişen bu âşõklar, bir tahsil görmemekle beraber, şehir hayatõnõn kültür havasõ içinde, birçok bilgiler edinirler; İran edebiyatõnõn büyük şahsiyetlerinin eserlerine bile yabancõ kalmazlardõ. 17. asõrdan başlayarak, klasik şiirin bunlar üzerinde çok büyük bir cazibesi olmuştur ki, sonraki asõrlarda bunun büsbütün arttõğõnõ birçok örnekleri ile görüyoruz. Köy ve Aşiret Çevrelerinde Âşõklar Köylü sõnõfõnõn duygularõna ve telakkilerine tercüman olmak mecburiyetinde bulunan köy ye aşiret şairleri, klasik şiir tesirinden ve aruz

13 10 vezninden oldukça uzak kalmõşlardõr. Şehir ve köy âşõklarõnõ birbirlerinden ayõran çok açõk içtimaî muhit farkõna karşõ, bunlarõ birbirine yaklaştõran diğer birtakõm kuvvetli âmiller de vardõr: 1. Köy, hiçbir zaman civarõndaki şehir ve kasabalardan tamamiyle ayrõ bir hayata malik değildir, bunun gibi köyler de şehirlerin tesirinden uzak kalamazlar. 2. Şehir hayatõnõn ve kültürünün yarattõğõ âşõk, nasõl klasik şairin ve klasik şiirin çekiciliğine ve manevî nüfuzuna kapõlmõşsa, köy ve aşiret çevresinde yetişen âşõk da, daha yüksek bir kültürün sahibi ve temsilcisi olan şehirli âşõğõ kendisine ideal bir örnek saymaktan kendini alamaz. 3. Köy ve aşiret çevresindeki âşõk, muhtelif seyahatlerinde şehir ve kasabalardaki meslektaşlarõ ile mutlaka münasebete girmiş, şehir hayatõna ve kültürüne yabancõ kalmamõş olduğu gibi, şehirli âşõklar da, devamlõ seyahatleri ile, her muhitte bağlar tesis etmişler, tesirlerini her tarafa yaymõşlardõr. 4. Tekkelerin ve bilhassa Bektaşîlik gibi tarikatlere mensup tekkelerin verdiği edebî ve tasavvufî kültür, muhtelif içtimaî çevrelerde birbirinin aynõsõdõr. İşte, bütün bu gibi âmiller, köy ve şehir âşõklar arasõndaki farklarõn derinleşmesine manî olmuş ve 17. asrõn ilk değilse bile, son yarõsõnda âşõk tarzõ, âşõk şiiri dediğimiz, belli kaidelere malik, yani kendi nev i içinde adeta klasikleşmiş hususî bir edebiyatõn vücuda gelmesine pek çok yardõm etmiştir. (Köprülü, 1989, )

14 11 II. ÂŞIK EDEBİYATI Günümüze kadar ele geçirilebilen yazõlõ kaynaklardan anlaşõldõğõna göre, çok geniş bir coğrafyaya yayõlan Türk ulusu, kendi içinden yetişip adlarõ hatõrlanan veya unutulmuş olan şairlerine ve onlarõn eserlerine, en eski tarihlerden bu güne kadar büyük bir ilgi ve sevgi göstermiştir. Bu ilgi ve sevginin yüzyõllar boyu sürmesi, halk şairlerinin halkõn gözü, kulağõ ve en önemlisi dili olmasõndandõr. İstek, dilek, heyecan, duygu ve düşüncelerinin kolayca anlayabileceği bir dille, basit bir ölçüyle, akõlda hemen kalabilecek uyaklarla ve sanatlõ bir şekilde söylendiğini gören halkõmõz, gerek kişisel eserlere, gerek yaratõcõsõ zamanla unutulup folklor ürünü haline dönüşen ve böylece anonim bir eser olarak kabul edilen metinlere büyük bir sadakat göstermiş, ya kulaktan kulağa aktarma biçimiyle, ya da çeşitli cönk ya da mecmualara kaydetmek yoluyla bu güzel örnekleri unutulmaktan kurtarma yoluna gitmiştir. Binlerce örneğin, yaşamasõnõ sağlayan özel ve resmi kitaplarõmõzdaki yüzlerce yazma cönk ve mecmua günümüze kadar tam olarak işlenmemiş ve incelenmemiştir. Bu kadar zengin örnekleri bulunan halk şiirimizi bu güne kadar inceleyen eserlerin õşõğõ altõnda üç ana bölümde ele almaktayõz: 1. Anonim halk şiiri, 2. Saz şiiri (âşõk edebiyatõ), 3. Tekke şiiri. (Gözaydõn, 1989, 1) Âşõk edebiyatõ; Türklerin İslâm medeniyeti dairesine girmelerinden sonra oluşan kültür muhitlerinde, âşõk olarak adlanan şahõslar tarafõndan ortaya konulan, şekil ve muhteva olarak belli özellikler taşõyan edebî verimleri ifade için kullanõlan terimdir. (TDEA, Cilt 1, 188) Boratav a göre âşõk edebiyatõ, klasik denen edebiyata paralel bir kültür akõmõ olarak belirmiştir. (Boratav, 1968, 207)

