TORK BELEDlvECILICINDE GONCEL TARIHSELLIK

Transkript

1 i TORK BELEDlvECILICINDE GONCEL TARIHSELLIK GİRİş ÖI.er BOSTANOOLU* Uünya nüfusunun, artış hızının düşüyor olma~ına 'karşılık, 1970'lerde tahmini olarak öne sürüldüğii gibi günümüzde de mutlak olarak sürekli artması, beraberinde sosyo-ekonomik, mekansal ve/ya da yerleşimsel birçok sorunu da insanlı~ önüne getiren bir olgudur. D~ografik büyüme; ekilebilir -dikilebilir alanlann azalması, toprak, su, rüzgar erozyonlanmn yol açtığı çevresel tahribattan kaynaklanan kıtlık(lar); sayılanlardan daha az önemli olmayarak, dünya gelirinin haksız, gayri. - adil dağılması gerçeği ve bu eşit olmayan paylaşımın neden olduğu irili - ufaklı savaş(lar) ve özellikle kapitalist (gelişmiş) ülkelerin sergiledi~i tüketim alışkanlıklan kalıplan sonucu 'Oluşumu hız kazanan iklimsel ve do~al kirlenme(le gibi olgularla bir leşince, çözülemezlik. sınırhinria yaklaşan bir sorun olarak belirmektedir. Denilebilir ki dünyada kentsel 'nüfusun büyümesi sorunu, temelde bir Üçüncü Dünya görüngüsüdür yılında her 10 yeni kentlinin 9'u geliş.." mekte olan ülkelerden olacaktır. Yine aynı yıl, bu ülkelerde, her 10 kentli den 4'ü, nüfusu bir milyonun üzerindeki kentlerde; her 10 kişiden 2'si ise nüfusu 4 milyonun üstündeki «mega» - kentlerde yaşayacaktır. Kentlj nüfusun yaklaşık % 5O'si ise «FAVELAS», «TUGURİOs», «MİSERİAS», «BİDON VİLLBS» olarak tanımlanan «gecelcondu» bölgelerinde yerleşecektir1.bu tür bölgelerin ortak özelliklerinin, tartışmalı arazi sahipliği, derme -çatma oluş, kısmen ya da tamamen teknik altyapıdan yoksunluk olduğu bilinen bir gerçektir. Yoksunluk ve yoksulluk, gecekondu yaşamınınbelirleyici karakteri-. dir. Üçüncü Dünya da, gelişmiş dünyayla karşılaştınnalı olarak, aynı karakteristik vasıflara sahip oldu~a göre, Üçüncü Dünya gecekondu bölgeleri, insanlığın gelişme ve iltrrleme gündeminde çözümlenecek sorun - alanlann başında gelmektedir, gelmelidir. Bu düşüncelerden yola çıkan,birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 20 Aralık 1988'de 43/181 sayılı kararı ile «2000 Yılı İçin Evrensel Konut Stratejisi»'ni c'global Strategy 'for Shelter to the Year 2000» (GSS) kabul etmiş ve yü. rürlü~e 'koymuştur. Bu strateji ile izlenen amaç(lar), 2000 yılına de~in herkes için, ama özellikle yoksul ve. güçsüzler için, altyapı ve hizmetleri de içererek, yeterli konut sa~lamak; bunu gerçekleştirirken de tüm kamu (mer * Yüksek Şehir Planeısı: Bayındırlık ve ıskan ıbakanlılı. 1 UNCHS :(HABITAT) tcra Direktörü Arcot Ramacıhandran ile yapılan söyleşiden alınmıştır. Bkz.: cpiamıing Human Settlements for the Twenty First Century,., UNaIS HABITAT News, Cilt II, Sayı 3, Aralık 1989, S. 28.

2 76 AMME İD~Sİ DERGİSİ kez ve yerel (jrgüt1er) ajanlan, özel kesim, finansman kurumlan, üniversiteler ve halk (kooperatif) kesimi arasında işbirliai arayarak, verimli bir kaynak ve insangücü de~erlendirme sistemini işlerli~e kavuşturmaktır. 2 Strateji için yapılan temel kabul, her ülkenin kendi (kentsel) geçmişi, ekonomik ve mekansal politikalarl, ihtiyaçlan, konut programlan, gelecek perspektifleri, kaynak ve insangücü kompozisyonu çerçevesinde kendi (ulusal) politikasını saptamasıdır. Bu çalışma yapılırken ve daha sonra da uygulama ya geçilirken, uluslararası bilgi birikimi ve olası sermaye transferleri yoluyla, (karşılıklı) yardımlaşma da gözönünde tutulmahdır. 3 Stratejinin hazırlayıcıları arasında UNDP, Dünya Bankası, UNCHS (Habitat) işbirliai de gözetilmekte (en azından «kentsel yönetim» alanında)4 ve amaçlanan strateji; yerli (ulusal) politikaların, GSS'de yer al:aın Ukeler ve amaçlar ışı~da belirlenmesi ( arasında) yeni kurumsallaşma1ann yerleştirilmesi ( arasında) ve son aşama olarak da, belirlenmiş. bulunaın ulusal politikalann «tam - ölçekli» uygulanması ve yeni kurumsallaşma yapısının, 2000 yılının ötesine sarkacak biçimde ( yıllan arasında) güçlendirilmesi olarak tanımlanmaktadır. Görülmektedir ki, (üçüncü Dünya a~rlıklı) evrensel kent1eşme ve konut sorunlan, Birleşmiş Milletler örgütünün de organizasyon ve eşgüdüm katkılan ile, çözümü '«i1erleme»yle, «gelişme»yle bir ve aynı görülen sorunlar konumuna getirilmişlerdir.,bu yönde yapılan çalışmalann, gerçekten de gelişmekte olan ülkelere ve oralarda yaşayan insanlara ön.emli yararlar sa~layaca~ kuşkusuzdur. Ancak üçüncü Dünya ülkelerinin hemen tümünün içinde bulundu~ «borç sorunu», kent1eşme sorunlannın çözümünde ileri sürülen uluslararası sermaye yardımlarından ve kredi olanaklarından yararlanma sorununda, duraksamalar yaratacak denli «kritiklttir. Nitekim stratejinin yayıcısı konumundaki UNCHS - (Habitat) örgütü direktörü, stratejiyi, döviz stoklannı arttırmak için bir araç olarak gören ülkeleri, anladığını, ancak, stratejinin özünün, ülkelerin içeyerli) insangücü ve mali kaynaklannı. harekete geçirmek oldu~u, dış yardım ve özellikle de kredilerin, dışanyaborçlu -olma durumunu daha da a~rlaştırabil~ni vurgulamaktadır.' Bu durumda dikkatli olmak gerekmektedir, ama nasıl? Hem ülkesel kent1eşme ve mekan sorunlanınızı çözmek zorundayız, hem de dış - borç hesabını fazla şişirmemek... Hem (özellikle 1980'li yıllarda) Dünya Bankası' nın tüm dünyada ve bu arada Türkiye'de de yaygınlaştırmaya.çalıştı~ «özelleştirmeci» bir ekonomik zihniyeti yerleştirme ve benimsetme çabalan var6; hem de kamu ajanlannın öncülük edip yolunu açaca~ verimli bir 2 SÖZÜ edilen (kaynak) deierlendirme sistemi, «olana.idandıncı» (enabling) olarak tanımlan:maktadır. 3 Anonim, «Global Strategy for Shelter», UNeRS SlıeJter BuIJedD, Cilt 2, Sayı ı, Mart 1989, s «Planning Human (...)>>.g.y., s. 29. S A}'1U.. 6 «özelleştirme», genelolarak bir şeyi özel bale gennne eylemi, ya da kamu kesiminin deii.etiml altına geçmesidir: kanıulaştırmanın(u.iusaliaştırmamıt) tam brşıtıdır. Serbest piyasa ekonomisini güçleıı<tirmek, ekonomide verimwiil sai1amak,gelir dalılurunı iyileştirmek, sermaye milkiyem tabana yaymak, v.b. genel amaçları yaııında, kamu tekellerini

