Sosyal DeğiĢme Bağlamında Aile ve Benlik GeliĢimi

Transkript

1 Sosyal DeğiĢme Bağlamında Aile ve Benlik GeliĢimi Prof. Çiğdem KAĞITÇIBAġI Koç Üniversitesi Türkiye Bilimler Akademisi AÇEV

2 YETKECİ KİŞİLİK KURAMI nın SORGULANMASI (1960 lar) Kurama göre: Ailede sıkı disiplin, sevgi eksikliği anlamına gelir. Yetkeci ailede sıkı disiplin ve sevgi eksikliği söz konusudur. (tek boyut: denetim + sevgi ) denetim sevgi Oysa Türkiye gibi daha geleneksel ve toplulukçu toplumlarda aile denetimi yüksek düzeydedir ve bu normatif durum sevgisizlik demek değildir. Demek ki denetim ve sevgi ayrı iki boyuttur ve sıkı disiplin, sevgi ortamıyla bağdaģabilir. denetim sevgi

3 Aile-içi dinamikleri ve benlik geliģimini birbirleriyle iliģkili olarak ve sosyoekonomik-kültürel bağlamda incelemek gerekir. Zaman içinde bu tür bütünleyici yaklaģımlar, bir taraftan kuramsal geliģmelere, diğer taraftan uygulamalara yol açmıģtır.

4 AİLEDE DENETİM ve SEVGİ BOYUTLARI Türk Amerikalı t df P Algılanan anababa denetimi 9, 2 a > 7.4 7, Algılanan anababa sevgisi 19 b = a: Toplam 20 üzerinden b: Toplam 25 üzerinden Kagitcibasi, C. (1970). Social norms and authoritarianism: A Turkish-American comparison. Journal of Personality and Social Psychology, 16, (3), KağıtçıbaĢı, Ç. (1973). Gençlerin Tutumları: Kültürlerarası Bir KarĢılaĢtırma. Ankara: ODTÜ.

5 SONRAKİ GELİŞMELER Rohner ve Pettengil Kore de (1985) ve Trommsdorf Japonya da (1985) algılanan sıkı disiplinin algılanan sevgi ortamıyla bağdaģtığını gösterdiler. Bu araģtırmalara karģın, baskın psikoloji öğretisi ana-baba denetimine hep kuģku ile bakmıģtır. Neden? Kültürel etkenler Bireyci dünya görüģü

6 ARAŞTIRMALAR ve MODELLER Denetim ya da sevgi değil Denetim ve sevgi Destekleyici ve görgül bulgular KağıtçıbaĢı (1970) Rohner ve Pettengil (1985) Trommsdorf (1985) Modeller Baumrind (1980, 1989) Maccoby ve Martin (1983) Ryan ve Lynch (1989) Kim, Butzel ve Ryan (1998) Jose ve diğerleri (2000) Oosterwergel ve Vollebergh (2002) Kwak (2003) Lansford ve diğerleri (2003) Dekovic, Pels ve Model (baskıda)

7 ÇOCUĞUN DEĞERİ ARAŞTIRMASI ve DEMOGRAFİK GEÇİŞ KURAMININ SORGULANMASI (1970 ler) 9 Ülkede yapılan Kültürlerarası ÇOCUĞUN DEĞERĠ ARAġTIRMASI SOSYAL DEĞİŞME ve DOĞURGANLIK: Sosyal Psikolojik Aracılı Model Sosyoekonomik geliģme + Çocuğun Ekonomik/Yararcı Değeri ve Erkek çocuk tercihi Çocuğun Psikolojik Değeri + Doğurganlık KağıtçıbaĢı, Ç. (1982). The Changing Value of Children in Turkey. Honolulu:East West Center:60-E KağıtçıbaĢı, Ç. (1980). Çocuğun Değeri: Türkiye de Değerler ve Doğurganlık. Ġstanbul.

8 ÇOCUĞUN DEĞERİ ARAŞTIRMASI ve MODERNLEŞME KURAMININ SORGULANMASI (1980 ler) MODERNLEġME KURAMI: Batılı aile/insan modeline odaklaģma hipotezi Çocuğun Değeri AraĢtırması bulgularının yeniden yorumlanması ve modernleģme kuramının sorgulanması: Kavramsal ayırım: - Maddi Bağımlılıklar - Duygusal (Psikolojik) Bağlılıklar Sosyo-ekonomik geliģmeyle: Maddi Bağımlılıklar azalıyor Duygusal (Psikolojik) Bağlılıklar ya artıyor ya da değiģmiyor

9 30 YIL SONRA ÇOCUĞUN DEĞERİ ARAŞTIRMASI KISMİ TEKRARI (2000 ler) 1975 Yurt çapında nüfusu temsil edici örneklem: 1762 evli kadın (543 eģleri) 2003 (Bilge Ataca ile) Ġstanbul üst/orta ve alt SED ile kırsal anne (genç ve orta yaģlı), anneanne ve ergen örneklem: Toplam 1025