15 12 Köprülü ye göre ise âşõk edebiyatõ , hatta asõrlar esnasõnda Anadolu da yetişen ve oldukça mebzul eserleri ve edebî ananeleri zamanõmõza kadar devam edip gelen saz şairlerine mahsus şiir tarzõdõr. Âşõk edebiyatõ, bilhassa 18. asõrdan sonra, divan edebiyatõ ile halk edebiyatõ ve tekke edebiyatõ unsurlarõnõn karõşmasõndan hasõl olmuş muhtelif bir mahsuldür. Âşõk edebiyatõ, halk edebiyatõ unsurlarõnõ içine almakla ve esasõnda halk zevkine doğru temayülün bir ifadesi olmakla beraber, Türk ruhunun zevkini, orijinalitesini saklayan ve halkõn içinde yaşayan bir halk edebiyatõ değildir. Şehir ve kasaba halkõ arasõnda gelişen bu edebiyatta klasik edebiyatnõn ve tekke edebiyatõnõn büyük tesiri olmuştur. 16. asõrda ve 17. asõr başlarõnda yetişen âşõklarda, asõl halk edebiyatõ unsurlarõ daha kuvvetli idi; fakat bu asrõn sonlarõndan başlayarak sonraki asõrlarda bu unsur yavaş yavaş azalmõş, diğer unsurlar ise tabiatiyle çoğalmõştõr. (Köprülü, 1989, ) A. ÂŞIK EDEBİYATINDA HALK EDEBİYATI UNSURLARI Âşõk edebiyatõnda halk edebiyatõnõn büyük tesiri göze çarpar: Evvela hece vezni bütün Türk halk şiirlerinde olduğu gibi, âşõk şiirlerinde de hakimdir. Gerçi, 17. asõrda, aruz vezninin de âşõklar tarafindan kullanõldõğõnõ biliyoruz; fakat buna rağmen, millî vezin hakimiyetini muhafaza etmiştir. Kafiye hususunda da, âşõklar, eski halk edebiyatõ ananelerine uymuşlar, yarõm kafiyeleri uygun görmüşlerdir. Nazõm şekillerinde yine aynõ tesiri görüyoruz. Türkü, türkmani, varsağõ, ezgi, deyiş gibi sõrf müzik bakõmõndan verilen ve bazõlarõ bu havalarõn etnik menşe ini gösteren şekiller, sonra koşma, mani gibi diğer şekiller, hep bunu kuvvetlendirmektedir. Edebî sanatlar bakõmõndan da, âşõk edebiyatõnda yine kuvvetli halk edebiyatõ unsurlarõnõ bulmaktayõz: Âşõk edebiyatõnõn alliterasyon, cinaslar, teşhis ve intak, münazara, atasözü kullanmak gibi birçok hususiyetleri, halk edebiyatõnda eskiden beri vardõr. Lisan ve üslüpta eski halk edebiyatõndan gelen birtakõm hususiyetleri, âşõk tarzõ mahsullerinde açõkça görmekteyiz.

16 asõrda ve 17. asrõn ilk yarõsõnda yetişen âşõklarda, bu halk edebiyatõ unsurlarõnõn daha kuvvetli, daha göze çarpar mahiyette olduğu muhakkaktõr. B. ÂŞIK EDEBİYATINDA TEKKE EDEBİYATI UNSURLARI Âşõk edebiyatõnõ vücuda getiren unsurlardan bir kõsmõ da, asõrlar arasõnda Türk memleketlerinin her tarafõnda büyük inkişaf gösteren tasavvuf tarikatlarõna ait tekkelerdeki Türk edebiyatõndan geçmiş unsurlardõr. Anadolu nun, 13. asõrdan başlayarak, 17. asõr başlarõna kadar çok mühim tarikat faaliyetlerine ve hareketlerine sahne olduğu ve Rumeli fetihlerinden sonra bu faaliyetlerin Balkanlara da yayõldõğõ bilinmektedir. Tarikatlarõn, Osmanlõ İmparatorluğu nun her sahasõnda, her sõnõf halk arasõnda tasavvuf akidelerini yaymak hususunda büyük rolleri olmuştur. Dil, vezin, nazõm şekilleri ve hususiyetleri, ifade tarzõ bakõmlarõndan Türk halk edebiyatõnõn birçok unsurlarõnõ almõş olan bu tekke edebiyatõ, ideoloji itibariyle doğrudan doğruya klasik İslâm kültürüne bağlõdõr. Her tarikat mensuplarõ, kendi mesleklerinin propagandasõnõ mümkün olduğu kadar geniş bir nisbette yapmak için, imkan derecesinde sade bir dille ve halk edebiyatõ ananelerine uygun eserler yazõyorlardõ. Tekke edebiyatõndan geçen muhtelif unsurlar, âşõk edebiyatõnõn teşekkülü üzerinde âmil olmuştur: Âşõk kelimesinin kullanõlmasõ, tekke edebiyatõnõn tesiri altõnda olmuştur. Çünkü mutasavvõf şairler, daha 13. asõrdan beri, kendilerini diğer şairlerden ayõrmak ve bu suretle ilham kaynaklarõnõn kudsî ve ilahî mahiyetini göstermek için âşõk ünvanõnõ kullanõyorlar, beşerî ve dünyevî ihtiraslarõ terennüm edenlere verilen şair ünvanõnõ kabul etmiyorlardõ asõrlarda, maddî ve manevî kültür seviyesi yükselmiş, tekkelerin yaydõğõ tasavvuf havasõ ile dolmuş büyük şehirlerde yetişen saz şairleri, ibtidai köy ve aşiret çevrelerinde yetişen eski seleflerinin taşõdõğõ ozan adõnõ elbette kabul edemezlerdi; binaenaleyh, kendilerine yabancõ saymadõklarõ mutasavvõf şairler arasõnda zaten kullanõlmakta olan âşõk ünvanõnõ kullanmaya başladõlar. Bu asõrlarda birtakõm âşõklarõn isimlerinin başõnda