3 TtiRK BELEDtYECtUGtNDE GUNCEL TAR1HSEuJK 77 ckaniu ve özel kesim işbirliğh'a arayışlan... Hem «merkezi bir düzenleme ve denetleme yetkisi»nin gerekjiliğinden söz açılmaktadır; hem' de yerel yönetim ve ajanlann özerklik yönünde desteklenmesinden ve daha çok «merkezdışıland.ınna.adan (<<desantra1izasyon»)? Tüm. bu (paradoksal) saptamalar bizi nereye götürebilir ya da götürnlelidir? İncelemede biraz bu konu üzerinde yoğunlaşmaya çalışacağız. Ama önce biraz darih»; çünkü tarih olmaksızın «bugün», giderek «yarın» anlaşılamaz... Hem «ulusal strateji» için böylesi bir çaba, kesin bir zorunluluktur... TÜRK KENTLEŞMESİNDE BELEDİYECİLİGE TARİHSEL BİR BAKIŞ7 Türk kentleşmesinin bellibaşlı üç temel özelli~ bulunmaktadır. Bunlat: a Nüfusun artan oranlarda küçük ve orta büyüklükteki kentlerde değil, fakat en büyük kentlerde yığılması; b) Bu olgunun bölgeler arasındaki' dengesizliği arttırmakta olması; c) Kentlerde kırsal alanlar arasında olduğu gibi, kentlerin içlerinde de önemli boyutlarda eşitsizliklerin görülmesidir. 8 Türk (büyük) kentlerinde nüfusun yarısını aşan miktarda gecekondu nüfusu bulunmaktadır. Toplam nüfusun sekizde biri ve toplam kentli nüfusun dörtte biri gecekondularda barmmaktadır. 9 İkili mekansal yapı, tüm. sosyo-ekonomik yönleri ile ortadadır ve bu durum yöneticilere önemli ve çözümü güç sorunlar yaratmaktadır. İkili yapının sonuçlarından ve/ya da özelliklerinden bir tanesi, toplu olarak sunulan kamu hizmetlerinin yerel düzlemde farklılaşan tüketim biçim ve düzeyidir. Genelolarak,denilebilir ki, Türk kentlerinde, sırasıyla kanahzasyon, içmesuyu, çöp toplama ve yoketme, yol kaplaması ve kitle taşımacılığı gibi teknik altyapı hizmet kapasitelerinde önemli oranlarda yeters.izlikler mevcuttur. Örneğin 1983 yılında toplam kenti nüfusun sadece % 18'ine ya da 4,4 milyon, kişiye modem anlamda kanauzasyon hizmeti sağlanabiliyordu. 10 İller Bankası'nın, ki nüfusu ile arasındaki kaldırarak rekabete imk8n vermek, kamu kesimjniq. <lış fiunsman gereksinimini azaltmak gibi özel amaçları da vardır. Bkz.: M. Berra Alantaş, E.amu İId:ISadL T~ ÖZ.eJ. ~Ye~ Sermaye pl,yasasma EtJdlerI, Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu Yaymları, No. 8, 1988,' s Bu bölümde büyük ölçüde,.a;tıncı Beş Yıllık.K.alkınma Planı hazırlık çalı~ çerçevesinde kurulan DPT Şehirleşme özel Ihtisas.Komis}ıonu'nun Kent lşletmecijili. Alt K0 misyonu için.kasım 1988'de hazırladılun ctürkiye'de.kent tşletmeciliji. adlı yaymlaıdmamış (bireysel) rapoıııma 'yaslanıyorum.. 8 Ruşen Keleş,.Türkiye'de Anakent Yönetimi.,... Ldared Derpd, CLt 18, Sayı 2, Haziran 1985, s. (1) OzerBostancıollu, cl987 Uluslararası Evsizlere Barınak Yılı ve TUrkiye., Baymdıdık ve ıskan Ba1reJıl1 BüIteD, Sayı 95, Ocak Şubat ı987, s. 11. Prof.Keleş, Türkiye'deki gecekondu sayısını (1985 içlır) 1,5 milyon ve nüfusunu, kentsel nüfusun % 29,S'ini oluşturan 7,5 milyon kişi olarak tahmin ederke.:r, elij.im;erin su.nnesi dummunda, 2000 yılında toplam olarak 12,5 milyon kişinin 2,5 milyon gecekonduda oturmasının olası olduiunu belirtmektedir; Bb.: Ruşen Keleş, ~t of Urhııın GIOWtb ID Turby, Ankara: Türk Sosyal B.iLimler Demeti Yayını, Haziran ı., s The World Bank,.Urban Seetor Review - TurJı:.ey., Report No. 463ı TU, 1983, s. 22.

4 78 AMME İDARESİ :DERGİSİ tüm belediyelere içmesuyu ve kanalizasyon hizmeti götürmekle yükümlüdür yılı sonu itibarı ile varolan belediyenin sadece 36'sına kanaıizasyon şebekesi döşediği saptanmıştır. ll Kayıtlara «var» geçen birçok kent kanalizasyon şebekesi çok eskimiştir; pis su kaçaklan, içmesuyu boru1arma kanşabilmekte, bu durum da tifo, kolera, dizanteri gibi pekçok tehlikeli ve bulaşıcı hastalığa uygun zemin hazırlamaktadır. Kentlerin gecekondu bölgelerinde, kentsel düzlemde zaten yetersiz olan teknik altyapı hizmetleri, yerleşileri arazinin eğimli ve engebeli oluşu, belediyelerde bu bölgelerle ilgili' olarak geliştirilmiş özel önlem paketlerinin ve ekiplerinin olmaması ve (seçim zamanlanna uzak olunan dönemlerde daha çok görülen) politik ihmal sonucu, çok düşük sunu düzeylerindewr. 12 Bu durumun, kentsel demokrasi ilkelerine ters düştüğü bir gerçektir. Çare, (kent) yönetimlerin(in) kentsel gecekondu bölgelerine daha fazla eğilmelerindedir. Ancak sorunlara eğilme politik isteğinin varlığı gerekli koşüldur ve, ne yazık ki, yeterli değildir. Uygun kaynak ve insangücü kompozisyonlarının varlığı ikinci öncelikli koşuldur. Bu alanda tarihselolarak, pekçok gelişmekte olan ülke deneyiminde olduğu gibi, önemli darboğazlar ve varolaı1: kaynaklann bile, eşgüdüm ç~ basının yetersizliğinden dolayı, akılcı kullanılamaması gerçeği karşimıza çıkmaktadır. Son Dönem Osmanlı BelediyeCı1ıi1i Osmanlı belediyeciliği, İstanbul'daki ilk,belediye örgütünün 13 Haziran 1854'de kurulmasından ve hükümetin, özellikle yabancılann yaşadığı ve modern liman kentinin sorunlannın yoğun olarak görüldüğü Galata ve Beyoğlu'nda modern belediye hizmetlerinin görülmesini sağlamak 'İçin, Paris örneğinden esinlenerek, Altıncı Daire-i Belediye'yi 18S7'de oluşturniasından 13 sonra, 1877 tarihli Vilayet Belediye Kanunu ile Osmanlı taşra kentlerinde de yaygınlaştınlmaya çalışılmıştır. Sözü edilen kanun ile belediyelere, imar işlerinin düzen altına alınması, yol, kaldınm, lağım gibi tesislerin bakım ve yapımı, şehrin düzenlenmesi için istimlü yapması, su işlerinin çözümlenmesi, aydınlık ve temizlik işlerinin görülmesi' gibi görevler verilmiştir.. ' ı4, Ancak Osmanlı belediyesinde gelirler çok kıt, personel ya yok ya çok yetersiz ve denetim yetkisi ve kapasitesi pek etkisiz ls olduğuridan, «belki de esas kuruluş nedeni oları kentsel altyapılan» gerçekleştiremeyecekler ve bun 11 Özer Bostancıo~u,.Squatter(Gecekondu) UpgracUng Phenomenon in Tuııkey with Speeial Emphasis Upoıi Technical Infrastructure.., (Yayınla.:ımamış şehir P;anIama Yüksek Lisans Tezi, Ankara: O.D.T.tl'., 1986, s ıı Ankara Çiğdemtepe gecekondu bölgesinde bir örnek olay için bkz.: Aynı, s tıber OrtayIı, «İmparatorluk; Döneminde Maha1li İdarelerin ve Belediyeciliii:ı Evrimi.., nirklye'de Beledlyeeflllin Evr.Iml (Birinci Kitap), (Ed. Ergun TUrkcan), Ankara: Türk tdarecilerderneği Yayım, 1978,s ; Keleş, a.g.y., s. 72. Ayrıca bkz.: İlhan Tekev. «Türkiye'de Kent Planlamasının Tarihsel Kökleri... ~'d.e imar PIaDıI_ı, (Der. Tamer Gök), Ankara: O.D.T.tl'. Yayını, 1980, s Tekeli, a.,.y. 15 Ortaylı, a.g.y., s. 19.

5 TORK BELEDİYECİUCİNDE GONCEL TARİHSELLİK 79 lar genellikle imtiyazlı yabancı şirketler eliyle yapılacak ve işletileceklerdir. 16 Otoriter bir merkeziyetçiliğin ağır vesayeti altındaki Osmanlı belediyesi, eksik kadrolu kentsel hizmetleri yapamayan, kişiliksiz bir örgüttüp Öyle ki Altıncı Daire-i -Belediye «Nürnune» Dairesi idl Kanununu ve teşkilatını~ «İstanbul'da bulunan ecnebiler, yahut ecnebiler gibi Avrupa'da yaşamış, garp lisanlannı öğrenmiş gayrimüslimler yaıpmışlaırdı» ve hatta bu dairenin haberleşme ve görüşmeleri on yılkadar Türkçe ile birlikte Fransızca sürdürülmüştü. 18 Tekeli'ye göre,osmanlı belediyesinin temel zaafları şu şekilde özetlenebilir: Mali güçlerinin sınırlılığı; karar organları içinde kentin üst tabakalan olan emlak ve akar sahiplerinin temsil edilmesi; endüstri-öncesi düzenin kent hizmetlerini üreten vakıflar gibi kurumlarla işlevlerinin çakışması; (önceki),kadı yönetiminin yargı ve denetim yetkisi varken, belediyenin hiçbir yargı yetkisinin olmaması.1 9 Osmanlı belediyesinin örgütlenme yapısı ve mali bünyesi böylesine temelsiz ve desteksiz, olunca da, 1864 tarihli Ebmye ve Turuk Niz:amn8lD:Si' nin yerine daha ayrıntılı olarak hazırlanan 1882 tarihli Ebnlye Kanunu (ki ilk Osmaniı imar yasasıdır) uygulamalarından da fazlaca bir sonuç alınamamış ve ülke mekansal yapısında, yalnızca, 19. yüzyıl sonunda kimi kent-' lerde kurulan grid örüntülü yol ağına sahip göçmen mahalleleri ve yeni açılan yollar çevrelerinde ve yangın yerl~rinde yapılan kısmi düzenlemeler ortaya çıkabilmişlerdir.':jjj Cmnhur1yet Dönemi BeledlyedlJii Kurtuluş savaşını batılı emperyalist iilkelere karşı büyük bir başarı ile kazanan yeni Cumhuriyet yönetimi kadrosu, Osmanlı'dan, Lozan Barış Anlaşması'ndan (1924) sonra 389 belediye devralmıştır. Söz konusu belediyelerin 20 tanesinde düzenli içmesuyu, 4 tanesinde elektrik tesisatı, 17 tanesinde mezbaha, 7 tanesinde spor alanı, 29'unda park ve bahçe, ve 90 tanesinde de düzenli pazaryeri saptanabilmişti; dolayısıyla devir alınan Osmanlı belediyelerinde altyapı hemen hemen yoktur demıebilit İlIha:l Tekeli. «Osmanlı İmparatorluiu'nda ve Türkiye Cumhuriyeti'nde Kent Planlama Pratiiinin Gelişimi ve Kültürel Mirasın Korunmasındaki Etkileri., İslam MImar:L Mlraamı Konmıa Konferansı - zı.26a.1985 BD.dhiJer. İstanbul: İki Nokta Yapımı Şubat 1987, s. 166; Ortay;ı, 8.g.y., s Ortaylı, 8C.y., s. 22. Osman Ergin yıllannda ve Kırım Muharebesi esnasında İstanbul'a müttefik sıfatıyla İngiliz. Fransız ve İtalyan asker ve zabitleri:ı.i:ı gelerek burada bir müddet oturmuş olmalanmn.cistanbul'un evvelce garpla başlamış o;a.n ihtilat TC temasını bir kat daha arttırmış ve kısmen de müttefiklerin gösterdilderi lüzum (... ) üzerine garp memleketlerinde oıdu~ gibi belediye teşkiline heves ve teşebbüs (edilmiş). ol - du~ dikkat Çekmektedir. Bkz.: Osman Ergin, TürJdye'de ŞehIrCDIiJD TarIbL İDIı::Ifafı. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası s Ergin, 8.g.y., s İlhan Tekeli. «C~uriyet Döneminde ( ) Türkiye'de BeledıiyeciliJin Evrimb. 'i'f.ir.. ]dye'de Beledlyecliiibı EvrImI!s. ~.. 20 TekeU, «Türkiye'de Kent... a.ı.y., s. 45: 21 Tekeli. ccwnhuriyet Döneminde ".»,.".y., s

