TESİSflT. MÜHENDİSLİĞİ. Yangın Tesisatı Sabancı Center Y. Doç. Dr. Nurdil ESKİN Mak. Yük. Müh. Bülent ALTAN. YÜKSEK YfiPILfiR-2

Transkript

1 tmmob makina mühendisleri odası TESİSflT. MÜHENDİSLİĞİ AYLIK TEKNİK SÜRELİ YAYIN EYLÜL 1993 amaşırhane îsisatı. Dr. Oğuz SOYLU Sulu Sistem Proje Tanıtım: YÜKSEK YfiPILfiR-2 Yangın Tesisatı Sabancı Center Y. Doç. Dr. Nurdil ESKİN Mak. Yük. Müh. Bülent ALTAN

2 tmmob makina mühendisleri odası istanbul şubesi Kalite ve tş Güvenliğiniz İçin Odamızı Seçin!.. TEKNİK KONTROLLERİMİZ > Basınçlı Kaplar ve Kaldırma araçlarının Periyodik Kontrolü > Baca Gazı Analizleri > Toz Emisyonu Ölçümleri > Gürültü Kontrolleri > Atık Su Analizleri > İmalat Yeterlilik ve Kalite Belgeleri > Bilirkişilik Hizmetleri Uzman kadrolarımızla yaygın hizmet veriyoruz. Bizi aramanız yeterli olacaktır. BAŞVURUADRESİ MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI İSTANBUL ŞUBESİ İstiklal Cad. 99/ Taksim/İstanbul Tel: (1) Faks: (1) SAYILI İŞ KANUNU'NUN 74. MADDESİNE GÖRE: Tüm basınçlı kaplann yılda bir, Kaldırma ve İletme araçlarının üç ayda bir, «2872 Sayılı Çevre Kanunu Uyarınca Baca Gazı analizlerinin yılda bir kez teknik kontrolünün yapılması zorunludur. TMMOB MAKtNA MÜHENDİSLERİ ODASI, Anayasanın 135. Maddesinde tanımlanan 66 ve 85 sayılı KHK ve sayılı yasa ile 6235 sayılı yasaya göre kurulmuş, kamu kurumu niteliğinde bir kuruluştur.

3 inin ehli Bugün Türkiye'de, sirkülasyon pompası denince Yıpranıp aşınmayan, verimli ve sessiz çalışan akla hemen ALARKO gelmektedir. Ve bugün ALARKO sirkülasyon pompalan bu konudaki tüm Türkiye'de, sirkülasyon pompası alan her 10 kişiden 7si ALARKO'yu beklenti ve ihtiyaçlarınıza en kalıcı, güvenilir ve ekonomik çözümleri getirmekte, tercih etmekte, kalorifer ve sıcak su size ALARKO'nun satış ve satış sonrası sistemlerinde kullanılan hizmet sürekliliği ve sirkülasyon pompalarının yüzde yetmişi ALARKO güvencesini yaşatmaktadır. İşte bu nedenle markasını taşımaktadır. ALARKO, yıllann deneyim ve birikimini ileri ALARKO sirkülasyon pompasında da Türkiye'nin lider markası teknolojilerle birleştirerek, 1967'den bu yana unvanını kazanmış, Türkiye de yıllardan beri en sirkülasyon pompası üretmektedir. çok tercih edilen sirkülasyon pompası olmuştur. ALARKO SANAYİ VE TİCARET A.Ş. İSTANBUL: Necatibey Cad. No: Karaköy Tel.: PBX Fax: ANKARA: Sedat Simavi Sok. No: Çankaya Tel.: PBX Fax: İZMİR: Gazi Bulvarı No: 3/ Tel.: PBX Fax: ADANA: Ziyapaşa Bulvan Çelik Apt. No: 25/ Tel.: PBX Fax: ANTALYA: Bahçelievler Mahallesi 100. Yıl Bulvarı Evren Apt. Altı. 46 Tel.: Fax: a ALARKO SİRKÜLASYON POMPASI

4 S U N U Ş I Değerli Okurlarımız, Dergimizin yedinci sayısında, "Yüksek Yapılar" kapak konusu- nun ikinci bölümü ile yine birlikteyiz. Ağustos sayımızıda konu ile ilgili genel tanımlar ve yaklaşımlar sunulmuş ve yüksek yapı tesisatları ile ilgili teknik yazılar yer almıştı. f Bu sayımızda yüksek yapılarda doğal gaz tesisatı, iklimlendirme tesisatı, yangın tesisatı ve otomasyon sistemleri ile ilgili makale-, lerle konumuza devam ediyoruz. Ara tesisat katlarının kullanıl- f mak zorunda olduğu bu tip binalarda gürültü probleminin çözü- > müne ilişkin öneriler sunan bir yazı ile özellikle turistik işletme-,. lerde büyük önemi olan çamaşırhane tesisatı ile ilgili bir yazı da f bulabileceksiniz.ayrıca yine uygulanmış bir projenin tanıtımını sunduk sizlere. Bu sayımıza yazıları ile katkıda bulunan Sayın Kevok Çilingiroğlu' na, Sayın Yrd. Doç. Dr. Nurdil Eskin' e, Sayın Kazım Karadağ' a, Sayın Uğur Köktürk' e, Sayın Doç. Dr. Oğuz Soylu 1 ya, Sayın İsmail Turanlı' ya, Sayın Erol Yaşa' ya ve proje tanıtımı i bölümünü hazırlayan Sayın Bülent Altan' a teşekkür ediyoruz. /,. Değerli okurlarımız ilk sayılarımızda duyurduğumuz kapak konuları 7.sayımızla birlikte tamamlanmış olup yayın danışma kurulu' nun önerileriyle takvime bağlanan kapak konuları aşağıda ; verilmiştir. i Ekim 1993 Doğal Gaz ve Alternatif Enerji Kaynakları Kasım 1993 Vanalar ; Aralık 1993 Enerji Geri Kazanımı i Ocak 1994 Plastik Borular /. Şubat 1994 Bina Otomasyonu r Ekim sayısında birlikte olmak umuduyla esenlikler dileriz Yayın Kurulu Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül 1993

5 İÇİNDEKİ L E R \ tmmob makina mühendisleri odası 6 Değişken Hava Hacimli Sistemler (Kevork Çilingiroğlu) EYLÜL 1993 Cilt 1 Sayı 7 MMO Adına Sahibi Murat ÖNDER Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Ömer Akif KOPUZ Yayın Sekreteri Fatma MAZMANOĞLU Yayın Kurulu Ahmet ARISOY Ayhan GÜLER Kani KORKMAZ Coşkun ÖZBAŞ Macit TOKSOY Reklam Yönetmeni Dilek İĞCİOĞLU Dizgi - Baskı YAPIM TANITIM & YAYINCILIK Tel: Fax: MMO İstanbul Şubesi İstiklal Cad. No: 99 Ankara İşhanı Kat: 4 Beyoğlu - İSTANBUL Tel : Fax : Baskı Sayısı : Adet Fiyatı : TL. Yıllık Abone : TL. 14 Yüksek Yapılarla İlgili Doğal Gaz Tesislerine İlişkin Hesap İlkeleri (Uğur Köktürk) 20 Yüksek Binalarda Mekanik Sistem Gürültüsü ve Titreşim (Doç. Dr. Sevtap Yılmaz Demirkale) 26 Dört Yıldızlı Bir Otelin Çamaşırhane Dizaynında Etken Olan Faktörlere Bağlı Olarak Cihaz Seçimi ve Cihazların Yerleşimi (Doç. Dr. Oğuz Soylu) 34 Sabancı Center Soğutma Sistemi 40 Binalarda Sulu Yangın Söndürme Sistemleri (Y. Doç. Nurdil Eskin) 47 Su Tesisatında Basınç Kontrolü (Erol Yaşa) 50 Yüksek Yapılarda Sulu Söndürme Sistemleri, Basınçlandırma Metodları ve İlkeleri (İsmail Turanlı) 53 Bina Yönetim Sistemleri (Kazım Karadağ) 58 Duyuru (Trafikte Güvenlik ve Çağdaş Uygulamalar Sempozyumu) 61 Duyuru (Doğal Gaz'93) 62 Tanıtım Tesisat Mühendisliği Dergisinde yayınlanan yazı ve çizimlerin her hakkı saklıdır. İzin alınmadan yayınlanamaz.