17 14 kul lakabõnõ kullanmalarõ da (mesela Kul Mehmed gibi), yine tasavvuf tesiriyledir. Âşõk tarzõ üzerinde tekke edebiyatõ tesiri de çok dõşta, zayõf bir boya mahiyetinde kalmõş, onun asõl ruhuna girememiş, lâ-dinî mahiyetini bozamamõş, hayatõn her günkü hadiselerine karşõ olan derin ve samimi alakasõnõ kesmemiştir. C. ÂŞIK EDEBİYATINDA KLASİK EDEBİYAT UNSURLARI Âşõk edebiyatõnõn teşekkül ettiği asõrlar, Türk klasik edebiyatõnõn en yüksek inkişaf derecesine vardõğõ, asõrlarca örnek olarak kullandõğõ İran edebiyatõna karşõ beraberlik ve hatta üstünlük davasõna kalkacak kadar şuurlandõğõ bir devirdir. Meddahlar, kõssahanlar, şehnameciler, umumî yerlerde İslâm tarihinin ve İran destanõnõn kahramanlarõna ait hikayeler ve şiirler okuyorlar, klasik musikî kaidelerine göre bestelenen gazel ve murabbalar eğlence meclislerinde, düğünlerde, toplantõlarda terennüm olunuyor, şehir ve kasaba halkõnõn dillerinde dolaşõyordu. Hakikaten, âşõk edebiyatõnõn ilk teşekküle başladõğõ 16. asõr sonlarõndan beri, gerek dõş unsurlar, yani vezin ve şekil bakõmõndan ve gerek iç unsurlar, yani mefhumlar, mecazlar, dil, üslup bakõmõndan, bu klasik şiir tesirinin daima daha kuvvetlenerek kendini gösterdiğini ve 19. asrõn ikinci yarõsõndan evvel bunun artõk son haddine geldiğini açõkça görüyoruz. Gazellerin eskiden beri bestelenerek terennüm edilmesi, bu şeklin âşõk tarzõna girmesinde âmil olmuştur. Murabbalara gelince, bunlar, hece vezninin dörtlüklerinin tesiri altõnda, daha 14. asõrdan beri klasik Türk şiirinde büyük bir yer tutmuştu ve bestelenmeye mahsus manzumeler hemen umumîyetle bu şekilde yazõlõyordu; asõr metinlerinde murabba bağlamak tabirinin daima türkü bestelemek manasõnda kullanõlmasõ bunu açõkça gösterebilir. Bu asõrlardaki şairlerin gazel ve murabbalarõnda kabil olduğu kadar sade bir dil kullanmalarõ da, bunlarõn, bestelenip halk arasõnda terennüm edilmek maksadõ ile yazõldõğõnõ anlatan bir işarettir. Muamma ve lugaz, sonraki asõrlarda âşõklar arasõnda çok yayõldõ; bilhassa 18. asõrda âşõk fasõllarõnda muamma asmak, şaşmaz bir kaide halinde yerleşmiştir. Ayrõca halk kitlesi içinde daima mevcut olan bilmece ve karşõlõklõ bilmece söyleşmek ananesi de vardõr.

18 15 Âşõklarõn yalnõz aruz ile yazdõklarõ şiirlerde değil, hece ile yazdõklarõ manzumelerde bile, klasik edebiyattan geçen basma kalõp mecazlara, muayyen mefhumlara, İslâm tarihinden ve İran mitolojisinden gelen kahramanlara ve motiflere sõk sõk tesadüf olunmaktadõr. Âşõklarõn edebî terbiyelerine, çevrelerine, zamanlarõna, ruhî temayüllerine göre, bu klasik edebiyat unsurlarõnõn nisbeti azalõr veya çoğalõr; fakat âşõk edebiyatõnõn umumî tekamülünü göz önüne alõrsak bu unsurlarõn gittikçe arttõğõnõ görürüz. (Köprülü, 1989, ) Ç. ÂŞIK EDEBİYATININ TARİHÎ VE BEDİÎ KIYMETİ Âşõk edebiyatõ, yalnõz bir içtimaî sõnõfa veya bir dinî taifeye hususi bir zümre edebiyatõ değil, birbirinden farklõ muhtelif çevrelere, hayat ve geçim şartlarõ ayrõ muhtelif gruplara, muhtelif tarikat ve meslek mensuplarõna, fikir ve zevk seviyeleri birbirinden çok farklõ insanlara hitaben muhtelif zümreler arasõnda müşterek bir edebiyattõr. Âşõk edebiyatõ, 16. asõr sonlarõndan başlayarak 18. asõr başlarõna kadar, muhtelif menşelerden gelen muhtelif edebî ve fikrî unsurlarõn kaynaşmasõndan hasõl olmuş yeni bir terkip idi. Klasik edebiyat gibi tekkeye, medreseye, daha açõk bir ifade ile Ortaçağ İslâm ideolojisini yaşatan eski müesseselere dayanõyordu. Eski bir iktisadî ve içtimaî nizamõn yarattõğõ bu müesseseler, temsil ettikleri Ortaçağ ideolojisiyle beraber, Tanzimat tan sonra hayat kabiliyetlerini yavaş yavaş kaybetmeye başlayarak, sadece bir kalõntõ halinde Cumhuriyet devrinin son inkõlâplarõna kadar sürüklendiler. Büyük merkezlerde âşõk kahvelerinin yerini tutmaya çalõşan semai kahveleri, esasen bozulmuş, soysuzlaşmõş ve eski müşterek mahiyetini kaybederek, dar bir zümre edebiyatõ karakterini almaya yüz tutmuş olan âşõk tarzõnõn mukadder akõbetine manî olamadõ ve üç buçuk asõr kadar süren bir hayattan sonra, âşõk edebiyatõ dediğimiz bu Ortaçağ edebiyatõ da ihtişamlõ Osmanlõ İmparatorluğu nun sair müesseseleriyle beraber, geçmişe karõştõ.