6 80 AMME İDARESIDERGISI Cumhuriyet yönetimi, kendi kentsel ve mekansal politikalannı geliştirmeye ve geliştirdiklerini denemeye, başkent olarak seçti~ Ank.am'da başlamıştır. 16 Şubat 1924'te 417 sayılı.ankara Şebremanetl Kanunult, 24 Mart 1925'te 583 sayılı (ve vergi değeri üzerinden de~er belirlemeci yanı ile ünlü) kamulaştırma :kanunu, 22 Mayıs 1926'da 844 sayılı yasayla kurulan ve emlak kredisi veren.em14k ve Eytam Baukası. ve Ankam şehrinin elektrik, havaıgazı gibi altyapı hizmetlerinin sa~lanmasmda zorunluklar neticesi yabancı firmalardan yararlanma çabaları, 1928 Ankara İmar Planı Yarışması'm Alman H. Jansen'in kazanması ve bu p1anm "mütevazi», «ekonomik koşullara uygun>,.:zz, «gerçekçi ve uygulanabilir 23 olarak tanımlanması, bu dönem Ankara deneyiminin çerçevesini çizen ve dolduran başlıca oluşum ve araçlardır. Ne var ki bu deney, 10 yıl içerisinde «devrimci coşkularm çıkarcı tutkuya dönüşmesi sonucu» başarısızlıkla bitmiştir.:u Ailcak Ankara deneyimi, «öncü» girişimlerin uygulama sahnesi olarak Türk kentleşme tarihindeki özel yerini kazanmıştır ve daha da koruyacaktır. 25 «Deneyimlerltin her zaman için başarıyla bitmesi beklenemeyece~ine göre ve başarısız bir deneyimden alınan başarılı bir dersin, başarılı denıeyimler kadar yararlı olabilece~e ilişkin haklı bir inanç temeli üzeriade, Ankara deneyi, çok 'önemli araştırma fırsatlan yaratan bir platformdur. Burada hemen belirtmek gereidr ve yazıktır ki, Türk şehireilik tarihine ilgi, ne meslek çevrelerinde, ne de belediyelerde yeterince gelişmiştir. 26 Dolayısıyla mekansal ülke geçmişi, yönetimsel işleyiş düzeninin (mekanik) hatalannın ve yöneticilerjn bireysel ve/ya da grupsal (politik) zaaflannın yeniden - üretilmesinden kaynaklanan ve zaman ve yönetimlere karşı her düzeyde güven yitimine yol açan yinelemelerle doludur.,bu yinelemelerin saptanması ve yenilerinin önlenmesi, kentle ilgili meslek gruplannm öncelikli görevleri arasmda sayılmak gerekir. Cumhuriyet yönetiminin belediyecilik anlayışının doiurdu~ yasalar, 3 Nisan 1930 tarihli 1580 sayılı «Belediye Kanımult, 6 Mayıs 1930 gün ve 1593 sayılı.umumi Hıfzıssıhha Kanunu., 21 Haziran 1933 gün ve 2290 sayılı «Belediyeler Yapı ve Yollar Kanunu»'dur. Bu yasalarm belirledi~. çerçeve, 60 yıl sonra bugün de belediyecilik çerçevemizi oluşturmaktadır. Tekeli'ye göre, 1580 sayılı yasanın hazırlanmasmda gözönünde tutulan ilkeler şunlai' dır: 27 a) Belediyelerarası eşitlik ilkesi; b) Belediyelerin icraatlarmda serbest bırakılması (yasanın birinei maddesi belediyeyi: «Belediyenin ve belde sakinlerinin mahalli mahiyette müş 22 Aynı, s Gönül Tankut, «Cumhuriyet DQ~ İlk Toplu Imar Deneyimi: A3kara», Amme tdanwl DergISI, Cilt 14, Sayı 4, Aralık 1981, s Aynı, Ayrıca bkz.: Fatih Rıfkı Atay, ÇaDkara, İstanbul: Bateş.A.Ş. 1980, s özer Bostancıoilu, «Atatürk ve ŞelıirciliJimiz», lj8.yuu;bıiık ve tüiu 8ıtkımIıJıı - BiIIt&t, Yıl 21, Sayı 104, Aralık ocak 1989~ s \ 26 Ali Vardar, «_kent'in İlk Planları., ~ - 39tz.u, Sayı, 6, Haziran.Eylijl~Aralık 1989, s z1 Tekeli,.Cumhuriyet Dö.:ıe.mi.nde...»...y. s '.

7 TORK. BELEDimClLlOtNoE.GONCEL TARİHSELLİK sı terek ve medeni ihtiyaçlarını tanzim ve tesviye ile mükellef hükmi bir şahsiyet» olarak: tanımlamaktadır); c) Belediyeler üstünde güçlü bir merkezi yönetim denetimi; d) Tek dereceli seçim ve halkın etkin denetiminin s~anmasi; e) Belediyelerin hizmet alanının genişletilmesi (özellikle beledi temel altyapıya önem verilı:nek suretiyle). 1930'da 1580 sayilı yasamn çıkmasından önce elektrik, su, havagazı, kentiçi ulaşım ve haberleşme gibi kentsel hizmetler üretimi, çoğunlukla yabancı sermaye egemenli~deki imtiyazlı şirketler tarafından gerçekleştirilmekteydi. Bu şirketlerin başlıcalan: İstanbul Havagazı ve Elektrik ve Teşebbüsat-ı Sınaiye TAŞ (1925), Ankara Elektrik TAŞ (1928), Adana Elektrik TAŞ (1.929), Ankara Havagazı TAŞ (1928)' idi. Aksaray (1924), Malatya (1925), Trabzon (1925) ve Kayseri Elektrik (1928) Şirketleri örneklerinde oldu~ gibi, okutulan Anonim Şirketlerin bir kısmımn hiçbir yabancı orta~ı bulunmuyordu. 28 Hemen not etmek gerekir: Milli Mücadele sonucu Cumhuriyet'i kuran yöneticiler, ülkeye girmek isteyen yabancı sermayeninkapitüler imtiyazlar aramaması ve siyasi bawmsızıığımıza "saygı göstermesi önkoşullan ile ye İstanbul'daki Türk sermaye çevrelerinin, daha önceleri gayri - müslim burjuvazinin yürüttü~batı sermayesi ile (mevcut) iktisadi ilişkileri sürdürmeleri halinde, yabancı sermayenin ülke ekonomisine olumlu katkılar yapabi~ lece~ine inanıyorlardı. 29 «Ne pahasına olursa olsun, yabancı sermaye gelsin» anlayışını do~ bulmuyorlar; ülke sermaye birijclminin ve teknik olanak~ larm yetersizli~ karşısında ve ancak denetirnu bir biçimde yabancı sermaye akışına razı oluyorlardı. Dünyaı kapitalist sisteminin içine girdi~ sancılı kriz dönemlerinin başında yer alan 1929 buhranı, Türkiye'de de yeni politika arayışlarını gündeme getirmiştir~30 Cumhuriyet Halk Fırkası'mİı 1931 yılında yapılan 3. büyük kongresinde 6 ok ile simgelenmiş yeni program ve «Tek Parti» anlayışı kabul ediimiştir. Programın altı ilkesinden ikisi «devletçilik» ile «halkçılık» tır. Bu iki ilkenin dönemin belediyedlik ideolojisini belirledia'ini ileri süren Tekeli'ye göre, üretimde devletçili~ beldeye tercümesi, birçok kamu hizmetinin «belediyeleştirilmesi» olurken, halkçılığın «halka ra~en, halk için» parolasımn beldeye tercümesi, (halkın karşı çı-kması söz konusu olsa da), kentlerde özıenen kentsoylu yaşam biçiminin kent1ilere örnek yaşam biçimj olarakgösterilmesidir.3 1 Doğal olarak burada, yaşam biçiminin «gösterilmesi» ile kimilerinin öne sürdüğü gibi «empoze edilmesi» arasındaıki hassas farkın aynştırı1ması ge 28 Aym. s Korkut Samtav, ~de DevletçIlIk, (ıjdnci Baakı'), ADbra: Savaş Yayınlan, No. 3, 1982, s ılhan Tekeli, Selim.tlkin, 1919 Dünya BUhraDmda TtLr.kIYe'nIa İktISadI POU~ Ara)'1fIan, Ankara: O.D.T.O. tdaritlinlier Fakültesi Yayını, ıma 31 Tekeli, ccumhuriyet Döneminde.:. 8oJ.,..,S. 46.