6 », > '.... * \ m Ü "' - - J *'* r a s I m v not -90 mv TELEVAR TLM3 Tank Seviye Göstergeleri MECA M200V Petrometre RZ Yakıt Filtreleri Otomatik Hava Atıcıları MKV LES10 A TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ YAYIN DANIŞMA KURULU Mak. Müh Hasan AKALIN Mak. Müh.Gürhan AKDOĞAN Mak. Müh. Hulki AKSOY Mak. Yük. Müh. Bülent ALTAN Prof. Dr. Ahmet ARISOY Mak. Müh.. Suat ARZIK Mak. Yük. Müh.Erdoğan ATAKAR Mak. Yük.. Müh. Tuncay AYHAN Mak. Yük. Müh.Güralp BASIM Dr. Müh. Düriye BİLGE Dr. Müh. Mustafa BİLGE Mak. Müh. Metin BİLGİÇ Mak. Müh. Sami BÖLÜKBAŞIOĞLU Mak. Müh. Remzi ÇELİK Mak. Yük.Müh.Kevork ÇİLİNGİROĞLU Prof. Dr. Alpin Kemal DAGSÖZ Doç. Dr. OnurDERVES Prof. Dr. Talha DİNİBÜTÜN Mak. Yük. Müh. Metin DURUK Prof. Dr. Nilüfer EĞ RİCAN Prof. Dr. Ekrem EKİNCİ Mak. Müh. Mustafa ERHAN Mak. Yük. Müh Timur EROL Mak. Yük. Müh. Nuri ERTOKAT Prof. Dr. Osman GENCEL] Mak. Müh. Ahmet GÖKŞİN Doç. Dr. ihsan GÜLFERİ Mak. Yük. Müh. Ersin GÜRDAL Mak. Yük. Müh. Muharrem GÜVENÇ Doç. Dr. Hasan HEPERKAN Özgün Makale Kimya Müh. Tomurcuk HİMMETOĞLU Prof. Dr. Neşet KADIRGAN Prof. Dr. Haluk KARADOĞAN Doç.Dr.Abdurahman KILIÇ Dr/Müh. Erdoğan KİBARER Mak. Müh. Kani KORKMAZ Yük. Müh. Uğur KÖKTÜRK Mak. Müh. Ferruh KUTOĞLU Mak. Yük. Müh. Rüknettin KÜÇÜKÇALI Mak. Yük. Müh. Celal OKUTAN Mak. Müh. Coşkun ÖZBAŞ Doç. Dr. Salim ÖZÇELEBİ Prof. Dr. Doğan ÖZGÜR Prof. Dr. Eralp ÖZİL Mak. Yük. Müh. Nuri ÖZKOL Prof. Dr. Aksel ÖZTÜRK Prof. Dr. Mehmet PALA Doç. Dr. Cem PARMAKSIZOĞLU Mak. Yük. Müh. Naci SİVRİ Doç. Dr.OğuzSOYLU Mak. Yük. Müh. Baycan SUNAÇ Mak. Müh. Arif ŞAHİN Prof. Dr.MacitTOKSOY Mak. Müh. Erol TULPAR Mak. Müh. Gazanfer UĞURAL Mak. Müh. Üzeyir ULUDAĞ Mak. Yük. Müh. Dinçalp UYSALER Mak. Müh. Erol YAŞA Mak. Müh. Metin YÜCEL Mak. Müh. Orhan TURAN YAZI VE KATKI BEDELLERİ Yazarın kendi bilgi ve birikimleri, bu bilgi ve birikimleri ile vardığı sonuçları içeren yazılardır. Bedeli: TL./makale Derleme ve Çeviri Makale Yazarın kendi seçimiyle yada Dergi Yayın Kurulu ve Yayın Danışma Kurullarından birinin belirlediği, yabancı dilde yazılmış bir tek makale ya da makaleler bileşiminin tanımlanan formatta Türkçe 1 ye kazandırılması. Bedeli: TL. /makale Makale İncelemesi Özgün, derleme ve çeviri makalelerin, yazı değerlendirme esaslarına uygun olarak incelenmesi işidir. Bedeli: TL. / makale RSR10 Sayfa Hazırlama Dergide her sayıda yada belli aralıklarla hazırlanması düşünülen, bir ya da daha fazla sayfadan oluşan bölümlerin yayına hazırlanması işi ve sorumluluğunun üstlenilmesi. Bedeli: TL./makale Yabancı Teknik Süreli Yayın Sorumluluğu Tesisat Mühendisliği ile ilgili alanlarda yayınlanan yabancı süreli teknik yayınlardan birinin sorumluluğunu alarak; incelenmesi, raporlandırıiması ve Yayın Kuruluna öneriler sunulması. Bedeli: TL. /makale umum-. \rnmm. m\:mmm~mmm NOT: Sipariş makale ve yazılar, Yayın Danışma Kurulundan yayınlanabilir kararı alındığı taktirde, yayınlanamasa bile, bedeli ödenir. Diğer makale ve yazıların bedeli, yayınlandığında ödenir. Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül 1993

7 . *. - TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ DERGİSİ YAZI DEĞERLENDİRME ESASLARI 1. TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ dergisinde yayınlanmak üzere gönderilen teknik yazılar (özgün,derleme,çeviri) konunun uzmanı en az iki Yayın Danışma Kurulu üyesi tarafından olumlu görüş belirtilmeden yayınlanmaz. 2. Yazılar, yazarları gizli tutularak incelemeye gönderilir. Birbiri ile çelişen raporlarda üçüncü bir üyenin görüşüne başvurulur. Yayınlanmaz kararları.gerekçesi ile birlikte, söz konusu makalenin yazarına gerekçeli olarak bildirilir. Yayınlanmaz kararına yazarın itiraz etmesi durumunda, yazı Yayın Danışma Kurulu içinden yada dışından belirlenen yeni uzmanlara inceletilir. Bu son karar kesindir. Olumlu yada olumsuz, yazara iletilir. Yazıların değerlendirilmesi ile ilgili raporların sahipleri yazara bildirilmez. Termostatları m - DOLOMJT-K3D2 3. Dergide yer alacak haber, tanıtım, sunuş, köşe yazısı, röportaj gibi teknik makale olmayan yazılara; bu esasların yalnızca biçimsel esasları uygulanır. Bu tür yazıların değerlendirilmesini Yayın Kurulu yapar. 4. Yayın Danışma Kurulu üyeleri yazılan değerlendirirken derginin, tesisat alanında çalışan üyelerimize uzmanlık ve güncel bilgi aktarma amacını gözönönde bulundurur. 5. Yayın Danışma Kurulu üyeleri teknik makaleleri değerlendirirken, ekteki değerlendirme formunu doldururlar. Yazıya ilişkin genel değerlendirme ve yazara öneriler, raporda mutlaka yer almalıdır. Su Basınç Düşürücüleri Yazardan düzeltmeler isteniyorsa, istenen düzeltme ve öneriler net olarak belirtilmeli ve açıklanmalıdır. 6. Öneri ve düzeltmeler, yazara Yayın Kurulu tarafından iletilir. 7. Yayın Danışma Kurulu Üyeleri kanaatlerini; yayınlanabilir, düzeltilerek yayınlanabilir. yayınlanamaz biçimde net olarak belirteceklerdir. 8. incelemek üzere Yayın Danışma Kurulu üyelerine iletilen yazıların incelenmesi en geç on gün içinde tamamlanıp, Yayın Kuruluna iade edilecektir. 9. Derleme ve çeviri eserler Yayın Danışma Kurulu üyelerine asılları ile birlikte gönderilir. 10. Telif eserler Yayın Danışma Kurulu üyelerine kaynakçaların asılları ile birlikte gönderilir. İSTANBUL Wr2451»fl« KAUTALW. 36»» tb- H ANKARA T«fc 31»t435 BURSA Tel: y 11. Yazıların yazım formatına uygunluğu Yayın Kurulu tarafından denetlenir ve uygunsuzluk durumunda düzeltilmek üzere yazarına iade edilir. Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül 1993