19 16 Âşõk edebiyatõ, bugün artõk geçmişe karõşmõş olmakla beraber, bize bõraktõğõ oldukça zengin mahsullerle, edebî servetimizin mühim bir parçasõnõ teşkil etmektedir. (Köprülü, 1989, ) Birtakõm destanlar ve türküler vardõr ki, dar manasõ ile tarihî bir vesika mahiyetini gösterir; fakat yalnõz bunlar değil, bu edebiyatõn bütün mahsulleri, imparatorluk halkõnõn muhtelif devirlerinde, muhtelif içtimaî sõnõflarõn psikolojilerini doğrudan doğruya bize anlatan canlõ şahitlerdir. Bizi eski Osmanlõ cemiyetinin zevkleri, heyecanlarõ, ihtiraslarõ, düşünceleriyle karşõ karşõya getiren, bizim de o manevî hava içinde yaşamamõza imkan veren hayat parçalarõdõr. Eski Osmanlõ cemiyetinin muhtelif içtimaî sõnõflarõ arasõndaki benzeyiş ve ayrõlõş noktalarõnõ ve bunun sebeplerini, onlarõn birbirleriyle münasebet ve alakalarõnõ, hayat dinamizminin bu muhtelif tabakalar arasõnda yarattõğõ karşõlõklõ hulûl ve nüfuzlarõ, hulasa, edebiyat, hatta daha geniş bir ifade ile manevî kültür tarihimizin birçok esaslõ meselelerini, ancak bu âşõk edebiyatõnõn sağlam usûllerle tedkiki sayesinde öğrenmek mümkün olacaktõr. Âşõk edebiyatõ, tekamülünün ilk safhalarõnda daha büyük nisbette halk edebiyatõ unsurlarõnõ içine alan, köy ve aşiret çevrelerinde ise bu hususiyetleri oldukça uzun bir müddet saklayan bu edebiyat, sonralarõ başka unsurlarla fazla karõşmõş olmakla beraber, bilhassa ilk devirlerde, bediî bakõmdan, kendine mahsus bir hüvivet göstermektedir; mamafih âşõk tarzõnõn daha sonraki mahsulleri arasõnda bile, orijinal ve canlõ eserler büsbütün yok değildir. Yeni Türk şiiri üzerinde türlü şekillerde tesirli olan, birçok mahsülleri hala büyük bir okuyucu ve dinleyici kitlesi arasõnda zevk ve heyecan uyandõran âşõk edebiyatõ, bediî bakõmdan da millî edebiyat servetimizin mühim bir kõsmõnõ teşkil etmekte ve her suretle sistematik ve ilmî bir tedkike layõk bulunmaktadõr.

20 17 III. ÂŞIK EDEBİYATININ TARİHÇESİ Âşõk edebiyatõ şiir geleneğimizin köklerini, İslâmiyet öncesi Türk insanõnõn duygularõnõ dile getirdiği, ancak pek az örneği günümüze kadar gelebilen eserlerde bulabiliyoruz. Değişik Türk boylarõnda ozan, kam, baskõ gibi adlarla anõlan, ellerinde devirlere göre değişen sazlarõ bulunan sanatkarlarõn ortaya koyduğu eserler, aynõ zamanda Türk şiirinin ilk örneklerini de teşkil etmektedir. Bunlarõn günümüze kadar ulaşabilen nadir örneklerine bakõldõğõ zaman, tespit edilenden çok evvel ortaya konulmuş, gelişmiş bir zevkin neticesi olan işlenmiş parçalar görülmektedir. Örneklerin en çok bulunduğu Kaşgarlõ Mahmud un Divânü Lügati t-türk adlõ eseri, şekil ve konu bakõmõndan oldukça fazla ve sağlam bilgiler vermektedir. Çeşitli sebeplere bağlõ olarak anayurtlarõnõ terk ederek Anadolu ya gelen Türkler, beraberlerinde Orta Asya nõn zevklerini de getirmişlerdir. Bu arada söze dayanan sanatlarõnõ, bu sanatõn icrasõ sõrasõnda kullanõlan musikî aletlerini de ihmal etmemişler, zamanla bunlara Anadolu ya has yeni bir hava vermişlerdir. Bu gelenlerin bazõlarõ, Anadolu da da gelişen İslâm kültüründen istifade ederek, eserlerine, yeni girdikleri dinin havasõnõ da katmõşlardõr. Âşõk edebiyatõ, Divânü Lügati t-türk ten en güzel örneklerini gördüğümüz destan, sagu ve koşuklarõn zamanla Anadolu da yeni bir şekil almasõ ile gelişmiştir. Bu edebiyat henüz filizlenme çağõnda iken klasik edebiyatõmõz oldukça gelişmiş bir durumda idi. (Büyük Türk Klasikleri, Cilt 4, ) Âşõk edebiyatõ, 16. asõr sonlarõndan başlayarak, 18. asõr başlarõna kadar, muhtelif edebî ve fikrî unsurlarõn kaynaşmasõndan hasõl olmuş yeni bir terkiptir. İlk devirlerde halk edebiyatõ unsurlarõ daha barizken, sonralarõ klasik edebiyatõnõn belirgin tesiri görülür. Âşõk edebiyatõ ile ilgili temel bilgilerin ve örneklerin sonraki devirlere ulaşmasõnõ sağlayan kaynaklar sözlü veya yazõlõdõr. Sözlü kaynaklar: Âşõklar, daha önce yaşamõş âşõklarõn eserlerini hafõzalarõna alarak naklederler. Bu nakil sõrasõnda bazõ değişiklikler de vuku bulur. İkinci kaynak, okur yazar âşõklar veya başka meraklõlarõn âşõklara ait verimleri de kaydettikleri cönklerdir.