8 82 AMME, IDARESI DEllGıst rekir. Kültürel davranış kalıplannın üstten beni,msetilmesi çabalanmn (yerel) demokrasi ile bağdaşabilip bağdaşamayacağı sorunu, günümüz (yerel) yönetim katlannda da tartışılmaya değer konulardandır. Ancak dönemin güncel sosyo-ekonomik ve kültürel koşullannın da gözönünde tutulması, ülkenin emperyalizmin pençesinden kurtulup k(;mdine has fakat «batılı» sosyoküıtürelortamını hızla yaratma amacı peşinde koşuşunun da hatırlanması, sanırız, oluşumlara bakıştabelli bir esneklik getirebilecektir sayılı Yasanın 19. madde, 4. fıkrasının(a) ~ndinin de işaret ettiği üzere (ve doğrudan yapılmak ve işletilrnek koşulu ile) su, havagazı, elektrik, tramvay tesisatı kurmak ve vapur, nakliyatını gerçekleştirmek hakkının belediyelere verilmesi, dönemin belediyeellik an1ayışıl1lil niteliğini açık bir şe- kilde ortaya koymaktadır. Devlet, aynca, 1580 sayılı yasa ile müktesep haklan korunmuş olan ve özellikle yabancı sermaye elindeki şirketleri önce devletleşarmiş, sonra da belediyeleştirmiştir. Sözü geçen şirketler önce Nma Bakanlığı'ncakamulaştınlmış, sonra da ilgili belediyelere devredilmişlerdir. Sürece, 1882 yılında imtiyazalmış olan İstanbul Terkos Su Şirketi'nin 1932 yılında hükümet tarafından satın alınmasıyla başlanmıştır. Bu tasfiye- nin hemen ardındau 27 Mart 1933 tarih ve 2226 sayılı yasayla, İstanbul belediyesine bağlı ve fakat tüzel kişiliği olan İstanbul Sular İdaresi İşletmesi kurulmuştur. Yine 1932 yılından başlayarak 1945'e değin; İstanbulda iki, İzmir'de, Samsun'da ve Ödemiş'te birer tane olmak üzerebeş adet imtiyazlı suşirketi (1932); Ankara, İzmir, İstanbul, Yedikule, Üsküdar ve Dolmabahçe' de olmak üzere toplam altı havagazı fabrikası (1933); ikisi İstanbul,,biri İzmir'de toplam üç tramvay şirketi (1933); İstanbul'daki tünel şirketi; İstanbul, İzmir, Bursa, Ödemiş, Samsun, Trabzon, Adana, Ankara, Konya, Kayseri, Malatya, Antalya, Denizli ve Sivas'ta toplam ondört imtiyazlı elektri1,c: şirketi; dört imtiyazlı nafıa şirketi (İzmir Telefon - İstanbul Telefon İzmir Rıhtım - İstanbul Rıhtım Şirketleri) satın alınıp, belediyeleştirilmişlerdir dönemi belediyeciliği uy~lamalannı özetlemek istersek, bu dönemde, yerel demokrasinin değil 33 ama yerel yönetimin, güçlü merkeziyetçi özelliklerle ve temel kentsel altyapıdan başlayarak, okul -öncesi eğitime dek yayılan 76 çeşit görev listesine karşılık bunlan gerçekleştirebilecek yeterli personel ve gelir kaynaklarının bulunmayışı olgusuna koşut olarak yerleştirilmeye çalışıldığını ifade edebiliriz. 34 Bu dönemin Türk belediyecilik tarihi açısından temel özelliği, kentsel' kamu hizmeti sağlayan ve çoğu yabancı sermayeli özel imtiyazlı şirketlerin, teker teker, 19. yüzyılın i:lcind yansından itibaren başlayan Osmanlı dış borçlanmasının ülkeyi nasıl bir çöküşe g(jtürdüğünü 35 gayet iyi bilen ulusal kurtuluş önderlerincekamulaştı. 32 Aynı, s Ruşen Keleş, cdemokratik Gelişmemizde Yerel Yönetimlerıtı Babd Savcı'ya JLrıMIaD, Ankara: Mülkiyeliler Birlili Vakfı Yayı:::ıı, No. 7, 1988, s Teketi, ccuırıhuriyet Döneminde " a.g.y., s. 88; ılhan Tekeli, YiAit Gülöksüz, cbelediye Sorunları", Amme Idaresi Derglsl, Ci;t 9, Sayı 2, Haziran 1976, s. U-13 (Tablo 4), LS Osmanlı dışborçlanması resmi. olarak ı854't~ başlamış; çok elverişsizkoşı.ıjlarla büyük miktarlarda borç alıiımıştır. 1875'e dek 200 IDiıyon sterlin. borç sailammştır. Anapara ve faiz ödemeleri yılda 11 milyon sterlini bulmaktaydı ki, bu milttar. o yıllardaki Osmanlı

9 TORK B;ELED1VECİLIGINDE GONCEL TARIHSELLIK 83 nlıp belediyeleştirilmesidir. Güçlü bir belediyecili~n yolunun, insangucu, teknoloji ve m'alzeme bakımlarından dışarıdan bağımsız - oluştan geçti~, pek doğal olarak, «istildaı i tam-» ideal ve olgusunu kanlan ve canlan pahasına deneyerek öğrenmiş ve birçok ulusa da öğretmiş bir kuşağın temsilcilerinin görememiş olması zaten düşünülemezdi. Belediyelerin, «merkezi yönetimin taşra örgütü» olarak görülme eğilimi, İkinci Dünya Savaşı'ndan 27 Mayıs 1960 darbesine dek devam etmiştir. Bu arada sayılan 1930'da 492 iken, 1960'da 995'e çık:mıştır. 36 «Bütün.kurumlanyla benimsenen» Batı dünyasına ekonominin açılması, bu. dönemin temel kalkınma stratejisini oluşturmuş37; bu nedenle desavaş - öncesi devletçilik uygulaması bir yana bırakılarak, «piyasa»cılığa yönelinmiştir. İstanbul'da, piyasa eğilimlerini körükleyecek bir biçimde «gösterişçi» imar faaliyetlerine girişilmiş; izlenen tanrnda makineleşme ve kapitalistleşme politikası sonucu ortaya çıkan mülksüzleşme sürecinin kurbanlan olan işsiz köylü kitleleri, büyük kentlere ve giderek yurtdışına göçe başlamışlardır. ls İlk örnekleri 1930'larda görülmüş olan gecekondular, bu dönemde Türk mekansal yapısına bütün sosyo-kültürel karakteristikleri ile yerleşme durumunda olmuşlardır. önceleri «geçicilik» vasıflannın varolduğuna inanılmış; sonra sonra «kalıcılık» yönleri farkedilebilmiştir. Dönemin belediyecilik uygulamalanna gözatılacak olursa, şu sayılanlarla karşılaşılmaktadır: 1933 yılında kurulan BelediyelerBankası'nın, tarih ve 4759 sayılı yasalle, belediyelere hem mali heiil de tekni k bakımlardan yardımcı olması düşünülmüş İller Bankası'na' dönüştürülmesi ve (1580 sayılı yasanın 1930'da öngörmüş olmasına karşın ancak 1 Temmuz 1948' de çıkanlabilen) 5237 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu'nun çıkanlması ile be>lediyelerin gelir ve borçlanma olanaklarının arttırılması ve bu suretle be- lediye uygulamalannın genişletilmesi çabası 39 ; 1948'den başlayarak gecekondu af yasalannın çıkanlması (5218, 5431, 6188 sayılı yasalar); 1948'de yürürlüğe giren bir yasa şemsiyesi altında, Ankara'da 2000 arsa üzerinde kişilik Yenimahalle'nin inşaa edilmesi; 22 Mayıs 1926'da kurulmuş bulunan Emıak ve Eytam Bankası'nın, 'da Emlak ve Kredi Bankası'na dönüştürülmesi ve bu bankanın inşaat şirketleri olan TIMLO, Ankara İmar Limited ve,% 45'i İstanbul Belediyesi'nin olan İstanbul İmar Limited ara maliyesi:ııin yıllık geliri olan 18 milyonun yaklaşık % 6O'ını tutmaktaydı yılında ise kaynaksızlık sonucu tüm borç ödemeleri durdurulmuştu yılında, Osmanlı hükümeti ı;e, Fransız, Ingiliz, Avusturyal,ı, Alman ve öteki alacaklıl.arm. temsilcileri arasında..muharrem K.araırnamesiıo diye bilinen antlaşma imzalanarak:, «Düyun u Umum.iye.(Oe.:ıe1 Borçlar) idaresi kuruluyor ve ülkenin tuz ve tütün tekelleri, damga ıesmi, alkollü içkiler vergileri ve daha başka ge:ir :kaynaktan, borcun ödenebilmesi için,bu kuruluşa «teslim. ediliyordu. Bu konuda bkz: Şevket Pamuk, 0smauJı T6rJdYe tktj8adl TartbI , Istanbul-: Gerçek Yayınevi, (100 Soruda Dizisi), No. 55, 1988, s. 2f11 209; Donald Quataert, osmanlı Devleti'nde Avrupa tk:tlsa.. Yayılımı ve DI.reıdf (1811-1_), (Çev.: Sabri Tekay), Ankara: Yurt Yayınlan, No. 14, 1987, s ; Dolan Avcı~u, Türldye'DIn DiiZen:I (Birinci Kitap), Tekin Vayı nevi, 1984, s Keleş, -Demokratik Oelişmemizde..., -.II.y., s Tekeli,..Cumhuriyet Döneminde..., Lg.y., s özerbdstan~:u, -Türkiye'den Federal Alma..,ya'ya Yönelen Dışgöç Hareketi ve Yarattılı MekansalOluşumlar», Au:ane tdan!sl DeqIsl, Cilt 20, Sayı 4, Aralık 1987, s Tekeli, «Cumhuriyet Döneminde... lo, _...y., s. J