8 DEĞİŞKEN HAVA HACİMLİ SİSTEMLER *VAV-Variable Air Volume Systems ÖRNEK 1: Oda yükü 1500 watt Oda Sıcaklığı 24 C Havuzun veriliş sıcaklığı...15 C 1 bar norm basınçta havanın yaklaşık olarak madde fiziki değerleri, CP=1005 olarak madde fiziki değerleri, Cp= 1005 J/kg C 8=1,21 kg/m3 alınmıştır. Kevork Çilingiroğlu Mak.YükMüh.(İTÜ) 1927 yılında İstanbul'da doğmuştur. Lise tahsilini İstanbul Erkek Lisesi'nde yapmış, 1945 yılında İTÜ Makina Fakültesi'ne devam ederek 1950 yılında mezun olmuştur. Aynı yıl Makina Fakültesi Su Makinaları kürsüsüne asistan olarak girmiş ve 1952 yılına kadar burada çalışmıştır. Vatani görevini yerine getirdikten sonra İTÜ Yapı İşlerinde 1961 yılı sonuna kadar çalışmıştır. Bu tarihten sonra bir proje bürosu kurarak serbest çalışmaya başlamış ve 1965 yılında üç ortak halinde tesisat taahhüt işlerine girmiş, ayrıca kazan, boyler, eşanjör, tank vs. imalatları yapan bir atölye kurarak 1970 yılına kadar yürütmüştür sonundan itibaren diğer bölüm faaliyetlerini tatil ederek sırf mekanik tesisat proje, kontrol ve müşavirlik işleri ile ilgilenmiş, ayrıca 1971'den 1979 yılı sonuna kadar İTÜ Mimarlık Fakültesinde konferansçı hoca olarak mimarlık öğrencilerine mekanik tesisat dersleri vermiştir. Halen mekanik tesisat projeleri üreten, kontrollük ve müşavirlik hizmeti veren bir büronun sahibidir. Bu makale (VAV) değişken hava hacimli sistemin uygulanması ve performansı ile ilgilidir. VAV- " Variable Air Volume" Kavramı: Değişken hava hacimli sistem kavramı, iklimlendirme tesisatında, sabit sıcaklıkta verilen hava debisinin yük değişmeleıi ile ilgili azalıp çoğalmasını ifade eder. Bu kavram, iki değişik oda yükü için, aşağıdaki örnekler ile açıklanabilir. Odaya verilecek hava debisi; Oda Yükü 1500 Vı = =.= 0,137mVs 8.Cp(t2-tl) 1, (24-15) olarak bulunur. ÖRNEK 2: Oda yükü değişip 750 Watt'a düştüğünde hava debisi, 750 V2=- - = 0,07/m 3 /s 1, (24-15) değerinde olması gerekir. Bulunmuş değerlerden anlaşılacağı gibi, hacme ait yük değişimi ile içeriye verilen hava debisi de değişmektedir HACİMLERE HAVANIN GÖNDERİLMESİ Yüksek basınçlı hava üreten, merkezi bir hava santralında hazırlanan hava, standartlara ve amaca uygun tasarımı yapılmış kanallar yardımı ile şartlandırılacak hacimlere gönderilir. Eğer kanal bir tane ise, buna tek kanallı sistem (single duct System): çift kanaldan oluşan bir sistem ise, bunada çift kanallı sistem (dual duct system) adı verilir. Çift kanallı sistemde, kanalın bir tanesinden soğutulmuş hava, diğerinden ısıtılmış hava geçirilmektedir. Bu kanallardan, iklimlendirilecek herbir hacim için ayrı branşmanlar alınır ve bunlar düzenleyici kutulara (Terminal Boxes) bağlanır. Bu kutuların çıkışında ise menfezler bulunmaktadır. Kutuya gelen yüksek basıçlı hava, basıncı düşürülerek hacme verilmektedir. Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül 1993

9 Ancak verilecek hava debisi, hacmin yük ihtiyacına göre olmakta ve hava debisi,hacim içine uygun yerleştirilmiş izleyiciden alınan sinyale göre otomatik kontrol ile kumanda edilmektedir. Bu hava debisini azaltıp çoğaltan kutulara " VAV Terminal Box" adı verilir. Bundan sonraki bölümde, önce hava debisi değişimini ayar eden kutuların çalışma prensipleri açıklanmıştır. SENSAFLOVV Hidrofor Sistemleri 1.2 HAVA DEBİSİNİ AYAR EDEN KUTULAR Bağımsız bir hacimde hava debisini kumanda eden, yani azaltıp çoğaltan sistemlerden başlıcalırı açıklanmıştır. KÖRÜKLÜ KESKİN ÜFLEME AĞIZLI SİSTEM: Kapalı Genleşme Depoları INTEX-VEP DEVREKESİCİ KÖRÜKLER SANfTEX Şekil 1: Körüklü Sistem Şekil 1 ile şematik gösterilmiş bu sistemde, hava debisi değişimlerinin sağlanması, körüğün şişme derecesine bağlı olarak gerçekleştirilir. Körük ise, bir termostat sitemine bağlı olup, kanal içi basınç ile dengelenmektedir. Burada, "System Powered" denen bir.kontrol düzeni kullanılmaktadır. DAMPERLİ SİSTEM INTER8OL VPE/SR Kılıftı Boru cs'0 7 MTERSOLTPR Sıhhi Tesisat ve Kalorifer Borutan Şekil 2: Damperli Sistem BURSA W: Şekil 2'de perspektif gösterilmiş bu sistemde, kutu içindeki klape, bir elektrik motoruna, bir pnömatik elemana veya bir körüğe bağlı olarak, termostat kontrolü ile, uygun konuma gelir. Böylece hava debisi azaltılıp, çoğaltılabilir. Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül 1993

10 HAVA VALFLİ SİSTEM DAĞITIM SEKSİYONU ISITMA BORUSU KONTROL' ÜNİTESİ ; Şekil 3: Hava Valfli Sistem Şekil 3'te perspektif olarak gösterilmiş bu sistemde, hava valfi, orantısal çalışma prensipli bir buhar veya su vanasına benzer şekilde çalışmaktadır. Bu tip sistemlerdeki valflerin, yani kutuya bağlı hava valflerinin, orantısallığı, konumu ile lineer veya doğru orantılı hava debisi değişimi temin etme biçimindedir. Şekil 3'ten de görülebileceği gibi, belirli çaplı dairesel bir diskin, kesik koni biçiminde bir şekil içinde veya geriye doğru hareketi ile hava debisi ayar edilmektedir. Değişken hava hacimli sistem (VAV - System), başlıca iki temel prensibte olur. 1. Akımı kesme (Schutoff) Sistemi. 2. Ara geçitli (Bypass) Sistemi Şekil 4: Tekrar ısıtmalı kontrol kutusu Burada soğutma yükü düşüşüne bağlı olarak hava valfi akış kesitini küçültür ve saptanan minumum pozisyona ulaşır. Bu durumdan sonra, soğutma yükü son değere geldiğinde ve ısıtma isteği başladığından ısıtıcı faaliyete geçer. Verilen minimum havalandırma havasını ısıtarak içeriye vermeye başlar. Şekil 5'te perspektifte gösterilmiş rehaat ünitesi, genelde (perimeter) dış zonlarda kullanılır. 0 ile 250 W/m ısı kayıplı dış duvarlı hacimlerde örneğin iki yönde hava üfleyen difüzörler kullanılır. Bu difüzörler hacmin ortasına konulabilir. 250 ile 400 W/m Isı kaybı olan dış duvarlı hacimlerde tek yönde üfleyici menfezler (difüzörler) kullanılır. 1. AKIMI KESME (SCHUTOFF) SİSTEMİ Akımı kesme (Schutoff) sistemi incelendiğinde, gerçek -VAV- sisteminin bu olduğu anlaşılır. Çünkü bu sistemde, sistem elemanının bulunduğu bölümdeki yük değişimlerinde, hava debisi değiştirilecek şekilde hareket edilerek fana tesir edilir. Bu sebeple, hava verici fana verilen enerji doğrudan azaltılır veya çoğaltılır. Bunun anlamı, enerji harcamından tasarruf demektir. Bilindiği gibi, klapelerin bulunduğu bu kutulara (Control units= kontrol üniteleri) adı verilir. Bu kutular aynı zamanda hava dağıtım kutuları olup, konstrüksiyonlarda altı menfeze kadar irtibatlandırılabilir veya kutudan itibaren bir kanal düzeni içinde birçok menfezler bağlanabilir. Bazı durumlarda, kontrol kutusu ile menfez birbirine rijit bir şekilde bağlanmış olabilir. Bunun avantajı, kutu ile menfez arasında herhangi bir kanal bağlantısı bulunmamasıdır. SOĞUTMA ÜNİTESİ (REHEAT UNİTS) KONTROL KUTUSU: Tekrar ısıtmalı Bu ünite bir soğutma elemanıdır. Ancak üzerinde elektrikli veya sıcak sulu bir ısıtıcı mevcuttur. Şekil 5: Dışta Soğutma Ünitesi Menfezden havanın üfleme yönü doğrudan dış duvar yüzeyi üzerine yapılmalıdır. Bu üflemede, havanın duvar yüzeyine ilk ulaştığı noktadaki hızı 0,8 m/sn olmalıdır. Yapı inşa elemanlarından olan ısı kayıplarını minimuma indirmek için, kesinlikle gerekli önlemler alınmalıdır. Bu sebeple, "VAV -Reheat Ünitelerini limitli ısıtma ihtiyaçları durumunda kullanmak gerekir. Şekil 6'da gösterilmiş reheat üniteleri, hava hareketinin az olması istenen hacimlerde kullanılmalıdır. Örneğin, tiyatro ve sinema salonları gibi gizli ısısı yük- Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül 1993