21 18 Âşõk edebiyatõ İslâmiyet öncesi sözlü edebiyat geleneğinin bir devamõ olmasõna rağmen, özellikle Anadolu da 12. asõrdan başlayarak gelişmiş ve yeni bir birleşim olarak belirmiştir. 12. ve 13. asõrlarda Horasan bölgesinden Anadolu ya kadar yaygõn verimleri görülen dinî-tasavvufî mahiyetteki edebiyatõn 16. asõrda şekillenen âşõk edebiyatõnõn oluşmasõnda büüyük rolü dikkati çeker. 12. ve 13. asõrlarõn tekke mensubu şairlerinin ünvanlarõ olan âşõk, daha sonra umumî bir mahiyet alarak kullanõlõr olmuştur. Âşõk edebiyatõ çerçevesindeki şairlerin, dinî olmayan konularõ geniş bir şekilde işlemelerine rağmen, dinî-tasavvufî edebiyat dairesindeki şairlere alem olan âşõk ismini kullanmalarõ dinî-tasavvufî fikirlerin, mihraklarõn bu edebiyatõn oluşumundaki etkisini gösterir. Böylece, İslâmiyet öncesi şairlerine ait ozan ve baksõ terimlerinin yerini tamamen âşõk almõş, ozan kelimesi de geveze, saçmasapan söz söyleyen ve çalgõcõ çingene anlamlarõna kullanõlõr olmuştur. Âşõklar, geniş ölçüde ve temel olarak halk edebiyatõna ait vezin ve nazõm şekillerini kullanmõşlardõr. Bunun yanõnda, 16. asõrdan sonra hõzlõ bir şekilde divan edebiyatõ vezin ve nazõm şekilleri de âşõklarca kullanõlmõştõr. Âşõk edebiyatõnõn oluşmasõnda önde gelen unsurlar halk edebiyatõ ve halk musikîsidir. Âşõklar ekseriya hece veznini kullanmõşlardõr. 17. asrõn ikinci yarõsõndan itibaren aruz vezni de yaygõnlaşmõştõr. Kafiyelenişte de halk edebiyatõnda yaygõn olan yarõm kafiye çok görülür. Müslümanlõk ve yerleşik medeniyete geçişin tesiriyle, halk edebiyatõ unsurlarõ belli nispette zayõflamõş, tasavvuf-tekke edebiyatõ ve divan edebiyatõ tesiri yaygõnlaşmõştõr. Âşõk edebiyatõ üzerinde dinî-tasavvufî edebiyat tesiri sürekli ve tayin edici olmuştur. Anadolu ve Balkanlarõn fethinde olduğu kadar, Türkleşme ve İslâmlaşmasõnda çeşitli tarikatlarõn ve bunlara bağlõ tekkelerin önemli rolleri olmuştur. Tarikatlar en ücra köşelere kadar yayõlan dergah, tekke ve zaviyeleri ile geniş halk kitleleri üzerinde büyük tesir icra etmişlerdir. Bu tesirin yaygõnlõğõnda rol oynayan hususlardan biri de, sade Türkçe ile tekkelerin akidelerini yayma maksatlõ bir edebiyatõn meydana gelmesidir. Âşõk edebiyatõ üzerinde divan edebiyatõnõn da belirgin tesiri vardõr. Âşõk edebiyatõnõn oluşumunu tamamladõğõ 16. ve 17. asõrlarda divan edebiyatõ yüksek bir seviyeye ulaşmõş bulunuyordu. Hatta, başlangõcõndan beri tesirinde bulunduğu İran

22 19 edebiyatõna üstünlük iddialarõnda bulunan şairlere bile bu devirde rastlanmaktadõr. Divan edebiyatõ bu asõrlar da şehir ve kasabalarda hayli geniş halk kitlelerinin zevklerine hitap eder bir hale gelmişti. Divan edebiyatõnõn güçlü ve yaygõn olduğu bu asõrlarda, âşõk edebiyatõna tesiri belirgin hale gelmiştir. Hem şekle hem muhtevaya ait tesirler dikkati çeker. İç yapõya ait tesirler, çeşitli mefhum ve mecazlarõn âşõk edebiyatõna mal edilmesiyle dil ve üsluba kadar varan bir mahiyet almõştõr. Şekli tesirler ise, âşõklarõn tabiî vezni kabul edebileceğimiz hece vezni yanõnda aruz vezninin hece veznine yaklaşan ve kullanõlmasõ nisbeten kolay olan kalõplarõn oldukça yaygõn bir şekilde kullanõlmasõdõr. Vezin dõşõnda şekli sayõlabilecek diğer bir tesir de gazel, murabba, müstezat, muhammes, müseddes gibi nazõm şekillerinin âşõklar tarafõndan da kullanõlmasõ olmuştur. Divan şairlerince uygulanan tarih düşürme tarzõ âşõklar arasõnda fazla yayõlmamõşsa da, muamma ve lugaz ikisi birleşerek muamma şeklinde yayõlmõş ve belli başlõ türlerden biri haline gelmiştir. 18. asõrdan itibaren âşõk fasõllarõnda muamma asmak kaide halinde görünür. Ayrõca divan şiirinin mazmunlarõ, İslâm ve İran tarihinden alõnan mitolojik motifler, yalnõz aruzla değil heceyle yazõlan şiirlere de girer. Ferhat ile Şirin gibi mesnevi konularõ halk öyküsü olarak kimi küçük değişikliklerle işlenir. Âşõklar, heceyle yazdõklarõ şiirlerde de, divan edebiyatõna has olduğu kabul edilen mecazlarõ kullanmõş, benzetmelere başvurmuşlardõr. 17. asõrda yetişen Âşõk Ömer ve Gevherî gibi iki büyük usta ile divan edebiyatõ tesiri daha yaygõn hal almõştõr. Âşõk edebiyatõnõn 16. asõr öncesindeki gelişimi için bilgi bulmakta güçlük çekilmektedir. En eski şair ve şiir olarak kabul edilen Baykan (Bõkan) ve onun destanõ olan Dâsitân-õ Sukût-õ Kars tõr. Bu şiirde 1386 yõlõnda Timur un Kars õ yakõp yõkmasõ anlatõlõr. Âşõk edebiyatõyla ilgili yeterli sayõlabilecek bilgiye 16. asõrdan itibaren sahip bulunmaktayõz. Bazõ âşõklarõn bu devirde yaşadõklarõ, devrin önemli hadiseleri üzerine yazdõklarõ şiirlerden çõkarõlõyor. 16. asõrda yaşamõş olan belli başlõ şairler: Bahşî, Ozan, Kul Mehmed, Öksüz Dede, Köroğlu, Geda Muslu, Çõrpanlõ, Armudlu, Kul Çulha, Oğuz Ali, Pir Sultan Abdal şeklinde sõralanabilir.16. asrõn ilk yarõsõnda halk edebiyatõ unsurlarõnõn hakimiyeti görülürken, ikinci yarõsõnda