10 84 AMME İDARESİDERGİSİ cılığı ile, ilki 1949'da başlayıp 1957'de tamamlanan konutluk Levent Mahallesi ve 1955'te konut i hedefleyen Ataköy Mahallesi uygulamalannın gerçekleştirilmesi; tarih ve 6785 sayılı İmar Kanunu'nun çıkanıması; 14 Mayıs 1958'de 7116 sayılı yasa ile İmar ve İskan Bakanhlı'nın kurularak merkezi: düzeyde ülkenin mekansal gelişmesini denetim altına alma gereğinin politik olarak dışavurulması. Görülmektedir ki bu dönemde, olası ulusal mekansal politikaları gerçekleşebilmesini sağlama yönünde gerekli ilk (yasal) altyapı çalışmalan ve ilk büyük-çaplı deneyimler gündeme getirilmişlerdir. 27 Mayıs 1960 ile 12 Eylül 1980 darbeleri arasındaki iki onyıllık dönem, genelde Türkiye, özelqe de (ve özellikle 1973'den sonraki) Türk belediyeciliğinin «dengelendirilmiş» ve «çerçevelendirilmiş.. bir «başka demokrasi»40 ile karşılaştılı «planlı dönem» olarak tammlanmıştır Anayasası, 112. maddesinde getirdiği «idarenin bütünlüğü» ilkesi ile, genel idare ile çatışan değil, bütünleşen ancak özerk ve,güçlü bir yerel yönetim arayışı içinde olmuştur. Ayrıca Anayasa, 2. maddesinde yer alan «sosyal devlet» anlayışı ile, «her türlü dar getirlileri ve yoksul kimseleri himaye edecek (...)>> bir devlet beklentisini' dile getirir. 36. madde -ise «mülkiyet hakkının kullanılmasımn toplum yatanna aykırı olamayacağı» ilkesini içerir arasındaki uygulamalara bir tepki olarak, yerel yönetimlerin seçimle oluşan organlarının organlık sıfatını kazanma ve yitirmelerikonusundaki denetim «yargı yolu» ile olur. Belediye başkanları, bu dönemde, belediye meclisleri. yeriııe doğrudan halk tarafından seçilme olanağına kavuşurlar. Bütün bunlar, gerçekten de demokrasinin belli sosyal tabakalar içiıi bir anlam ifade ettiği dönemlerden farklı bir demokrasiyi ve demokrasinin yaygınlaştırılacağı sosyal tabam işaret ederler. 20 Temmuz 1966'da 775 sayılı Gecekondu Kanunu kabul edili'r. Bu oluşum, kamunun gecekonduyu «resmen» tanıması demektir. Yeni Anayasanın getirdiği «sosyal devlet» anlayışı ve 1963'den başlay3.rak işçilere toplu sözleşme ve grev haklarının verilmesi, senelika özgürlüğünün sağlanması olgularına koşut olarak, devlet artık, toplumun alt-gelir gruplarının yaşadılı alanlara ve mekansal koşullara eğilmektedir. Varolan kötij. gecekondular «tasfiye» edilecek;. yapılabilecekler «ıslah» edilecek; yenilerinin yapılması, düzenlenecek «gecekondu önleme bölgeleri» yoluyla «önlenecek»tir. Uygulamaya geçirilemese 'de, ucuz ve yaşanabilir «h.aılk konuttı», «toplumsal konui» standartları belirlenmeye çalışılacaktır. 1973'deCHP'nin büyükkent belediyelerindeki başkanlık ve belediye meclis üyelikleri seçimlerini büyük çoğunlukla alması üzerine, «halktan ve belediyecilerden değil, yukarıdan teknisyen1erce geliştirilip» belediye yöneticilerine önerilen «yeni belediyecilik» ilkeleri sosyal-demokrat belediyelerce benimsenip uygulamaya konmuştur. 41 Sözü edilen ilkeler, demokratiklik, üre 40 Mümtaz Soysal, DI:nanı1k Auayua AD1ayıp,Ank.ara: A~ O. Siyasal Bi1giler Fakültesi Yayım, 1969, S.' 29"dan aktaran: Tekeli, ccumburiyet -DönemiDde... lt,...,., s Keleş,..Demokratik Ge1işmemi;7.de...,..., -s. 294.

11 T'ORK BELEDlYEctUÖINDE GüNCEL TARIHSELUK 85 ticilik, kaynak yaratıcılık, toplumsal tüketimi örgütleyicilik, birlikçi bütünlükçillük ve kural koyuculuktur. 42 Bu ilkelerin, kollektivist yerel yönetim modelleriyle bir bağıntısı bulunmadı~ ileri sürl.ilerek, «dünyada varolan kapitalist sistem içindeki demokratik sol belediyecilik ilkeleri» olaraık: tanımlanabi1~ belirtilmiştir. u. Yeni belediyedlik hareketi, toplumun ezilen kesimlerine, emekçilere ve onların büyük ölçüde yaşadı~ ıgecekondulara eğ1ilmek amacındachr. Bu amaca yönelik olarak da İzmit ve Ankara'da, belediyeier eliyle toplu konut proje ve girişimleri baş1atılmıştır. İzmit'te konutluk proje bu konudaki ilk girişimdir; daha sonra da Ankara'da konut ve kişilik Batıkent. projesi gündeme gelmiştir. Batıkent projesinin ana fikri, 1974 başında Belediye Başkanı Dalokay tarafından kamuoyuna açıklanmış olan ve konut yapılarak, Ankara çevresindeki gecekonduların geniş ölçüde tasfiye edilmesini öngören «Akkondu Projesi»nden gelmekte icti. 44 cakkondu» isminin bile egecekondu»ya sözcük anlamı ile almaşık oluşturduğu, dikkatli gözlerden kaçmamış olsa gerektir. Ne var ki,. yerel yönetimlerin böylesi bir ata~a kalktıklarım gören zamanın siyasal ikudan (ki karşı partidendir), belediyeleri, yeterli gelire lçavuşturacak yeni bir belediye gelirleri yasası çıkarmayarak, engellemiştir. Belediye sorunu, o zamana dek görülmedik ölçü.de pontize olmuştur.45 Bu dönemde görülen önemli bir başka yapısal değişiklik, kentsel altyapı hizmetleri sa~1amanın, belediyeler elinden çıkıp, merkezi yönetimin uzman sektör kuruluşları eline geçmesi. olgusudur. 3 Temmuz 1968 tarih ve 1053 sayılı yasa ile, l00.000'den fazla nüfuslu kentlerin içme sularının tedariki görevi, Devlet Su İşleri Genel Müdürlü~'ne verilmiştir. Aynea, önceleri beldelerde üretilen elektrik, 1948'den sonra bölgeıer düzeyinde santral1ar yolu ile ve 25 Temmuz 1970'de yayınlanan Türkiye Elektrik Kurumu,(TEK) Kanunu ile birlikte ülkesel düzeyde ve enterkonnekte sistem olarak üretilmiştir. Belediyeler ise üretilen elektriği yalnızca da~tmış1ardır. Türkiye, «bölge planlaması» kavramı ile yine yoğun olarak bu~ dönemde tanışmıştır yılında yapılan ve fakat uygulamaya konamayan Doğu Anadolu'yu kalkındırma özel projesinden 46 sonra, ilk kez olmak üzere Doğu Marmara, Zonguldak, Antalya ve Çukurova bölge planlan bu yıllarda hazırlanmıştır. Metropoliten kentlerin gelişmesini denetlemek için aynca, gün ve 6/4970 sayılı Bakanlar Kurulu Karan ile, İstanbul, Ankara ve İzmir'de metropoliten nazım plan büroları kurulmuştur. Ülkesel düzlem 42 ılhan Te]re;.i, «Yakın Geçmişte.:ı Bugüne, Belediye Programlarının Oluşumu., MiilIdyeIBer BIrUIL DergISI, Cilt XII, Sayı 93, Mart 1988, s Metin Kazancı, c1973 So.:ırası Belediyeler ve Belediyelere ılişkin Sorunlar», Yenı Bır BeledIYeCIDIe DoIru. (Oçüncü Kitap), (Ed. Ergun Türkcan). Ankara: T.ı.D. Yayını, 1982, s Erol Sayı,n, «Konut Sorununa Bir Yaklaşım Olarak Batıkenb, Bır Yerel Yönedm Öyküsü, (Ed. Korel Göymeıt), Ankara: ÖZgün Matbaacı1ık, Mart 1983, s s İlhan Tekeli, «Türkiye'deki BelediyeciIik Deneyiminin Ge.:ıel Bir De~erlendirmesi ve Yeni Model Arayışı-, Yerd Bır BelecllyeıclJJle 1JoIru, 8.g.y., s Ruşen Keleş, TiirJd.ye'de ŞeIdrletme, Konut ve GecekO!Ddu. (2. Baskı), İstanbul: Gerçek Yayinevi. (100 Soruda Dizisi), No: 30. Kasım 1978, s. 95.