11 sek, fakat duyulur ısısı az olan yerlerde kullanılırlar. Bilindiği gibi bu tür yerlerde insanlar sakin oturmakta ve uzun süre ışıklar söndürülmektedir. Duyulur ısının azalması ile terminal ünitesi normal olarak kısıntı durumuna geçer. Sonuçta yetersiz bir hava hareketi oluşur. Diğer taraftan, " VAV" değişken hava hacimli sistemde reheat ünitesi hava debisini %50 indirerek 0,25 m 3 /s olarak içeriye vermiş olsun. Bu indirim, havanın içeriye 18 C 'de verilmesini gerektirir. 18 C sıcaklıktaki havayı şartlandırma için harcanacak enerji miktarı, aşağıdaki gibi belirlenir. Soğutma: 0,25 m-vs 1,21 kg/m kj/kg (28-12)= 4864,2 W Isıtma: 0,25 m 3 /s 1,21 kg/m kj/kg (18-12)=1824,0,8 W Toplam: 6688,28 W Bulunan bu son değer, daha önce, aynı işi görmek için sabit hacimli sistemde 15200, 63 Watt ile karşılaştarıldığında kazançlı bir sonuca ulaşıldığını göstermektedir. Şekil 6: Salonda Reheat Ünitesi Reheat ünitesi, hava debisini azaltırken diğer taraftan havalandırma limitinin altına düşmeyecektir. Bunun yanında gönderilen bu hava debisi ile, hacmin ısı kayıpları karşılanacaktır. Reheat sistemlerde, önce soğutulma sonra ısıtılma nedeni ile enerji kaybı söz konusudur. Ancak yine de VAV reheat üniteleri sabit hava debili sistemlera oranla enerji tasarrufuna sahiptir. Örneğin bir auditorium tesisinde çalışan sistem için aşağıdaki şartlar verilmiş olsun: Hava debisi : O,5m 3 /sn. Veriş havası sıcaklığı : 12 C Dönüş : 28 C Ortam Sıcaklığı : 24 C Ayrıca, auditorium çalıştığında, duyulur ısı yükü oranı %25 olarak verilmiştir. Yük azalmasına bağlı olarak, 0,5 m 3 /s debisindeki havanın 21 C 'de içeriye verilmesi gerekiyor olsun. Burada verilmiş sabit hava debisinin "reheatı" aşağıdaki değerde olur. Soğutma : 0,5 m 3 /s l,21kg/m j/kg C (28-12) C=9728,4 Watt " VAV " - Değişken hava hacimli sistemin kısmi yüklerdeki kazancı; 1) Fan için gerekli enerjnin azaltılması. 2) Soğutma makinası için gerekli enerjinin azaltılması, olarak özetlenebilir. Yani "VAV" sistemi için, kısmi yükte çalışmadan meydana gelen bu çift yönlü enerji taarrul'u, sisteme ait önemli bir özelliktir. Hava debisinin azalması, Fan için gerekli güç azalmasına ve soğutma serpantini üzerinden geçen hava debisinin azalması da akışkanın dönüş sıcaklığının düşmesine sebep olur. Bunun sonucunda, soğutma makinası gücünü kısmaya başlar. Bu da soğutma enerjisinin azaltılması anlamına gelir. ÇİFT KANALLI SİSTEM ÜNİTELERİ (DUAL DUCT UNITS) ÇİFT KANALLI SİSTEM ÜNİTELERİ Isıtma: 0,5 m 3 /s 1,21 kg/m j/kg C (21-12) C = 5472,2 Watt Toplam = 15200,63 Watt Bulunmuş değerlerden anlaşılacağı gibi, sabit hacimli sistemde, verilen havayı, dönüşte 28 C sıcaklıkta alıp 12 C sıcaklığa soğutarak 9728,4 W enerji harcamak ve daha sonra içeriye verirken 21 C'ye yükseltmek 5472, 2 W enerji sarfetmek gerekir. Buna göre. sabit hacimli sistemde, %25'lik bir ısı yükü için 15200, 63 W enerji harcanması gereklidir. KONTROL ÜNİTESİ Şekil 7: Çift kanallı Sistem! Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül 1993

12 Çift kanallı sistemin kontrol ünitesi şekil 7'de perspektif olarak gösterilmiştir. Bu ünite iki adet hava valfi ile veya damperi ile donatılmıştır. Bu valflerin birinden soğuk hava verilirken diğerinden sıcak hava verilmektedir. Bu tip kutular, modüler şekilde, oransal fonksiyonlu sıcak hava valfı ile oransal fonksiyonlu soğuk hava valfi düzeninde çalışırlar. Eğer her iki valfte oransal fonksiyonlu ise, sıcaktan soğuğa veya soğuktan sıcağa geçiş olduğunda hacim içindeki hava hareketi azalır. Ancak maksimum enerji tasarrufu sağlayabilmek için, bir valfi kapatmadan diğerini açmamak gerekir. Çift kanallı sistem ünitelerinin yerine, aynı hizmeti görecek diğer bir tip " VAV" ünitesi kullanmak mümkündür. "REHEAT " ÜNİTESİ: - Dış duvarında veya dışa temaslı bölümlerde ısı kaybı 250 W/m ise, iki yollu kanal ortasında difüzör kullanılır. Isı kaybı 250 W/m arasında ise, bir yollu difüzör kullanılır ve üfleme dış duvar üzerine yapılır. Bu Örnekte, 0 C sıcaklıktaki dış hava, 24 C sıcaklıktaki dönüş havası ile karıştırılarak 12 C sıcaklıklı hava üretebilmektedir. Bu sıcaklık tasarım sıcaklığıdır. Bu şekilde soğutma enerjisine ihtiyaç yoktur. Diğer taraftan ısıtma bölümünde 24 C sıcaklıktaki dönüş havası 40 C sıcaklığa yükseltilerek içeriye verilmektedir. Eğer her iki taraf için bir tek fan kullanılsa idi, buradaki örnekte görüldüğü gibi, soğutma tarafı, aynı kalacak, fakat ısıtma tarafında hava sıcaklığı 12 C'den 40 C'ye yükseltilecekti. Her ikisinde, ısıtmada ve soğutmada, dönüş kanallarının aynı olması, reheat için herhangibir ısı kaybına neden olmamaktadır. Çift kanallı sistem, esas itibarı ile bir " ali - air heat recovery" tüm hava geri kazanma sistemidir. Çünkü iç bölgelerdeki ısı, dış duvar ısıtma ihtiyacında kullanılmak üzere bu yöne transfer edilir. FAN GÜÇ (FAN-POWERED) ÜNİTELERİ: Bunlar iki şekilde olmaktadır. Biri (a) Paralel fan güç ünitesi diğeri de (b) seri fan güç ünitesi olarak adlandırılır. - Az hava hareketi istendiğinde minimum hava debisi ile hava verilir. BESLEME HAVASI BİRİNCİL HAVA i Şekil 8: İki Valfi modüleli Çift Kanal Sistemi: Eğer şekil 8'de şematik gösterilmiş çift kanal sisteminin heriki valfi modüle edilirse, ve çift fan kulllanılırsa, enerji performansı en yüksek sistem elde edilir. Bu sistemde, fanlardan bir tanesi soğuk, diğeri sıcak hava üretmektedir. Şekil 8'den de görüleceği gibi, dönüş havası aynı kanaldan yapılmakta ve her iki fan da paylarına düşen hava miktarlarını almaktadır. Isıtma ünitesi dönüş havasını, soğutma ünitesi ise dönüş havası ve dış havadan oluşan karışımı çekmektedir. Bu şekilde, soğutma ünitesi bir ekonomizer gibi çalışmaktadır. Dış hava sıcaklığı izin verdiği taktirde, ekonomizer, dönüş havası ile dış havayı karıştırarak soğutma serpantininin yükünü düşürür. Şekli 9: Parelel Fan Güç Ünitesi. a) "VAV" sisteminde kullanılan bir paralel fan güç ünitesi. Şekil 9'da perspektif soğutma konsepti olan bir damper veya valf vardır. Dönüş havasını resirküle eden yardımcı bir fan bulunmakta ve bu sayede ısıtma ile birlikte hacim içinde hava hareketinin düzenli olması sağlanmaktadır. Parelel fan güç ünitesi performansı, konvansiyonal "VAV" kontrol ünitesinin şartlı hava veriş miktarının minimuma indiği andan itibaren başlamaktadır. Bu noktadan itibaren soğutma enerjisi tesirini kaybetmeye başlar ve ilk kademe ısıtma, fanın çalışması ile devreye girer. İlk anlarda sıcak plenum havası ısıtma için yeterlidir ve hacimdeki hava hareketi fan yardımı ile sağlanır. Daha fazla ısıtma gerektiğinde, elektiriksel rezistanslı ısıtıcı veya kontrol vanalı sıcak sulu ısıtıcı devreye girerek, (resirkülüsyon havası-ı- minimum havalandırma hava») ile birlikte hacmin ısıtma ihtiyacı karşılanır. 10 Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül 1993