23 20 ise dinî-tasavvufî edebiyat ve divan edebiyatõ tesiri hissedilir. Aruzla murabba şeklinde düzenlenen divanlar, bu dönemde âşõklar tarafõndan kullanõlmaya başlanmõştõr. 17. asõr, Osmanlõ âşõklarõ için adeta bir altõn devir sayõlabilir: Âşõklar her tarafta çoğalmõş, Celaliler arasõnda, yeniçeri, levend, sipahi ocaklarõnda yetişen birtakõm âşõklarõn eserleri her tarafa yayõlmõştõ. Büyüklerin dairelerinde mutlak çöğürcüler bulunduruluyor, hatta onlarõn şöhret ve mahareti büyükler arasõnda rekabeti celb ediyordu. Bu asõrda Gevherî, Âşõk Ömer gibi âşõk edebiyatõnõn en önemli şahsiyetleri yetişmiştir. Daha önceki asõrlar için söz konusu olan karanlõk noktalar bu ve takip eden asõrlarda azaldõğõndan, bu devirde yaşamõş daha çok sayõda âşõk tespit edilebilmektedir: Kâmil, Kuloğlu, İbrâhîm, Türabî, Edhemî, Afife Sultan, Kul Deveci, Kul Süleymân, Âşõk Mustafa, Kayõkçõ Kul Mustafa, Katibî, Âşõk, Er Oğlu, Pir Oğlu, Gedayî, Şah Bende, Şermî, Demirci Oğlu, Üsküdarî, Bursalõ Âşõk Halil, Keşfî, Kör Oğlu, Benli Ali bunlar arasõndadõr. 18. asõrda âşõk edebiyatõ tabiî gelişme seyrini devam ettirir. Yaygõnlõklarõ ve geniş çevrelerin ilgisi neticesi, ilk defa bu asõrda bazõ âşõklarõn şuara tezkirelerine alõndõğõ görülüyor. Aynõ zamanda, mahallileşmeye doğru yönelen divan şairleri de âşõk edebiyatõ tarzlarõnõ denemeye başlamõşlardõr. Buna rağmen, 17. asõrda yetişmiş büyük âşõklar ayarõnda şairlere rastlanmaz. 18. asra ait bilgiler, 17. asra ait bilgilere nisbetle daha azdõr. Bu devirde yaşamõş şairlerden bilinenler de sõnõrlõdõr: Ravzî, Ali, Hocaoğlu, Kabasakal Mehmed, Nakdî Seferli Oğlu, Mağribli Oğlu ve Kara Hamza bu devrin belli başlõ isimleri arasõndadõr. 19. asõrda âşõk edebiyatõ bir taraftan divan edebiyatõnõn tesirine daha fazla girmiş, diğer taraftan dinî-tasavvufî edebiyat unsurlarõna daha fazla maruz kalmõştõr. Aynõ zamanda. divan edebiyatõ çerçevesindeki şairlerin âşõk tarzõna ilgileri de daha fazlalaşmõştõr. Böylece, divan şiiri ile âşõk edebiyatõ arasõnda bir nisbette yakõnlaşma dikkati çekmektedir. Bu asra ait bilgiler daha önceki asõrlarla kõyas edilemeyecek kadar fazladõr. Bu devirde büyük ün kazanan şairler arasõnda Emrah, Zihnî (Bayburtlu), Dertli, Seyrânî, Nuri (Tokatlõ) ve Ruhsatî dikkati çeker. Bunlarõn dõşõnda çok sayõda âşõk geniş bir çevrede tanõnmõş, gene önemli bir kõsmõ da ünlerini