12 86 AMME IDARESt DERGıSt de mekansal hiyerarşiye do~ yapılanma girişimlerinin böylelikle başlatıldığı söylenebilir döneminde Türk belediyeeilik hareketinde demokratikleşme- ye ve özerkleşmeye yönelik eğilimler belirmiştir. Ancak bu yöndeki atılımlann belediyeciliğin üç temel hedef alanında, yani: a) Bireylerin temel haklannı gerçekleştirmeleri; b) Kamusal mal ve hizmet üretiminde verimli ve etkili olmalan; c) Demokrasinin gerçekleşmesine katkıda bulunmalan4'1 alanlannda tamamlanamadan yanm 'kaldıklannı söylemek olanaklıdır. Hemen eklenmelidir ki, başlamak bitirmenin önkoşulu olduğuna göre, yapılanlan küçümsemernek, aksine 'değerlerini vurgulamak gerekir. Bilindiği gibi, 12 Eylül 1980 döneminde ( yıllan arası), ülkedeki tüm demokratik kuruluşlann ve bu arada, Fatsa (Ordu) ve Gültepe (İzmir) gibikent yöneticilerinin, alternatif, ileri bir halk yönetimini gerçekleştirebilmek uğruna belediyenin kendisini bile bir tarafa bırakma denemesinde bulunmalannın da48 yarattığı tedirginlikle, 'belediyelerin, «demokrasiyi yok etmekte» oldukları inancı askeri yönetirnde egemendir. Türkiye' deki bütün belediye başkanlanmn görevine son verilmiş ve tüm yerel meclisler dağıtılmıştır. Sıkıyönetim komutanlan, anakentler içindeki 'bazı belediye ve köy tüzel kişiliklerini kaldırmaya, Aralık 198O'de yetkili kılınmışlardır. Bu yetkilendirme sonucu, 1980'de ola.n belediye sayısı, 1981'de 1.580'e inmiştir Şubat 1981 tarihli 2380 sayılı yasa ile belediyelere genel bütçe gelirleri tahsilatından ofo 5 pay aynlacağı hükme bağlanmış; «rasyonel» çalışan, ölçek elronomisi fikri çerçevesinde ve kendi içinde bütüjıleştirilmiş, merkezileştirilmiş belediye arayışlan gündeme gelmiştir. Bu arayışlara örnek olarak, İstanbul'da tarihli 2560 sayılı yasa ile, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi'nin (İSKİ) belediyeden ayn ve fakat «devletle bütünleştirilmiş» bir şekilde kurulması gösterilebilir. 1 Haziran 1984'de 3009 sayılı yasa ile belediyeye bağlanan bu kuruluş, «bürokratik (...) yapısı ve teknolojik gereklerin rasyoneline uygun örgütlenme yapısı» ile, her büyük kentteki altyapı alan1annda işlet~bilecek bir yapıya sahipti.so İSKİ'nin, anakent içindeki belediyelerin genel bütçe vergi gelirlerinden alacaklan nüfus başına paylar toplamının (kendi) ofo 10'unu, belediyeye bağlanmasından sonra da devam ettirmesi olgusus!, bu dönem örgütlenme anlayışının tipik bir göstergesidir arasını içeren «Uberal» dönem ANAP belediyecili~, 1973'den beri yerel yönetimlerin geliştirilmesi için yapılan siyasal mücadele birikimini sonucuna vardırmıştır. Bu dönemde belediyelerin gelirleri ve yetkileri «radikal» biçimde arttınımıştır. Mayıs 1984'de çı'kanlan 3004 sayılı yasa ile, 2380 sayılı yasada değişiklik yapılmış; genel bütçe vergi gelirleri toplamın 47 ılhan Tekeli, «Yerel Yönetimlerde Demokrasi ve Türkiye'de Belediyelerin Geliş.imi_, Amme ıdaresl DergISI, Cilt 16, Sayı 2, Haziran 1983, s Keleş, «Demokratik Gelişmemizde... lt, a.g.y., s Aynı. Ayrıca bkz.: Keleş, Management of Urban, a.g.y., s İrem Acaroııu, Akın Atauz, «Belediyeler, Yerel Yönetim Anlayışı ve 12 EY.iil 1980'den Sonra Getirilen De(tişiklikler tizerinıelt~, Yenı Bır ~ DOInı, &g.y., s Ruşen Keleş,..Belediye Gelirleri-, Amme ıdaresi DergW, aıt 20. Sayı 4, Aralık 1987, s. 12.

13 TÜR.K BELEotYECıLtGtNoE GUNCEL' TARİHSELLlK: 87 dan belediyelere verilen pay miktarı % S'ten,% 10.30'a çıkarılmış; Aralık 1985' te yürürlü~e giren 3239 sayılı' yasa ile de bu pay'% 9.25'e indirilmiştir. S2 Tekeli'ye göre 1984 sonrası belediyecihğinin ana özellikleri: Yükselen gelir (1975'te belediye bütçeleri toplaınııııtı devlet bütçesi içindeki oranı % 8.8 iken, oranı, 1986'da % 17.7'ye yükselmiştir; belediye kaynaklarının içinde borç oranı 1984'de % 3 iken, 1986'da % 19'a çıkmıştır ve borçların % BO.4'ü dış borçtur); metropoliten alanlarda iki - kademeli bir belediyecilik; planlama yetkilerinin 9 Mayıs 1985 tarihli 3194 sayılı yeni İmar Kanunu ile belediyelere devredilmesi; eski eserler ve sit alanlarındaki yasal ve mekansal önlemlerle «yıkım»cılık; ihaleler özel.leştirmeciliği; dış borçla büyük altyapı proje uygulamacılı~ı; plansızlık ya da yabancı eliyle plancıiık; «yapsat-devret» projechiği; özel araba savunuculu~ ve ça~daş olmayan «milli» kültürcülüktür 'de 185 sayılı kanun hükmünde kararname ve 3030 sayılı yasa ile başlatılan anakent ve ilçe belediyeleı:den oluşan iki-kademeli metropoliten belediyecilik süreci, önce İstanbul, Ankara, İzmir, daha sonra da (1986 ve 1987'de) Adana, Bursa, Konya ve Gaziantep'de uygulamaya konmuştur. 11 Kasım 1985'te ise 3194 sayılı yeni İmar Kanunu yürürlü~e girmiştir. Bu iki yasal düzenlemenin, yerel yönetimleri daha fazla özerkleştirme amacına yönelik oldu~, hükümet çevrelerince sık sık vurgulanınıştır. Hatta hükümet, daha sonra Anayasa Mahkemesİ'nce iptal edilen ünlü «özel yeminli bürolar~ marifeti ile yerel yönetimleri bile «merkezdışılandırma»dan yararlandırmayı tasarlamıştır.. Dönemin bir başka ve önemli ôzelli~i. konut yapımını ör.gütleyen ve konut kooperatifçiliğini özellikle desteklemişbulunan LO Temmuz 1981 tarih ve 2487 sayılı ilk Toplu Konut Yasası'nın, bireylere de kredi olana~ı getiren ve özel toplu konut firmalarını kollayan 17 Mart 1984 tarih ve 2985 sayılı.yasayla değiştirilmesidir. Konut kredilerinin dağılımını da, 29 Şubat 1984 tarih ve 2983 sayılı yasayla kurulmuş bulunan Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi üstlenmiştir. İdare, Şubat 1988'e dek konula kredi açmış; bu tarihe kadar biten konut sayısı ise 'e Uıaşmıştır. Konutlarm yaklaşık üçte biri (60.600'ü) bireysel kredi kontenjanından yararlanmıştır. 1984'ten sonraki yıllarda kredilendiri1ip bitirilen konut sayısı ise 1989 sonu itibarı ile olmuştur. Bu de~erler, Türkiye ölçeğinde önemli büyüklüklerdir. Ne var ki (yeni) kredilendirme 1987 sonundan itibaren durdurulmuştur. 1988'de kaynaklarının % 30'unu; 1989'da% 15.7'sini ve 199O'da % SO'sini bütçeye devreden'toplu Konut Fonu'ndan, 1990 için konuta ayrılan pay, 1 trilyon 83 milyar lira düzeyinde ohıp, bu miktar gereksinmenin çok 'küçük bir bölümüdür. Bu durum ülkede gecekondulaşmanın devam edeceğine işaret eder. Gecekondular ve kaçak yapılar, 21 Mart 1983'te Çıkarılan 2805, 8 Mart 1984'te çıkanlan ve 22 Mayıs 1986 tarih ve Aynı, s. (:Ij Tekelt.Yakın Geçmişten Bugüne...g.,.. s Tanıkut nnal, «Merkezi Yönetim ve tmar Konulan., tu.r Pı.ıLarIııa Mevı:ıiat& ve Uyguı.aası, Ankara: A. n. Siyasa:,,Bilgiler Fakültesi Yayım, No s

14 88 AMME IDAREst DERGtsl sayılı yasalarla caffedilmişlerdir». Göriilmektedir ki, dönem, daha fazla «yerel özerkleşme» ve daha fiazla «özelleşme~, «bireyselleşm,e» dönemidir. Özelleştirme uygulamalan arasında, kentsel ulaşımalanında yeni «özel halk otobüsü» denemesi (ki Ankara'da yönetmeli~ 7 MaYıs 1981'de yayınlanmıştır)5s; ıslah imar planlarının yeminli özel teknik bürolara yaptınlma niyetleri; Adana'da emlak vergisi kayıt ve taksit ödemelerinin bir özel bilgisayar firmasına ve kentteki çöp toplama hizmetlerinin ise.iki ayrı özel şirkete verilmesi S6, sayılabilir. Özelleştirme anlayışının kamuoyunda benimsenmesi için Dünya Bankası da 'yo~ çabalar sarfetmiştir. Banka'nın PolitikaPlanlama ve Araştırma Bölüm Şefi, Çeşme'de 1985 yılında düzenlenmiş olan «Kentsel Hizmetler tçin İşletme Tercihleri» toplantısında, kentsel hizme(,jirgütlenme seçeneklerini şu şekilde dile getirmiştir. 57 i) Belediye sistemleri bir «daire» tarafından yönetilebilir (Türk belediyelerindeki su, kanal ve çöz hizmetlerinin düzenlenişi gibi); ü) Belirli durumlarda özerk. kurul/makamlar (tskt/asu gibi) oluşturu. labilir; iü) Hizmet akit1eri (ASU'nun fatura için bhgisayar 'kiralaması); iv) Kar ortaklı~ üe ya da de~il, yönetim aldtleri; v) Uzun süreli kıiralama (~deasing»); vi) tmtiyaz (belli bir bölgede belirli bir faaliyeti yürütme ile ilgili olarak her türlü hakkın verilmesi); vii) Lisans (özel halk otobüsleri); viii) Ser.best giriş (Ankara' daki «dolmuş»lar, yakın örnektir). Özelleştirme alanında Dünya Bankası mesajını, Boratav, «daha az hükümet müdahalesi, daha az planlama, piyasaya daha büyük. rol verilmesi, kentsel hizmetlerin özelleştirilmesine yönelik kararlı bir' hareket ilekentsel arazilerde özel mülkiyet haklarının eksiksiz olarak geliştirilmesi ve konut finansmanında masraftan kaçınma» olarak özetlemiştir. SB Mesaj kimi çevrelerde alınmış ve örneğin Çukurova Kentsel Gelişme Projesi 'kapsamında yapılan çalışmalarda «yerelleşme politikasının do~al bir uzantısı olarak kent 55 Özer BostanoAlu, «Dünyada ve Türkiye'de Kentsel Ulaşım.ıt, (YayınJa.n:nıanıış Rapor), Ankara, Mart 1989, s majıa1leye hizmet eden Karşıyaka Temizlik Şirketi ve 34 mahalle:dn çöpünil top:.ayan Gilney Temizlik Şirketi olarak iki şirket faaliyete geçmiştir. Bkz.: Aytaç Durak, K. Sorgun, «Solid Wa5te Collection: The Case of Adana.,.MaDagemımt Optf_ for Urbaıı Servk:es, Report on a Seminar held at Çeşme, Turkey on Nove:mber , 1985, (Ed.: The World Bank), Washington, D.C., 1986, s Per Lju:ıg, «Review of Manageme.:ı:t Options and Operational ImpIications., Manageınwmt Opdons, g.y., s , Ayrıca bkz. Per Ljung, «Kentsel Hizmetlerin Sajlanma:sı: Yönetim, karşı Etkenler ve Örgütsel Seçenekler;, Konut ve Kent ıfletmedllll (Ed. Kent-Koop/ICA'), Ankara:. Kent-Koop Yayım, No. 95, 1988, s Korkut Boratav, «Tartışma' Bildirisi., Koaut ve ICeat,...,..,' s. 116.