13 b) Fan güç ünitelerinin diğer bir türü ise, şekil 10'da perspektif olarak gösterilmiş seri fan güç ünitesidir. Bu ünite, paralel fan güç ünitesinden farklıdır. Damper, hareketi sırasında heriki tarafındaki deliklerden çıkan hava debisini değiştiriir. Böylece bir tarafı azaltırken, diğer tarafı çoğaltır. BYPASS HAVASI BESLEME HAVASI Şekil 12: "Bypass" yapan kutu Şekil 10: Seri fan güç ünitesi Bu cihaz, lan çalıştığı sürece sabit debi ile hava verir. Hava valfi, hacimdeki termostat yardımı ile soğutma yüküne uygun konuma gelir. Soğutulmuş hava fan hücrelerine gönderilir. Hacmin soğutma havası azaldığında hava valfi kısılmaya başlar. Ancak fan çalışmasına devam eder ve eksilen havayı, "By-Pass"yaparak çevreden, örneğin asma tavan arasından alıp sürekli, hacim içersine, sabit debide hava verir. Eğer ısıtma isteniyorsa hava valfi kapanır veya minimum dış hava pozisyona gelir. Bu arada, elektrikli ısıtıcı ve sıcak sulu sistem devreye girer. 2. ARA GEÇİTLİ (BY- PASS) SİSTEMİ Bu sistemde "VAV-SCHUTOFF" akımı kesme sisteminden farklı olarak şartlandırılacak hacme.ihtiyaç duyulan miktarda hava miktarı gönderilmekte ve ihtiyaç olmayan hava miktan asma tavan aralığında plenuma dönüş havası olarak bırakılmaktadır. Şekil 12 ile perspektif olarak "bypass, yapan bir kutu düzeni gösterilmiştir. Burada, yük talebi arttığında, damper hava girişi yönüne doğru kayarak "bypass" deliğini kapatmaya başlar. Böylece, havanın hacme verildiği delik daha açılarak, verilen hava debisi artar. Böylece "Bypass" veya veriş tarafları orantısal olarak değiştirilir. "Bypass"girişi ile birlikte asma tavan arasında plenum'da bulunmaktadır. Bu hava, pelenumda emiş ağzına doğrudan ulaşmaktadır. Bu nedenle, fanın çektiği enerji yönünden, "VAV-Bypass" sistemi de bir sabit hava hacimli sistem olmaktadır. "Bypass VAV" sistemi kontrol üniteleri genellikle küçük kapasitelerde, yaklaşık 0,1 ile 1 m-vs, arasında imal edilirler.ve küçük tesislerde kullanılırlar. Böylece küçük tesislerde, çok zonlu bölgeli olan gereksinimi karşılamak için bu sistem çok uygundur. BYPASS HAVASI BESLEME HAVASI Şekli 11. Ara Geçitli (BY- PASS) Sistemi Şekil 11'de şematik olarak "By- pass" sistemine göre imal edilmiş bir düzen gösterilmiştir. Bu sistemde silindir içinde hareket eden bir damper mevcuttur. Şekil 13: Küçük Yapılarda "Bypass" Sistemi Şekil 13'te görülen yapılar, bu sistemin uygulanmasında çok iyi sonuçlar alınan yerlerdir. Özellikle küçük klinikler ve küçük ofisler bu sistem için çok uygundur. Küçük yapılar, gün boyunca nisbeten büyük Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül

14 yük değişimleri göstermezler. Bu nedenle, enerji tasarrufu çok önemsiz bir miktar olduğundan çok büyük yük değişimlerine cevap veren akımı kesme "shutoff" sistemi yerine ara geçitli "By pass" sistemini kullanmak daha ekonomik olur. Tüm bunlar için eğer bir yapı, fazla yük değişimi göstermiyor fakat değişik (zon) bölge kontrollerine ihtiyaç duyuyor ise, ara geçitli "Bypass VAV" sistemine adaydır denilebilir. LİNEER SLOT MENFEZ " Linear Slot Diffuser" anda" olayı adı verilir. Bu "Coanda Effect"i menfezin çıkış ağzında artan hava hızından oluşan çıkış basıncının yükselerek havaya dönme hareketi vermesi nedeni ile, tavanda negatif bir statik basınç oluşturmasıdır. Bu negatif statik basınç nedeni ile, hacim içindeki hava tavan yönünde yükselerek, tavandaki havanın hızına eşit olacak şekilde karışım olayı gerçekleşmektedir. Örneğin 2,8 m tavan yüksekliği olan bir hacimde, bu karışma ve yükselme süreci, tabandan itibaren 1,6 m yükseklikte başlamakta ve bu yüksekliğin üzerinde oluşmaktadır. Sonuçta, hava hareketleri 1,6 m yüksekliğin üzerinde olduğundan, hacim içersinde bulunanların kendileri herhangi bir rahatsız edici hava akımı hissetmemiş olurlar. Lineer (slot diffuser) menfezlerini, hava miktarlarının azalmasında "Coanda" tesiri yerini rahatsız edici hava akımana bırakmayacak, yumuşak ve sakinleştirici bir hava akımı oluşacak şekilde seçmek gerekir. Tam hava miktarlarında "Coanda" tesiri %5'in altına düşmemelidir. "VAV " SİSTEMLERİNDE FAN KONTROLÜ Şekil 14: Lineer Menfez Bilindiği gibi "VAV" sisteminde, ister (shut-off) akımı kesme, ister (by-pass) ara geçitli sistem olsun, kontrol kutularından dağıtılan hava, hacimlere lineer menfezler ile ulaştırılır. Daha önceki bölümlerde belirtildiği gibi, menfezler kontrol kutuları ile ya birlikte veya flexible hava borusu ile uzaktan birbirine bağlanmıştır. (Slot diffuser) Lineer menfezler firmalara göre muhtelif uzunlukta üretilirler Esas itibarı ile "VAV" sistemlerinde enerji tasarrufu fanlarda gerçekleştirilmektedir. Çünkü, şebekeden hava çekme miktarı, yük durumuna göre azalıp çoğalmaktadır. Merkezi fan sisteminin bu duruma uyum sağlaması gerekmektedir. Fandan alınan hava debisi aşağıdaki şekilde ayar edilir. 1) Fan çıkışına konan damper ile, 2) Fan girişine yerleştirilmiş (vana) ile, 3) Fan devir sayısını değiştirmek dolayısıyla fan tahrik eden elektrik motorunun devir sayısını değiştirerek. 1) Fan çıkışına konan ve kumanda edilen damper şematik olarak şekil 16'da gösterilmiştir. BOŞALTMA DAMPERİ Şekil 15: Menfez Şekil 15'te şartlandırılacak hacim içersine havayı üfle yen bir menfez şematik olarak gösterilmiştir. Bu şekilde oklar ile gösterilmiş hava hareketi şekline "Co- Şekil 16:Damper ile Debi Ayarı 2) Fan Girişinde; yerleştirilmiş hava vanaları ile hava debisi ayarı Şekil 17'de gösterilmiştir. 12 Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül 1993

15 ^^^ Şekil 17: Girişte Debi Ayarı ')() I(X) Şekil 20. Debi Kontrolunda Güç Şekil 18: Devir Sayısı Ayarı Fanı tahrik eden elektrik motorunun devir sayısı değiştirerek yapılan debi ayarı şekil 18'de gösterilmiştir. Buradaki otomatik kontrol da, kontrol büyüklüğüne uyan elektriki sinyal olarak statik basınç sensoru ile elde edilmektedir.şekil 19'da bu duyar elemanın verici fandan itibaren kanal içinde ne kadar uzağa konması gerektiği gösterilmiştir. Burada,fandan itibaren ana kanal uzunluğunun 2/3 ü ile 3/4 ü arasında bir uzaklıkta bulunması gerektiği anlaşılır. Şekil 20'de gösterilmiş eğinlerden, debi kontrolünün değişik üç yönteme ait eğirilerinin mukayesesi yapılabilir. Örneğin %40 bir hacimsel debiye düşüşte, sırası ile güç olarak yapılan tasarruf, yaklaşık olarak 1) Çıkış damperli için, %20 2) Giriş vanalı için, %50 3) Frekans modülasyonlu sistem için, %80; değerindedir. Diğer bir karşılaştırma sekiz adet m 3 /h (20000 cfm) hacimsel debili ve 1000 Pa (4 inç) statik basıç değeri bulunan bir yapı için yapılabilir. Bu tesisin yılda 4000 saat çalıştığı ve elektiriksel birim maliyetinin 7 sent/kwh olduğu varsayılmıştır. Şekil 21'de verilmiş tabloda, üç yöntemden herbiri için senelik işletme giderleri verilmiştir. Debi Kontrol Yöntemi Senelik Enerji Masrafları Frekans Modülasyonlu ile Fark Frekans Modülasyonlu Giriş Vanası ile Çıkış Damperli Sabit Debili $ $ Şekli 21 İşletme masrafları, Karşılaştırma Şekil 19: Statik basınç sensoru yeri Burada açıklanmış üç farklı debi kontrol sisteminde, en iyi sonuç, fanı tahrik eden elektrik motorunun devir sayısının, frekans modülasyonu yöntemi ile değiştirilmesi sayesinde elde edilebilir. Bunu daha iyi anlayabilmek için, şekil 20'de mukayeseli olarak gösterilmiş diyagram eğrilerini incelemek yeterlidir. KAYNAKÇA 1- TRANE Vari Trane Variable Air Volume Systems Manual S.l. Units. 2- TRANE Application engineering manual Rooftop/VAV system design 3- Landis and Gyr, Air-Conditioning plants E/ Ventilating and air-conditioning 4- Variable air volume application, design and installation considerations LENNOX Segment 67B 5- Carrier, Technical development program introduetion to variable air volume air conditioning system design multiroom buildings. 6- YORK application data, variable speed air systems Form ADI.l ASHRAE HANDBOOK-HVAC Systems and Applications Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül

16 YÜKSEK YAPILARLA İLGİLİ DOĞAL GAZ TESİSLERİNE İLİŞKİN HESAP İLKELERİ KATLI bir KONUT YAPISI dikkate alınarak EN UYGUNSUZ DURUMDA BULUNAN BORU PAR- KURU'nun belirlenmesi amaçlanmıştır. KAT SAYISI'nın 17 sayısıyla sınırlandırılmış olmasının özel hiçbir anlamı bulunmamaktadır. Burada uyguladığımız hesap yöntemi KAT SAYISI'na bağlı değildir. Hesap yönteminde hiçbir değişiklik yapılmaksızın KAT SAYISI'nın istenildiği kadar ARTIRIL- MASI olanaklıdır. Doğallıkla, EN UYGUNSUZ DU- RUMDA BULUNAN BORU PARKURUNUN BE- LİRLENMESİ aşamasını ANMA ÇAPLARININ HESAPLANMASI aşaması izlenmelidir. Uğur KÖKTÜRK 1940 yozgat doğumludur. Ilk,orta ve Lise öğrenimim bu kentte, yüksek öğrenimini ise İstanbul Teknik üniversitesi Makina Fakkültesi'nde tamamlamıştır. İ.T.Ü. Yapı İsleri Başkanlığı, Alorko Holding A.Ş. ve Uzel Makina Sanayii A.Ş. kurumlarında yaptığı görevler dışında, İstanbul Teknik Üniversitesinde ilkin asistan daha sonra da öğretim görevlisi olarak çalışmıştır. Tesisat konularına yakın ilgisinden ötürü, özellikle bu alanda ve makina mühendisliğinin çeşitli uzmanlık dallarında bu zamana değin 23 cilt kitap yayınlamıştır. İstanbul Teknik Üniv er sitesi'ndeki görevini sürdürmekte, yayın çalışmalarına devam etmektedir. ÖZET YÜKSEK YAPILAR'a ilişkin DOĞAL GAZ TESİ- SATI PROJELERİ'nin güçlükle yapılabileceği görüşü yanıltıcıdır. DOĞAL GAZ'ın havaya oranla DAHA AZ YOĞUN bir akışkan olması, akış deviniminin YUKARIYA doğru gerçekleşmesi durumunda YÜK KAYBI değil, tersine YÜK KAZANCI oluşumuna yol açar. Bu İLGİNÇ özellik nedeniyle, YÜKSEK YAPI- LAR'a ilişkin DOĞAL GAZ TESİSLERİ'nde oluşumuna izin verilen ORTALAMA BİRİM YÜK KA- YIPLARI hayli yüksek düzeylere erişir. Bu ise AN- MA ÇAPLARI daha küçük olan borularla yetinilmesi olanağı sağlar. Bu yazıda, bodrum katı ile zemin katı dışında ONYEDİ katı bulunan iki bloklu YÜKSEK HESAP VARSAYIMLARI Doğal gaz tesislerinin hesaplanması işinde gözetilen kurallar GAZ SAYAÇLARI'nm konumuna bağlı olarak değişim gösterir. Şayet ülkemizdeki çoğu yapılarda görüldüğü gibi, gaz yakıt sayaçları daire içlerine veya merdiven boşluklarına yerleştirilirse, bu taktirde aşağıda açıklanan hesap kuralının uygulanması gerekir. Cadde veya sokaktan geçen ŞEHİR ŞEBESESİ DA- ĞITIM BORUSU İLE YAPININ EN ÜST KATIN- DA bulunan SAYAÇ veya SAYAÇLAR arasında öngörülen boru parkurlarının doğrusal kısımlarıyla özel dirençlerinde, yükselti farkı dikkate alınmaksızın oluşumuna izin verilen YÜK KAYIPLARI 1 MİLİBAR (mbar) lık maksimal sınırı aşmamalıdır. Yalnızca SAYAÇ ÖNCESİ tesislerinin söz konusu olması durumunda bu kurala uyulması söz konusudur. SAYAÇ ÖNCESİ tesisleri deyimiyle daire giriş kapılarına kadar ulaşan boru donanımlarını kastetmiş olmaktayız. SAYAÇ SONRASI tesisleri daire içlerine döşenen boru donanımlarını kapsar. Bu yazının amacı YÜKSEK YAPILAR'la ilgili SAYAÇ ÖNCE- Sİ tesislerine ilişkin hesap ilkelerinin belirlenmesidir. Ancak belirtmek zorundayız ki, yukarıda anılan kural bu kadarla kalmamaktadır.çünkü, cadde veya sokaktan geçen ŞEHİR ŞEBEKESİ DAĞITIM BORU- SU'ndan YATAY ve DÜŞEY konumlu kesimleri için de kurallar öngörülmüştür. Bu ek kural da şudur: TESİSAT GİRİŞ BORUSU'nun YATAY konumlu 14 Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül 1993

17 kesimlerinde oluşan YÜK KAYBI 0,4 MİLİBAR (lık) maksimal sının aşmamaladır. Bu maksimal sınır, TESİSAT GİRİŞ BORUSU'nun DÜŞEY konumlu kesimi için, YÜKSELTİ FARKI ETKİSİNİN DİK- KATE ALINMAMASI KOŞULUYLA, 0,6 MİLİ- BAR ( m bar) değeriyle belirlidir. Bu yazıda SAYAÇ ÖNCESİ DOĞAL GAZ TESİSA- TI ile ilgilenecek, SAYAÇ SONRASI DOĞAL GAZ TESİSLERİ'ni kapsam dışı bırakacağız. SAYAÇ ÖN- CESİ DOĞAL GAZ TESİSLERİ'nden anladığımız şudur: ÇOK KATLI BİR APARTMAN YAPISINDA sayaçların daire içlerine veya merdiven boşluklarına yerleştirildiği düşünülürse, cadde veya sokaktan geçen ŞEHİR ŞEBEKESİ DAĞITIM BÜROSU ile bu sayaçlar arasında gerçeklenen boru donanımı SAYAÇ ÖNCESİ TESİSATI deyimiyle anılacaktır. Biraz önçce belirttiğimiz kural, cadde veya sokaktan geçen ŞEHİR ŞEBEKESİ DAĞITIM BORUSU ile EN ÜST KAT SAYACI arasında, YÜKSELTİ FAR- KI ETKİSİ DİKKATE ALINMAKSIZIN, en fazla 1 MİLİBAR (mbar) düzeyinde bir YÜK KAYBI oluşumuna izin verilebüceğini açıklamaktadır. Şekil 2' de 17 katlı (bodrum kalı hesaba katılmakinak koşuluyla, giriş katıyla birlikte İS kaili) bn APARTMAN yapısında gerçeklenen SAYAÇ ÖN- CESİ bir DOĞAL GAZ TESİSATI'na ilişkin PREN- SİP ŞEMASI tanıtılmıştır; havaya oranla yoğunluğu g = 0,650 olan DÜŞÜK BASINÇLI DOĞAL GAZ'la beslenecek olan tesisatta, DAİRELER için düşey konumlu I ve II KOLONLARI öngörülmüş; BODRUM KATI' nın ise BC BÖLÜMÜ aracılığı ile beslenmesi düşünülmüştür. GAZ YAKIT SAYAÇ- LARI dairelerle bodrum katı içinde veya bunlara ait merdiven boşluklarında bulunmakta; cadde veya sokaktan geçen KENT ŞEBEKESİ Z O SAYAÇ ÖNCESİ DOĞAL GAZ TESİSATI PRENSİP ŞEMASI -I7A, r-\1b- O.V.T.P.H. UİUR KÖKTÜR* GAZ VAKİT SAYAÇLARININ DAİRELERDE VEYA MERDİVEN BOŞLUKLARINDA BULUNMASI DURUMUNDA OLUfUMUNA İZİN VERİLEN YÜK KAYIPLARININ TANITIMINA İLİIKİN PRENSİP ŞEMASI APARTMAN VEYA TOPLU KONUT G CZ3 -»A» TABİÎ ATACI TUlllTİM ÖLÇÜLER METRE OLARAK VERİLMİŞTİR G en, flat TAHİt SATACI TlImTİM _ - ' 5 mborl Y////////A 'iv AB ' ' -»Al TH»IT»ATACI TUMTİH _ Şekil 2 DAĞITIM BORUSU ÇIKIŞI'nı ya da aynı anlamı taşımak üzere, APARTMAN GİRİŞİ'Nİ belirten A KE- SİMİ ile, BODRUM KATI SAYACI ve ONYEDİN- Cİ KAT SAYACI arasında, YÜKSELTİ FARKI ET- KİSİ DİKKATE ALINMAKSIZIN, en fazla, -KENT ŞEBEKESİ DAĞITIM SORUSU J = 1 MİLİBAR [mbar] = 10 MİLİMETRE SU SÜ- TUNU [mmss] UYARI 8U PRENSİP SEMASI ÜZERİNDE. TESİ5AJA İLİJKİN ARMATÜRLER DISER DONATIM ELEMANLARI OOSTERlLHtMllTİR. Şekil 1. düzeyinde bir yük kaybının oluşumuna izin verilmektedir. I ve II KOLONLARI aracılığı ile beslenen her dairede BÜYÜK TİP BİR MUTFAK FIRINIM, bir YEMEK ISITICI'nın ve NORMAL ISITMA KAPA- Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül

18 SİTELİ BÜYÜK TİP BİR ŞOFBEN'in bulunduğu bilinmekte; BC BÖLÜMÜ tarafından beslenen BÜ- YÜK TİP BİR ŞOFBEN'le ANMA GÜCÜ, [kcal/saat) = WATT [w] olan bir KALORİFER KAZANI'nı yerleştirilmesi tasarlanmaktadır. Bu koşullar altında, caddeden veya sokaktan geçen KENT ŞEBEKESİ DAĞITIM BO- RUSU ÇIKIŞI'nı ya da aynı anlamı taşımak üzere APARTMAN GİRİŞİ'ni belirten A KESİMİ'nden başlayıp ONYEDİNCİ KAT DAİRELERİ SAYAÇ- LARI'yla BODRUM KATI SAYACI'na kadar ulaşan bütün PARKUR BÖLÜMLERİ'ne ilişkin İMGESEL YA DA SANISAL TEORİK GAZ DEBİLERİ'nin değerleri nedir? BÖLÜM ANMA ÇAPLARI için hangi STANDARD ölçülerin benimsenmesi gerekir? UYARILAR UYARI 1: Tesisatın TS 301/4 STANDARDI uyarınca üretilen AĞIR SERİ'ye ilişkin KALIN CİDARLI BORULAR aracılığı ile gerçekleneceği düşünülmektedir. UYARI 2: Tesisatta oluşan tüm ÖZEL DİRENÇ KA- YIPLARI dikkate alınacaktır. UYARI 3: Havanın özgül ağırlığı için 1,293 [dan/m 3 ] değeri benimsenecektir. UYARI 4: ŞEKİL 2'de tanıtılan TESİSAT ŞEMASI üzerine yazılmış olan tüm ölçüler METRE [m] birimi cinsinden değerlendirilmiştir. EN UYGUN DURUMDA BULUNAN BORU PARKURUNUN BELİRLENMESİ Hangi parkur boyunca en düşük düzeyde ortalama birim yük kaybı oluşursa bu parkurun en uygunsuz dudumda bulunduğu düşünülmelidir. Çünkü, birim yük kaybı küçüldükçe anma çapı ölçülerinin artırılması zorunluluğu doğar. Büyük çaplı boruların akış devinimine karşı daha az direnç gösterdiği bilinen bir olgudur. En yüksek düzeyde birim yük kaybı oluşumuna yol açan boru parkurunun en uygunsuz durumda bulunduğu düşünülseydi, bu parkurun başlangıç bölümü anma çapı için, önceki hale oranla daha küçük olan bir değerin benimsenmesi zorunluluğu ile karşı karşıya kalınırdı. Her purkurun başlangıç bölümü aynı zamanda tesisatın ilk bölümünü oluşturduğu için böyle bir sonuç elbette kabul edilemez. Tesisatın ilk bölümü için en büyük anma çapı ölçüsünün benimsenmesi aranılan ilk koşul olmalıdır. Yük kayıplarının oluşumuna izin verilen sınırlar içinde kalabilmesi, başka her şeyden önce, tesisat başlangıç bölümü anma çapı için en büyük değerin benimsenmesine bağlıdır. İşte bu nedenle, hangi boru parkurunda en düşük düzeyde ortalama birim yük kaybı oluşmaktaysa, bu parkurun en uygunsuz durumda bulunduğu varsayılmaktadır. ŞEKİL 2'de prensip şeması tanıtılan gaz yakıt tesisatında, caddeden veya sokaktan geçen kent şebekesi dağıtım borusu çıkışını, ya da başlayıp bodrum katı sayacıyla 17'nci kat daireleri sayaçlarının bulunduğu, C, 17A ve 17B sembolleriyle gösterilen bitim kesimlerine kadar uzanan, birbirlerinden ayrı üç boru parkurunun bulunduğu gözlenmektedir. Bunlar AC, A17 A ve A17 B parkurlarıdır. Ancak, A17A ve A17 B parkurlarının, AB bölümü dışında ayrıca ortak bir BD bölümüne de sahip olmasından ve parkurların D kesiminden sonraki tüm bölümlerinin, özel dirençler ve diğer nitelikler bakımından birbirleriyle tıpkı tıpkısına aynı olan özellikler taşımasından ötürü, A17 A parkuru ile A17B parkuru arasında hiçbir ayrıcalığın bulunması söz konusu olamaz. Bundan dolayı, bu parkurlardan yalnızca birinin dikkate alınması yeterlidir. Örneğin, A17A parkuruna ilişkin imgesel ya da sanısal teorik gaz debileriyle anma çapları belirlenirse, bu bulgular arasında A 17B parkurunun D kesiminden sonraki bütün bölümlerine ilişkin imgesel ya da sanısal teorik gaz debileriyle anma çapları da bulunur. DOA ile DOB, OA1A ile OB1B, 1A2A 1B2B, 15A16A ile 15B16B ve 16A17A ile 16B17B bölümleri arasında, tüm özellikler açısından tam bir eşitlik vardır. Bu nedenle, hesapta dikkate almamız gereken parkur sayısını üçten ikiye indirecek yalnızca AC ve A 17 A parkurlanyla ilgineleceğiz. AC PARKURUNA İLİŞKİN HESAPLAR AC PARKURU BOYUNCA YÜKSELTİ FARKINDAN ÖTÜRÜ OLUŞAN YÜK DEĞİŞİMİNİN HESABI Yükselti farkından ötürü oluşan yük değişimi, A Pyf =h. Ü3hava. (1-p) eşitlik ilişkisiyle belirlidir. AC PARKURU' nun başlangıcı ile bitimini simgeleyen A ve C kesimleri arasında, h Ac= hac hba = 5-2 =3 METRE [m] lik bir yükselti farkının bulunması nedeniyle, bu parkurda yükselti farkından ötürü oluşan YÜK KAYBI veya YÜK KAZACI için, APyf.A.C =hac.g3 hava. (1-g) ilişkisi uyarınca, AP yf. AC+ 3. 1,293. (1-0,650) = 1,36 DEKAPAS- KAL [dapa] APyf.AC = l,36milibar[mbar] Apyf,AC = 1,36 MİLİMETRE SU SÜTUNU [mss] değerleri elde edilir. Bu yük değişiminin POZİTİF işaret taşıdığı görülmektedir. hac Yükselti farkı boyunca gaz akışının AŞAĞIYA yönelik olmasından 16 Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül 1993