10 ÇOCUK İSTEME NEDENLERİ: 1975 Araştırmasındaki Anneler ve 2003 Araştırmasındaki Genç Anneler Anneler 2003 Genç anneler 2 1 Çocukların büyümelerini izlemek zevklidir Etrafta küçük çocuk eğlenceli olur Sevecek ve bakacak biri olması için YaĢlandığımda çocuklar yardım edebilir Çocuk evde yardım eder Aileye ekonomik katkısı olur Erkek çocuk sahibi olmak için

11 ÇOCUK İSTEMEK İÇİN BELİRTİLEN ÇOCUĞUN PSİKOLOJİK DEĞERİ Genç anneler Orta yaģlı anneler Anneanneler Ergenler Çocukların büyümelerini izlemek zevklidir Etrafta küçük çocuklar eğlenceli olur Sevecek ve bakacak birinin olması için

12 ÇOCUK İSTEMEK İÇİN BELİRTİLEN ÇOCUĞUN EKONOMİK/YARARCI (MADDİ) DEĞERİ 3 Genç anneler Orta yaģlı anneler Anneanneler 2 Ergenler 1 YaĢlandığımda çocuklar yardım eder Çocuklar evde yardımcı olur Erkek çocuk sahibi olmak için Soyadımız devam eder

13 SAHİP OLUNAN, ARZU EDİLEN VE İDEAL ÇOCUK SAYILARI anneler 2003 genç anneler 1 Sahip olunan Arzu edilen Ġdeal

14 TOPLUMSAL VE KÜLTÜREL BAĞLAMDA AĠLE-BENLĠK DĠNAMĠKLERĠ KAVRAMLAġTIRMALARI ( lar) 1970 lerin ÇOCUĞUN DEĞERĠ ARAġTIRMASI ve diğer çalıģmalar, Aile ve Sosyal DeğiĢme Bağlamında AĠLE DEĞĠġĠMĠ KURAMI na yol açtı yılında Çocuğun Değeri AraĢtırması kısmi tekrarı kurama pekiģtirici destek sağladı. KağıtçıbaĢı, Ç. (1985). A model of family change through development: The Turkish family in comparative perspective in R.Lagunes and Y.H. Poortinga (Eds.) From a Different Perspective: Studies of Behavior Across Cultures. Lisse: Swets and Zeitlinger B.V KağıtçıbaĢı, Ç. (1990). Family and socialization in cross-cultural perspective: A model of change. In J.Berman (Ed.) Cross-Cultural Perspectives: Nebraska Symposium on Motivation, 37, Nebraska University Press, KağıtçıbaĢı, Ç. (1996). Family and Human Development Across Cultures: A View From the Other Side. Hillsdale, N.J: Lawrence Erlbaum, KağıtçıbaĢı, Ç. (1998). Kültürel Psikoloji: Kültür Bağlamında Aile ve Ġnsan GeliĢimi. Ġstanbul: Evrim.

15 GENEL AİLE MODELİ Kültür Bağlam YaĢam KoĢulları YaĢam KoĢulları Kır-Kent, SED Refah düzeyi Aile Sistemi SosyalleĢme Değerleri Bağlılıklar Maddi / duygusal yatırım Bağımlılık / Bağımsızlık Çocuğun Değeri Erkek çocuk tercihi Aile Yapısı - Aile türü - Maddi kaynak aktarımı - Aile bağları - Doğurganlık - Kadın statüsü Aile EtkileĢimi ve SosyalleĢme Çocuk yetiģtirme yaklaģımı Ana-baba-çocuk iliģkisi KiĢilerarası iliģkiler Nesiller arası/ailesel bağımlılık/bağımsızlık KiĢilerarası bağımlılık/bağımsızlık Benliğin geliģimi nedensel iliģki karģılıklı nedensel iliģki/etkileģim geri iletim

16 KARŞILIKLI BAĞIMLILIK MODELİ Bağlam Kültür ĠliĢkililik kültürü (toplulukçu) YaĢam KoĢulları Kırsal / Tarımsal DüĢük SED DüĢük refah düzeyi Aile Sistemi SosyalleĢme Değerleri Aile/grup bağlılıkları Maddi / duygusal yatırım KarĢılıklı bağımlılık değerleri Çocuğun Yararlılık değeri -ekonomik değeri -yaģlılık güvencesi -çocuktan maddi beklentiler Aile Yapısı -ĠĢlevsel geniģ aile -Ana-babaya maddi kaynak aktarımı - Ata soylu bağlar - Yüksek doğurganlık - DüĢük kadın statüsü Aile EtkileĢimi ve SosyalleĢme Yetkeci ana-babalık Çocuk yetiģtirmede itaat/bağımlılık yaklaģımı Nesiller arası/ailesel bağımlılık KiĢilerarası karģılıklı bağımlılık ĠliĢkisel benliğin geliģimi nedensel iliģki karģılıklı nedensel iliģki/etkileģim geri iletim