15 TORK BELEDıYEcıı.tötNDE 'GeNCEL TARIHSELLİK 89 sel (gelişmede) yeni bir örgütlenme modeliıt59 arayışlanna tanık olmuştur. Sonunda,. Mersin ve Tarsus belediyelerinde «İmar Limited Şirketi», Adana belediyesinde ise «Konut ve Kentsel Gelişme İşletmesi» biçiminde örgütsel düzenlemelere gidilmesi kararlaştınlmıştır.!ıo SÖZÜ edilen imar limited şirketleri, yerel yönetim düzlemlerinde «şirket modelbnin önemli' uygulama araçlan olarak Adana, Mersin, İskenderun ve Tarsus kentlerinde faaliyete geçmişlerdir sonrası dönemin bir başka karakteristik özelliği, «büyük» proje ve işlere yönelmedir. Toplu Konut Yasası'nın getirdiği olanaklarla, kentlerin ve özellikle büyük kentlerin bazı bölgelerinde,.içinde her türlü konforun bulundu~ savlanan büyük toplu konut projeleri, parça ve/ya da lekeler halinde kentsel yapılaşma dokulan olarak gerçekleştirilmeye başlanmıştır. 17 Ekim 1979'da kurulduktan sonra 1988'de üyeli 103 kooperatifi kapsayan Kent-Koop, ülkedeki 27 yerleşim alanında yaklaşık bir milyona yakın insana «tek tip»e yakın kentsel kooperatifmodeli hazırlanmıştır. 1984" yılında İzmir'de Egekent ile başlayan Kent-Koop öncü1ü~deki kentsel kooperatifçilik hareketi; Elazı~-Doğukent, Bursa-D~enıikızık, İstanbul Avcılar, Kuşadası-Belkent, Kastamonu-Kuzeykent, Van-Mavikent, Malatya Yakınkent, SÖke-Yenikent, Antalya-Yeni Yerleşmeler, "Bodrum-Yeni Bodrum, Denizli projeleri gibi projeleri de kapsayarak, neredeyse tüm Türkiye'ye yayılınak istidadı göstermiştir. Ancak "Kent-Koop modelinin öncü uygulama yeri Batıkent projesi bile henüz bitirilememiş ve proje alanındakionlarca yanm kalmış yapı, modelin kuramsal ve uygulamalı yönlerinin. tam olarak. oturtulamadığını ve daha pek çok kereler sıkı eleştiri ve tartışma süzgeç. lerinden geçirilmesinin gereklili~i gözler önüne serm:iştir. 62 Kent kooperatifçiliği hareketi (ki artık hareketin başım 14 "kooperatif birliği tarafından 17 Mart 1988'de kurulan ve toplam konutluk projeyi üstlenmiş olan «Kent Kooperatifleri Merkez Birliği» çekmektedir), kendi temsilcilerince sonrası yeni -belediyecilik akımından yürüyen kol olarak; buna karşılık da merkezi örgütler kurmaylannca neredeyse «yeni - kentçilik» «new towns» dalgası olarak algılanmaktadır. Bütün bu algılama ve de~erlendirme farklılıklan da, hareketin kamuoyundaki izdüşümünün ııetleşmesini önlemektedir. Eklemek gerekir, hareketin başım çeken Kent-Koop eski başkanı ve Kent Kooperatifleri Merkez Birliği'nin başkanı Karayalçın, 1980'li yıllarda kooperatif kesiminin Türkiye'de ilk kez yeni kent parçalan.kurmaya başladı~, uluslararası düzeyde benimsenen hatta ödüllendirilen 59 Saffet Atik, ck.e:ıtsel Gelişimin Yönetimi ıçin Yeni Bir örgütsd Düzenlemenin GerekliliJi Hakkl'nda_, Yerel YöaetlmlerIn KODIIt SektÖriIııde1d RoIO Semınerı- 1985, (Ed. Bayı ndırhk ve İskin Bakanl11ı - Teknik Araştırma ve Uygulama Genel Müdürlüiü), Ankara: B..İ.B. TA.U. Genel Md. Yayını, No. 12, (tarihsiz.), s Aynı, s Saffet Atik, (Mayıs 1988'de Mersın'de düzenlenen «Toplu Konutta Finansman ve Mevzuat Sorunlan_ Pane:'inde yaptılı konuşmadanalıntı), GGneykent Dergl, Eylül 1988, s özer Bosta.n~u, ckent-j(oop/l:iatıke:ıt ya da (Uluslararası) Bir Kooperatif Merkeziyetçilik Uzerine-, Baymdırbk ve tskan Bakanlılı Bülten, Yıl 21, Sayı 107, Temmuz-Al;ustos-Eylül 1989, s ve (devamı); Özer Bostanatlu, Kent-Koop/Baıtıtent ya da (Uluslararası) Bir KoOperatif Merkeziyetçilik Uzerine-, Baymchrlık vet.kan 'Baksm1 11ı BUItea, Yıl 21, Sayı 108, Bkim-Xasım-Ara1ık 1939, s

16 90 AMME İDARESİ DERGİsı örnekler vermiş oldu~u, 1980'ler başında % 10 dolaylannda olan pazar payım, 1980'lerin sonunda % 4O'ın üzerine çıkardı~m belirtmekteve fakat O) 1990'h yıllarda dar gelirli yurttaşların konut gereksinmelerinin karşılanmasında yeni yöntemlerin, yeni finansman modellerinin devreye sokulması gereğine olan inancını dile getirmek.tedir Mart 1989 tarihinde yapılan belediye seçimlerinde yerel yönetimlerin ço~u~nun muhalefet partilerine geçmesi :ile başlayan; ve merkezi yönetimden gerekli maddi ve manevi desteği bulamadıklarından şikayetçi belediyeeiler ile, yerel yöneticileri beceriksizlikle suçlayan ve 5 Mart 1990 tarihinde yayınlanan tarih ve 90/70 sayılı, Turizm Bölgeleri, Turizm Alanlan ve Turizm Merkezlerinin Tespiti Hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararı ile 18 adet yerin, turizm bölge, alan ve merkezi olarak saptanıp buralardaki planlama yetkilerinin yerel yönetimlerden alınıp merkez örgütüne verilmesini amaçlayan işlernde görüldüğü üzere, (eski) planlama yetkilerinin peşinde olan merkezi hükümet yetkililerinin, birbirlerini karşılıklı olarak suçladıklan, içinde bulundu~uz «belirsiz» (muhalefet) dönemi, Cumhuriyet döneminin son belediyecilik aşamasıdır. Ne yazık id dönem', genelde Türkiye'nin sıkıntı çektiği «ağır-borçlu-olma» dönemidir ve yerel yönetimler de bu oluşumdan paylannı almışlardır ve almaktadırlar. M Belediyelerin yaklaşık bir yıllık «yeni dönem» icraatlannı «olumsuz» ve «yetersiz» bulma eğilimi kamuoyu yoklamalannda kendisini göstermektedir. Yapılan bir araştırmada, İstanbul'daki 24 ilçede yaşayan 'kentlilere yöneltilen, 26 Mart seçimleri öncesindeki propaganda döneminde şimdiki belediye başkan1annın sıraladıklan vaatlerinin ne kadarını gerçekleştirdikleri sorusuna verilen yanıtlar şöyledir: Sorulanlann % 7'si vaatlerin damamı»nı;,% 38'İ ancak «birkısmı»m yaptıklannı; % 55'İ ise «hiçbiri»ni yerine getirmediklerini söylemiştir. 6s 26 Mart seçimlerinden sonra sadece Boğaz çevresinde 10.()()(), bütün İstanbul'da kaçak yapı yapıldığını; «otoyol planlannı Alman, Boğaz planlannı İngiliz şirketlerine yaptıran, hafif metroyu İsveç, gökdelenleri Japon şirketlerine veren, 3. köprüyü İngiliz, tüpgeçiti Fransızlara vermeye hazırlanan, yabancı şirketlere imtiyazlar dağıtmak için «yap-işlet-devret» yöntemini bulan bundan önceki belediye yönetimini, İstanbul'da «sömürge uygarlığı» yaratmakla suçlayan bir meslek odası yönetcisi açıklamıştır Murat Karayaıçın'ın 13 Ocak 1990 tarihinde Silivri'de yapı,lan Kent Kooperatifleri MeJ.'Ikez Birlili Yönetim Kurulu tophıntısı:ıdan SOOıra okudu~ basın bildirisi için bkz. Koııııtblrllk, Dizi 7, Sayı ı, Ocak 1990, s. 17. ' 64 ckimi if1as bayra~ını çekti, kimi iflasın eşi~e girdi - Belediyeler s.o.s. veriyor», MIJIJYet, , s. 14; csamsun'da maaş ödemeleri durduruldu - Belediye battı», MtIliyet, , ss. 1,9; ceairdir Belediyesi Icraya Verildi», MIlliyet, , ss. 3,8. Bir araştırmaya göre, yerel yönetimlerin 1983'de dış borcu bulunmamaktaydı. ı984 cliberal» dönemi:ıde baş~ayan borçlanma. ile belediyelerin dış borcu 1984 sonunda, l2, 1985 sonunda 37, 1986 sonuıilda 171, 1987 sonun(la 365, 1988 sonunda 371, 1989 Eylül ayı sonunda ise 651 milyo.:ı dolara yükselmiştir; Bkz.: (ANKA'l, cyerel Yönetimlerin Dış Borcu Hızla Artıyor», Cumhurıyet, , s. 11. i 65 Necati ~ru, cyine Onlan Seçeriz,., MIIILYet, , s. S; «Belediyelere Kınk NOb, MDDYet , s. 8; ayrıca bkz.: Mümtaz Soysal, csosyal Demokrat Belediyelerde Tehlike ÇaınIan,., M:IIJIyet, , s Yücel Gürsel, Demokratikleşme SUrecIı:ade Kent ve tosım, İstanbul: E Yayınlan, No. 36, Mart 1990, (özellikle) s ; açıklama için bkz.: Ercliment Işleyen, «İstanbul Yaimalandı,., MJlIfyet, , s. 13.