24 21 mahallî çapta muhafaza etmişlerdir. Minhâcî, Ispartalõ Seyrânî, Âşõk Ali, Gedayî, Devamî, Sürurî, Figanî, Zehrî, Nigarî, Cevrî, Hikmetî, Bezmî, Bezlî, Sabrî, Sümmânî, Muhibbî, Ceyhunî, Meslekî, Lutfî, Tõflî, Dadaloğlu, Deli Boran Özellikle şiirde görülen ve kullanõlan dili de etkileyerek yalõnlõğõnõ ve doğallõğõnõ bozan bu olumsuz gelişim, ancak divan şiirinin ömrünü tamamlamasõ sonucu durur. Cumhuriyetten sonra da kaynağa dönen âşõk edebiyatõ kendini yeniler. Yalnõz, divan edebiyatõndan etkilenen âşõk edebiyatõ temsilcilerinin kentlerde ve kültür merkezlerinde yetişen ya da buralarda divan şiirleri ile karşõlaşan âşõklar olduğu belirtilmelidir. Köylerde ya da göçebe ve yarõ göçebe topluluklar arasõnda yaşayan âşõklar, şehirdeki âşõklarõn taşõdõğõ halk edebiyatõna yabancõ unsurlar karşõsõnda kayõtsõz kalamamõşlarsa da, bütünüyle de benimseyememişlerdir. Denilebilir ki, âşõk edebiyatõ son büyük üstadlarõnõ 19. asõrda yetiştirmiş ve bu asõrda başlayan zeval, 20. asõrda âşõk edebiyatõnõn gücünü yitirmesi veya şekil değiştirmesi ile neticelenmiştir. 20. asõrda yetişmiş âşõklardan en ünlüleri: Kağõzmanlõ Hõfzõ, Çõldõrlõ Şenlik, Derdiçok, Yûsufelili Huzurî, Veysel Şatõroğlu, Ali İzzet Özkan, Talibî Coşkun, Yaşar Reyhanî, Murat Çobanoğlu, Mevlit İhsanî dan itibaren Konya da düzenlenmeye başlanan Âşõklar Bayramõ, âşõk edebiyatõna görünür bir canlõlõk getirmiştir. (TDEA, Cilt1, )

25 22 IV. ÂŞIK EDEBİYATININ TESİRLERİ Âşõk edebiyatõ, Türk edebiyatõnõn diğer şubelerinden etkilendiği gibi, bu şubelere de tesirleri görülmektedir. Hatta Ermeni azõnlõk edebiyatõna da tesirleri görülür. Divan şairleri, âşõk edebiyatõ verimlerini ve âşõklarõ küçümsemelerine rağmen, bazõ divan şairleri âşõk tarzõ şiirler yazmõşlar veya söyleyiş olarak benzer ifadeler kullanmõşlardõr. Özellikle 18. asõrdan itibaren, bu tesir hissedilir. Nedim in hece vezni ile yazdõğõ türkü ünlüdür. Daha sonra Enderunlu Fazõl, Vasõf ve İzzet Molla; dil ve söyleyiş olarak halk ifade tarzlarõndan faydalandõlar. Şair padişahlardan 4. Murad õn musahibi Mûsâ Çelebi nin ölümü üzerine hece vezni ile bir varsağõ yazdõğõ bilinmektedir. Ancak, âşõk edebiyatõnõn divan edebiyatõ üzerindeki tesiri süreksiz ve dar olmuş, hiç bir zaman hakim karakter arzetmemiştir. Tanzimat döneminde, Batõ tesirinde yeni bir edebiyat gelişirken, âşõk ve halk edebiyatlarõna ilgi de genişlemiştir. Bu ilgide batõlõlaşma eğilimine dayalõ siyasî yönde dikkati çeker. Tanzimat dönemi edebiyatõnõn önde gelen simalarõndan Ziya Paşa nõn âşõk edebiyatõ ile ilgili görüşleri ilgi çekicidir. Ziya Paşa, Şiir ve İnşâ makalesindeki görüşleriyle bu yeni anlayõşõ temsil etmektedir. Paşa, sözü edilen makalede divan edebiyatõna karşõ çõkar ve bizim asõl şiirimizin şairlerin nâ-mevzun diye beğenmedikleri avam şarkõlarõ ve taşralarda çöğür şairleri arasõnda deyiş, üçleme ve kayabaşõ tabir olunan nazõmlar olduğunu ileri sürer. Bu şiirin mükemmeliyet kazanamamasõ, okur yazarlarõn itibar etmemesindendir. Rağbetin o yöne çevrilmesi halinde, az vakitte çok güçlü şair ve yazarlar yetişecektir. Ancak Ziya Paşa, Harabat (1874) ta âşõk edebiyatõnõ küçümseyici, âşõklarõ küçük düşürücü ifadeler kullanmõştõr. Bu, Tanzimat devri şahsiyetlerinin fikrî oturmamõşlõğõna bağlõ bir tutarsõzlõktõr. Tanzimat devrinde yaşayan ve yetişen edebiyatçõlarõn birçoğu âşõk tarzõna ilgi göstermişlerdir. Akif Paşa, Pertev Paşa, Manastõrlõ Faik Bey, Namõk Kemal, Münif Paşa, Recaizade Ekrem, Abdülhak Hamid bunlar arasõnda sayõlabilir. Bu şairlerden bazõlarõ hece vezniyle ve âşõk şiiri nazõm şekilleriyle bazõ manzumeler yazmõşlardõr.

26 23 Âşõk ve halk edebiyatõna ilginin umumîleşmesi Türkçülük akõmõnõn yaygõnlaştõğõ 20. asrõn başlarõna rastlar. Millî Edebiyat akõmõ içinde görünenler hece veznini benimsediler, âşõk ve halk edebiyatõndan yararlanmaya çalõştõlar. Ancak millîliği şekle, yani sadece vezne bağlayõp ahenk ve ifade sağlamlõğõnõ ihmal ettiler. Bu yüzden başarõlõ örnekler veremediler. Bu devirde âşõk tarzõndan yararlanarak başarõlõ şiirler ortaya koyan Rõza Tevfik Bölükbaşõ dõr. Cumhuriyetten sonra da âşõk şiiri örneklerinden hareketle yazmayõ deneyen şairler görülmüştür. (TDEA, Cilt 1, )