19 dolayı bir YÜK KAYBI'nın söz konusu olduğu belllidir. Gaz yakıt A kesiminden C kesimine ulaşıncaya değin, YALNIZCA YÜKSELTİ FARKINDAN ÖTÜRÜ bu düzeyde bir YÜK KAYBI'na uğramaktadır. AC PARKURU BOYUNCA YÜKSELTİ FARKI ETKİSİNİN DE DİKKATE ALINMASI YOLUYLA OLUŞUMUNA İZİN VERİLEN GERÇEK YÜK KAYBININ HESABI Parkurun A başlangıç kesimi ile bodrum katına ait gaz yakıt sayacı girişini belirten C bitim kesimi arasında, tüm doğrusal kısımlarla özel dirençlerde, YÜKSELTİ FARKI ETKİSİ DİKKATE ALINMAK- SIZIN, en fazla, J IV, AC = 1 [mbar] = 10 [mmss] düzeyinde bir yük kaybı oluşumuna izin verildiği için, AC parkurunun doğrusal kısımlarıyla özel dirençlerinde, yükselti farkı etkisinin de dikkate alınması koşuluyla oluşumuna izin verilen gerçek yük kaybının maksimal sınırı, POZİTİF işaretli bir yükselti kaybının söz konusu olmasından ötürü, Jivg.AC = J ivg.ac - A p yi", AC eşitliğiyle belirlidir. 1 [mbar] lık iznin bir bölümü YÜKSELTİ FARKI nedeniyle kullanılmakta, oluşumuna izin verilen gerçek yük kaybı bu yüzden daha düşük değer almaktadır. Bu koşullar altında, sayısal verilerle, Jiv g.ac= 1-0,136 = 0,864 MİLİBAR [mbar] J iv g, AC = 8,64 MİLİMETRE SU SÜTUNU [mmss] sonucu elde edilmektedir. AC PARKURUNA İLİŞKİN GERÇEK DOĞRUSAL UZUNLUK ÖLÇÜSÜNÜN HESABI Şekil 2'de tanıtılan tesisat şeması uyarınca, GERÇEK DOĞRUSAL PARKUR UZUNLUĞU, L g,ac = ÂB + BC Lg.AC = ( 2+2+4) + (1, ,5) = 16 METRE [m] ya eşittir. AC PARKURUNUN ÜZERİNDE BULUNAN ÖZEL DİRENÇLERE İLİŞKİN EŞDEĞER DOĞRUSAL UZUNLUK ÖLÇÜSÜNÜN HESABI ÖZEL DİRENÇLER'in dikkate alınması amacıyla EŞDEĞER DOĞRUSAL UZUNLUK yöntemi geliştirilmiştir. Bu yöntem uyarınca, özel dirençlere ilişkin yük kayıplarını parkur bölümlerine ait gerçek doğrusal uzunlukların arttırılması yoluyla dikkate alacak; bu dirençlerle eşit düzeyde yük kaybı oluşturduğunu düşündüğümüz ve bu nedenle EŞDEĞER DOĞRUSAL UZUNLUK deyimiyle tanımladığımız bu imgesel ya da sanısal uzunluk ölçüsü için, ilgili parkur bölümüne ilişkin DOĞRUSAL UZUNLUK cinsinden değerlendirilmek koşulu ile, eşdeğer doğrusal uzunluk çarpanı olarak, özel direnç başına ç=0,5 [m] değerini benimseyecek; doğrultu değişimine yol açmayan TE PAR- ÇALARI'yla İSTAVROZLAR'da OLUŞMADIĞI varsayımında bulunacak; bu gibi donatım elemanlarını ÖZEL DİRENÇ saymayacak ve doğal olarak eşdeğer doğrusal uzunluk hesabında dikkate almayacağız. Bu açıklamalar uyarınca, bir parkur bölümünde, bir parkur kesiminde ya da bütün bir parkurda bulunan tüm özel dirençlerin sayısı n sembolü ile gösterilirse, EŞDEĞER DOĞRUSAL UZUNLUK ÖLÇÜŞ Ünün Lc=n.ç eşitlik ilişkisi aracılığı ile hesaplanması gerekir. ŞE- KİL 2'de tanıtılan tesisat şeması incelenirse, ikisi GAZ YAKIT VANASI, dördü DİRSEK, biri TE PARÇASI olmak üzere, AC parkuru boyunca toplam olarak YEDİ ÖZEL DİRENÇ bulunduğu görülür. UYARI Özel dirençlerin sayısı belirlenirken parkur bölümleri çıkış kesimlerinin dikkate alınmaması gerekir. Bu yöntem çıkış kesimlerinde bulunan özel dirençlerin hiç hesaba katılmayacağı anlamını içermez. Bir çıkış kesimi hangi parkur bölümünün giriş kesimini oluşturuyorsa bu çıkış kesimine ilişkin özel direncin bu parkur bölümüne ait olduğu varsayımı yürütülür. Örneğin, AB bölümünden gelen gaz yakıtın doğrultu değişimine uğramak yoluyla BC ve BD bölümlerine girmesini sağlayan TE PARÇASI AB bölümü için değil, BC ve BD bölümleri için ÖZEL DİRENÇ olarak kabul edilecektir. Öte yandan, cadde veya sokaktan geçen kent şebekesi dağıtım borusu çıkışını ya da aynı anlama gelmek üzere apartman girişini belirten A kesiminde özel yük kaybı oluşmadığı ve doğal olarak bu kesimde özel direnç bulunmadığı varsayımı yürütülecetir. Özetle, bir parkur bölümünün çıkış kesiminde bulunan özel direncin bu bölümle ilgisi bulunmadığını düşünecek ; A kesimi için belirttiğimiz ayrıcalıklı hal dışında, sadece giriş kesimiyle bölüm üzerinde bulunan özel dirençlerin bölümü ait olduğu varsayımı benimseyeceğiz. Bu duruma göre, AC parkuruna ilişkin eşdeğer doğrusal parkur uzunluğu, Le.Ac = n AC.Ç eşitlik ilişkisi LC,AC = 7.0,5 = 3,5 METRE [m] eşitlik ilişkisi uyarınca, Le, AC = 7. 0,5 =3,5 METRE [m] değeriyle belirlidir. Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül

20 AC PARKURUNA İLİŞKİN TEORİK DOĞRUSAL UZUNLUK ÖLÇÜSÜNÜN HESABI Lt,AC= Lg.AC = Lg.AC + L e. AC ilişkisi uyarınca, AC parkuruna ilişkin teorik doğrusal parkur uzunluğu, LI,AC= 16+3,5 = 19,5 METRE [m] ye eşittir. AC PARKURUNA İLİŞKİN ORTALAMA BİRİM YÜK KAYBININ HESABI AC Parkuru boyunca oluşması gereken ORTALAMA BİRİM YÜK KAYBI için, Jort.AV = J ivg.ac Ll.AC eşitlik ilişkisi gereğince, 0,864 J ort.ac = = 0,44 MİLİBAR/METRE [m bar/m] 19,5 J ort.ac = 0,44 MİLİMETRE SU SÜTUNU /METRE [mmss] değerleriyle elde edilmektedir. A17 A PARKURUNA İLİŞKİN HESAPLAR A17A PARKURU BOYUNCA YÜKSELTİ FARKINDAN ÖTÜRÜ OLUŞAN YÜK DEĞİŞİMİNİN HESABI A17A Parkuru boyunca yükselti farkından ötürü oluşan YÜK KAYBI veya YÜK KAZANCI, Apyf, AI7A = İ1A17A. G3 hava. (1- g) eşitlik ilişkisiyle belirlidir. A17A Parkurunun başlangıcı ile bitimini simgeleyen A ve 17A Parkurunun başlangıcı ile bitimini simgeleyen A ve 17A kesismleri arasında, İ1AII7A = hab+ hbd + hoala+ + İ116A17B hai7a= = 55 (m) lik bir yükselti farkının bulunması nedeniyle, bu parkurda yükselti farkından ötürü oluşan yük kaybı veya yük kazancı için, Ap f.ai7a =55. 1,293. (1-0,650) =24,89 de kapaskal y [dapa] AP ı,ai7a = 2,489 milibar [mbar] = 24,89 milimetre y su sütunu [mmss] değerleri elde edilird. Bu yük değişiminin POZİTİF işaret taşıdığı görülmektedir. hai7a yükselti farkı boyunca gaz akışının yukarıya yönelik olmasından dolayı bir YÜK KAZANCI'nın söz konusu olduğu bellidir. Gaz yakıt A kesiminden 17A kesimine ulaşıncaya değin YALNIZCA YÜK- SELTİ FARKINDAN ÖTÜRÜ bu düzeyde bir yük kazancı sağlamaktadır. A17A PARKURU BOYUNCA YÜKSELTİ FARKI ETKİSİNİN DE DİKKATE ALINMASI KOŞULUYLA OLUŞUMUNA İZİN VERİLEN GERÇEK YÜK KAYBININ HESABI Parkurun A başlangıç kesimi ile ONYEDİNCİ KAT DAİRESİ'ne ait gaz yakıt sayacı girişini belirten 17A bitim kesimi arasında, tüm doğrusal kısımlarla özel dirençlerde, yükselti farkı etkisi dikkate alınmaksızın, en fazla J IV.AI7A= 1 milibar [mbar] = 10 milimetre su sütunu [mss] düzeyinde bir yük kaybı oluşumuna izin verildiği için, A17A parkurunun doğrusal kısımlanyla özel dirençlerinde yükselti farkı etkisinin de dikkate alınması koşuluyla oluşumuna izin verilen gerçek yük kaybının maksimal sınırı.pozitif işaretli bir YÜKSEL- Tİ KAZANCI'nın söz konusu olmasından ötürü, Jvg.AI7A =Jiv,A217A + D Pyf,A17A eşitliğiyle belirlidir. Oluşumuna gerçekten izin verilen YÜK KAYBI'nın artması YÜKSELTİ FARKI nedeniyle YÜK KAZANCI sağlamasından kaynaklanmaktadır. Bu koşullar altında, sayısal verilerle, Jiv g,ai7a=l+2,489 = 3,489 (mbar) = 34,89 [mmss] sonucu elde edilmektedir. A17A PARKURUNA İLİŞKİN GERÇEK DOĞRUSAL UZUNLUK ÖLÇÜSÜNÜN HESABI Şekil 2'de tanıtılan tesisat şeması uyarınca, gerçek doğrusal parkur uzunluğu; L g,.ai7a = ÂB + BD+DÜÂ ++ OA1A A116A+ 16A17A L g.ai7a = (2+2+4)+(2+2+2) [m] ye eşittir. A17A PARKURUNUN ÜZERİNDE BULUNAN ÖZEL DİRENÇLERE İLİŞKİN EŞDEĞER DOĞRUSAL UZUNLUK ÖLÇÜSÜNÜN HESABI Şekil 2'de tanıtılan tesisat şeması incelenirse, ikisi GAZ YAKIT VANASI, dördü DİRSEK, üçü TE PARÇASI olmak üzere, A17A parkuru boyunca toplam olarak DOKUZ ÖZEL DİRENÇ bulunduğu görülür. 1A2A, 2A, 3A,4A,, 15A,16A ve 16A.17A bölümlerinin giriş kesimlerinde bulunan TE PARÇALARI doğrultu değişimine yol açmamaktadır. Bundan ötürü, bu onaltı donatım elemanının özel direnç olarak nitelenebilmesi olanaklı değildir. Bu duruma göre, A17A parkuruna ilişkin doğrusal parkur uzunluğu için, Le,A17A = nai7a.ç eşitlik illişkisi uyarınca, Le,Ai7A = 9. 0,5 = 4,5 [m] değeri elde edilir. A17A PARKURUNA İLİŞKİN TEORİK DOĞRUSAL UZUNLUK ÖLÇÜSÜNÜN HESABI A17A Parkurunun teorik doğrusal uzunluk ölçüsü, 18 Tesisat Mühendisliği Dergisi, Eylül 1993