17 TORıC: BELEDtYECıUOINDE GONcEL TARIHSELLlK 91 Bu arada (yeni) belediyeciler, proje atılımı içinde olduklannı gösterir demeçler vermek~e ve kendilerinisavunmaktadırlar. Ankara büyükşehir belediye başkanı, ücretsiz halk konserleri, kaldınm taşlan için mini referandum; belediye radyosunun kurulması; Büyük Ankara Kanalizasyon Projesi ve halktaşıt gibi girişimleri ile dikkatiçekmekte ve Ankara 5 Yıllık Çalışma Programı'nda belirtilen belediye bankası, yaşlı kulüpleri, yıl başına bin kiralık konut üretimi, özelotobüs yollannın yaygınlaştınlması ve (10 Nisan 1990'da başlatılan) Ankara metrosu projelerini'gündeme getirmektedir. Büyük yatınm gerektiren projeler için de dışandan kaynak arama çabalan sürmektedir. örneğin, yaklıaşı:k 1 trilyon, 300 milyar liraya malolması beklenen,büyük Ankara Kanalizasyon Projesi için Ekim 1989'da Dünya Bankası'ndan 380 milyar lira, Alman KFW firmasından da 211 milyar 400 milyon lira litedi sağlanmıştn;". Projenin belediyece karşııaılacak % 52'1ik bölümünün yaklaşık 500 milyar lirası için Anaırent Belediyesi'nce taıhvil çıkanlması düşünülmektedir. 67 Karayalçın, Macarlardaın alınacak 260 körüklü otobüsiçin 37 milyar liralık kredi kullanılacağını68; el~ alınacak Diıkmen Vadisi projesi ile «Ankara'nın bo~aziçini» oluşturacaklarını belirtmektedir. Dikmen projesinin yatınm maliyeti olan 250 milyon, doların «devletten devlete kredi» yoluyla karşılanması için Dünya Bankası ve Avrupa İskan Fonu ile görüşmeler yapılmıştır. fij Görülmektedir ki, sonrası «belirsiz,. dönem belediyecili~de de «dışandan destekle,içeriyi ve sorunlannı çözme»; yaklaşımı terkeciilmiş de ~ldir. Dış borç arayışlan hala gündemin başlıca eylem maddesidir. SONUÇ Cumhuriyet dönemi Belediyecilik geçmişini toparlamak istersek, şunlan söyleyebiliriz: Osmanlı'nın geçen yüzyılın ikinci yansında yukandan ve BMı özendirmesi ve yer yer' de baskısı ile oluştutd~ belediye kurumu, daha sonralan, Türkiye'nin kendi üretim ve gelişme sürecinin de gere~ olarak, yerleşmeye başlamıştır döneminde kentsel hizmetlerin kamulaştınlıp belediyeleştirilmesi ile yerel yc;netiml~re kendilerini geliştirebilmeleri için zorunlu temel hazırlanmış; döneminde savurgan, gösterişçi (İstanbul) imar faaliyetleri y~anmış ve '-ileride kalıcılaşacak gecekondu görüngüsünün; tanmsal yapıla~n çöküşünü!izleyerek kentsel gündeme oturuşuna tanık olunmuş; döneminde, yerel yönetimlerin özerkleşme denemeleri, demokratikleşme programlan çerçevesinde izlenmiş; ara-döneminden sonra belediyeler, «liberal» dönem gereği, öz-güçlerine dayanarak gelişme gizilgüçlerini bir yana koyarak, dış kredi ve hatta dışandan tekmk insangücü deste~ ile, «büyük» projelere «özelleştirme» felsefesi ile yaklaşmışlar; ~989- sonrasıdönemde ise «belirsiz» bir belediye.67 1JıoIan Akın; elki Belediye Başkanı ile 89-, Cumhurıyet 04.0U99O, s «Akbulut'tan Belediyelere Yardım SÖZÜ., Cumhurlyet, , s. 8. f:ij Projeyi uygulayıcılardan Mesk:en Sanayii A.Ş. Genel MUdürü Yilit Gillöksüz'ün açıklaması için bkz.: «Dilcmen BoPziçi Gibi Olacab, MDLJ.Yet, , s. 7.

18 92 AMME IDAllESl &BIlGIst : ctlik hareketi «sosyal-demokrat piyasacı ruh»la ve (dış) borçlanmadan çekinmeyerek Türkiye'de hep «ilk. olmayı amaçlayan projeler üretmiştir. Şurası açıktır: ülkesel yerel yönetim geçmişimiz, dönemi hariç tutulursa, dış etkilerden, dış politika belirlenmelerinden, dışa hoş görünme çabalarından, dışa borçlanmadan, hiçbir dönemde tam olarak kurtulamamıştır. Belediyeetlik hizmet alanları, tarih boyunca, makalede özetlemeye çalıştı~mıız gibi Türk belediyecilik tarihi boyunca da, ülkelerarası ticari mücadelenin ve giderek siyasi mücadelenin arenası olmuşlardır. Daha fazla özerkleşme, daha fazla yerelleşme derken,. daha fazla ulaslararası, daha fazla şirketlerarasılaşma tehlikesi herzaman için olasıdır. Dolayısıyla, yerelleşme, üçüncü Dünya ülkeleri baalamında, ulusallaşma sa~lanmadan başarılamaz. Yerelleşme, ulusal kaynaklar, ulusal insangücü ve malzeme kullanılarak, ulusal gelişme hedefleri ile tutarlı bir hızla ve yönde gerçekleştirilmelidir. Söylenenler, dışan ile, gelişmiş ülkelerle ilişki kurulmasın, mevcutlar geliştirilmesin, anlamına gelmemelidir. Yalnızca «karşılıkli saygı. ve «karşılıklı hak paylaşımı» esaslarına dayalı bir gelişme yardımlaşmasmdansöz edilmektedir. Elbette karşılıklı bilgi alışverişi, teknoloji de~şimi, uzman d~ş tokuşu, görgümartıırma gezileri yapılmalıdır; ama bunlar, 'gelişmiş ülkelerin ve/ya da onlann(da) dahil oldukları uluslararası örgütlenmelerin, çokuluslu şirketlerin; gelişmekte olan dünya :Ülkelerini,. kentlerini, kentlilerini, gecekondululannı, köylülerini ve.onlann eko-sistemlerini sömürmeleri ne yarayacak. araç ve bahaneler olmamalıdır. «Yap-işlet-devret» türü modellerin, yeni bulunmuş ~şbirli~ f<?rmülleri oldu~ da sanılmamalıdır Kınm savaşı'nın ardından Paris'te toplanan kongrede, bu savaşta İngiltere ile beraber Osmanlıların yanında Rusya'ya karşı yeralmış Fransa'nın, savaş sırasında İstanbul'dakıi liman sıkıntısını öne sürerek, kente yeni bir liman kurulması teklifinin, Osmanlı hükümetince 1679'da kabul edilmesinden sonra yaşanan; 1901'de :Fransızların Midilli adasınıişgallerıine yol açan ve 23 Aralık 1934'de (Türk) İstanbul Liman İşleri Müdürlü~'nün kurulmasına dek süren limanserüveni, bu tür işbirli~ arayışlannın nerelere varabilece~ini gös~eren çok İbret verici bir ömektir.'70 Yineleyerek vurgulayalım, yerelleşme hareketi amacına ulaşacaksa, yolunun ulusallaşma dura~ından geçmesi gerekmektedir. Bir başka eleştiri de; yerelleşmenin, demokratikleşmenin, kentli esnafın kendi fiyatlarını kendilerinin belirlemesine dek varabilen bir'(yerel) yönetim biçimiyle olası oldu~inanma anlayışına getirilmelidir. 7t Kuşkusuz daha fazla özgürleşme iyidir; ancak belediyelerin bir de yerel halkın temsilcisi ve. onlann tüketici, kullanıcı olarak çıkarlarının kollayıcısı ve denetleyicisi olma görevleri vardır. Bu işlevler son analizde kentlilerin kendilerine bırakı 70 Ekmel Derya, elstanbuı Limanının Kunduşu., TUrIdYe BIrInCI ŞebIidHk KaIırrPeII,.(1. Kitap), (Der. Y,ilit Gülöksüz), Ankara: O.D.T.U. Şehir ve Bölge P.IanIama Bölümü Yayını, Kasım ı982, s ; ve aynca bkz.: Quamert, 8.I.Y., s {Bölüm V). 71 edaşkentte Fiyatlar. Serbest», Cumhurıyet, , s. 6.

19 TORK BELEDtYECtLtOlNDE GüNCEL, TAltlusEu..1K 93 lacaksa, belediye yönetimlerine (açıkhava konserleri düzenlemekten başka) görev kalmayacaktır. Belediyecilik, qmu çıkareılığı ve bunu en geniş an1amındakon.ıyuculuk demektir. Daha fazla azelleşmeyi istemek, (başka) çıkar gruplarının işidir... Belediye kamudur, halktır... üretilmesine katılamasa bile tüketilmesine gözcülük etmesi gereken kentsel (birlikte) tüketim mal ve hizmetlerinin, tarihselolarak, serbest «-piyasaltı alanından «kamusal» alana do~n.ı genişlemesi gerçeğinin, piyasa mekanizmasının yetersizlikleri ve toplumda ortaya çıkan dağılım eşitsizliklerinin yarattığı toplumsal' hareketlerden kaynaklandığının sürekli olarak hatırlaması ve tqplunısal varoluş işlevlerini sürdürmesi gerekir. Türk belediyecili~, kollayıeı olmayı başarabilmelidir... özgüçleri ile üretici ve ulusal/toplumsal çıkarları 72 İlhan Tekeli, cbir.likte Tüketim ve Türkiye KentleriDde keuen PoUtıikalarıt, x..aat ve Kent,.ı.y., s. 121.