27 24 BİRİNCİ BÖLÜM ÂŞIKLAR A. KARACAOĞLAN Türk saz şiirinin en önemli âşõklarõndan olan Karacaoğlan õn hayatõ hakkõnda kesin bilgiler yoktur. Doğduğu yer, yaşadõğõ yüzyõl hakkõnda değişik görüşler mevcuttur. 16. yüzyõla ait bir cönkte Karacaoğlan dan bahsedilir ki, bu cönk Gelibolulu Mustafa Ali Efendi nin 1600 de tamamladõğõ Mevâ idü n-nefâis fî Kavâ idi l- Mecâlis tir tarihli bir Sur-nâme-i Hümâyun da ise Karacaoğlan Türküsü ibaresi görülmektedir. Ahmet Kutsi Tecer in 16. yüzyõla ait bir cönkte bulduğu şiirler arasõnda Karacaoğlan mahlasõ taşõyan bir şiir yer almaktadõr. Bu kaynaklara bakarak Karacaoğlan õ 16. yüzyõlõn âşõklarõndan sayabiliriz. (Büyük Türk Klasikleri, Cilt 4, 379) Lâtifî Tezkiresi nde şair Naimî Hamîdî nin Münâzara-i Seyf-ü Kalem adlõ şiirinde Kar oğlan deyimi geçer, aslõnda bu Karacaoğlan dõr. Bu eserden hareketle Karacaoğlan 16. yüzyõlda yaşamõştõr denilebilir. Yine Ahmet Kutsi Tecer in bulmuş olduğu bir mecmua vardõr, bu mecmua 16. yüzyõla ait şairlerin eserlerini bir arada bulunduran bir mecmuadõr. Mecmuada Karacaoğlan a ait iki eser vardõr. (Karaer, 1973, 15-21) Karacaoğlan õ 17. yüzyõla ait gören kaynaklardan ikisi, Ömer in Şâir-nâme ve Ali Ufkî nin Mecmûa-i Sâz u Söz deki iki Karacaoğlan türküsüdür. (Büyük Türk Klasikleri, Cilt 4, 379) Şairnâme adlõ eserinde Âşõk Ömer, hem geçmişteki şairleri, hem de çağdaşlarõnõ ele alõr. 17. yüzyõlda yaşamõş olan Âşõk Ömer, Karacaoğlan õ kendi çağdaşlarõ içinde sayar.

28 25 Akşehirli Ahmed Hamdi Efendi ye ait bir hatõra defterinde 17. yüzyõlda yaşadõğõ söylenen Karacaoğlan a ait bilgiler ve üç şiir vardõr. Şiirlerin ikisi başka kaynaklarda da vardõr. Bir cönkte Gevherî ve Karacaoğlan õn atõşmasõna rastlayan bir araştõrmacõ, iki şairi çağdaş olarak düşünür ve Karacaoğlan õ 17. yüzyõl âşõğõ olarak ele alõr. Fakat Karacaoğlan a ait olduğu varsayõlan şiirler incelenince, birçok eksik ve yanlõşlõk göze çarpar. Böylece, Gevherî ile atõşan şairin Karacaoğlan olmadõğõ ortaya çõkar. (Karaer, 1973, 18-22) Karacaoğlan õn yaşadõğõ saha da net olarak bilinmez. Bununla ilgili çeşitli söylentiler vardõr. Prof. Elçin, tespit ettiği Karacaoğlan mahlaslõ şiirin bir mõsrasõndan hareket ederek onun memleketini Belgrad olarak verir. Ancak çeşitli cönklerdeki şiirlerinde Karacaoğlan, çeşitli güzellerden bahseder. Bosna, Firenk, Çerkes, Bulgar ve şehrî güzelleri anlatõr. Bu güzellerin memleketlisi olduğunu söylemek yanlõş olur. Çünkü o, pek çok yeri gezmiş ve sadece gördüğü değil, duyduğu güzellerden de etkilenmiştir. (Büyük Türk Klasikleri, Cilt 4, 379) Şiirlerine bakõlõrsa onu hem Erzurumlu, hem Kõrşehirli, hem de Binboğalõ kabul etmek gerekir. Bu, onun yaygõn şöhrete ulaştõğõnõn açõk delilidir. Bazõ araştõrmacõlarõn yaptõğõ tespitlerin ortak noktasõ, onun Anadolu dan olduğudur. (Karaer, 1973, 13) Yazõlõ kaynaklarõn yanõ sõra sözlü an aneye de yeri geldiği zaman müracat etmenin, bu iki kaynağõ birleştirmenin faydalõ neticeler vereceği unutulmamalõdõr. Bu gün Toroslarda canlõ bir Karacaoğlan an anesi vardõr. Toroslarda Türkü söylemek yerine Karacaoğlan çağõrmak ifadesi kullanõlõr. Yine aynõ bölgede Karacaoğlan çok sevilir, ondan bir şeyler çalõnõp söylenir. Ama Balkanlarda bu durum yoktur. Balkan âşõklarõnda Karacaoğlan õn etkisinden bile bahsedilemez. Dolayõsõyla Karacaoğlan Güneylidir ve şiirleri oradan yayõlmõştõr. (Büyük Türk Klasikleri, Cilt 4, 380) Karacaoğlan õn nerede doğup ne zaman yaşadõğõ belli olmadõğõ gibi, ölüm tarihi ve mezarõnõn bulunduğu yer de kesin değildir. Buna rağmen, şairimizin oldukça uzun bir ömür sürdüğü tahmin ediliyor. Karacaoğlan, Anadolu insanõ tarafõndan çok sevilir. Dolayõsõyla Anadolu nun her karõş toprağõ, Karacaoğlan õ