17 BAĞIMSIZLIK MODELİ Bağlam Kültür AyrıĢmıĢlık kültürü (bireyci) YaĢam KoĢulları Kentsel/sanayileĢme Yüksek refah düzeyi Aile Sistemi SosyalleĢme Değerleri Bireysel değerler Çocuğa maddi ve duygusal yatırım Bağımsızlık değerleri Çocuğun psikolojik değeri DüĢük erkek çocuk tercihi Aile Yapısı -Çekirdek aile -Çocuğa maddi kaynak aktarımı -Çekirdek aile bağları -DüĢük doğurganlık -Yüksek kadın statüsü Aile EtkileĢimi ve SosyalleĢme Serbest çocuk yetiģtirme Çocuk yetiģtirmede özerklik yaklaģımı Nesiller arası / ailesel bağımsızlık KiĢilerarası bağımsızlık (ayrıģık benlik) nedensel iliģki karģılıklı nedensel iliģki/etkileģim geri iletim

18 DUYGUSAL BAĞLILIK MODELİ Bağlam Kültür ĠliĢkililik kültürü (toplulukçu) YaĢam KoĢulları KentleĢme / sanayileģme Artan refah düzeyi Aile Sistemi SosyalleĢme Değerleri Aile/grup değerleri + bireysel değerler Anababaya duygusal yatırım Çocuğa maddi ve duygusal yatırım Duygusal bağlılık değerleri Çocuğun psikolojik değeri Azalan erkek çocuk tercihi Aile Yapısı -ĠĢlevsel karmaģık aile -Çocuğa maddi kaynak aktarımı - Çekirdek aile bağları + akrabalık bağları - DüĢük doğurganlık - Artan kadın statüsü Aile EtkileĢimi ve SosyalleĢme Yetkeci çocuk yetiģtirme denetim + özerklik çocuk yetiģtirmede bağlılık + özerklik yaklaģımı Nesiller arası karģılıklı bağlılık KiĢilerarası karģılıklı bağlılık Özerk-iliĢkisel benliğin geliģimi nedensel iliģki karģılıklı nedensel iliģki/etkileģim geri iletim

19 BİREYCİ DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN YANSIMASI Psikanalitik kuramın etkisi (Freud, Erikson, Mahler) AyrıĢma-BireyleĢme hipotezi Ergenlik: ikinci ayrıģma-bireyleģme evresi Baskın Batı Psikolojisinin Sağlıklı Ġnsan Modeli: ayrık ve özerk Ayrık Benlik / Aile ĠliĢkisel Benlik / (Ġçiçe) Aile

20 Sosyal ve Kültürlerarası Psikolojide Bireyci-Toplulukçu Ortamlarda BAĞIMSIZ-KARŞILIKLI BAĞIMLI BENLİK Kavramlaştırması Kişilerarası Mesafe ve Özerlik boyutlarını ayırmıyor BAĞIMSIZ BENLĠK: Ayrık ve özerk KARġILIKLI BAĞIMLI BENLĠK: ĠliĢkili ve bağımlı Bu kavramlaģtırmalara göre toplulukçu kültürlerde özerk benlik geliģemez. Özerk olabilmek için ayrık olmanın gerekli olduğu varsayılıyor. Bu görüģ, kendi içinden gelen sosyal psikolojik ve feminist sorgulamalara karģın halen yaygın olarak kabul görüyor.

21 Bu nedenle alanda sıkça kullanılan: Bağımsız/Ayrık benlik ve Bireycilik ölçeklerinde (Independence/Individualism) Ayrıklıkla birlikte Özerklik ölçen maddeler var. Bağlı/iliĢkili benlik ve Toplulukçuluk ölçeklerinde (Interdependence/Collectivism) ise ĠliĢkililikle birlikte baģkasına bağımlı olmayı ölçen maddeler var. Örneğin; Singelis (1994) Independent-Interdependent Self Construal Ölçeği Triandis ve Diğerleri (1988) Individualism-Collectivism Ölçeği Matsumoto ve Diğerleri (1997) Individualism- Collectivism Interpersonal Assessment Inventory

22 YENİ BİR KAVRAMLAŞTIRMA Ayrıklık ve özerklik iki ayrı boyuttadır: KiĢilerarası mesafe: Ayrık ĠliĢkili Etkinlik (Özerklik) Özerk DıĢa bağımlı Ġki boyut birbirinden ayrı olduğu için her birinin her iki ucu da diğerinin her iki ucuyla bir arada olabilir, örneğin: Özerk-ĠliĢkisel Benlik KağıtçıbaĢı, Ç. (1996). The autonomous-relational self: A new synthesis. European Psychologist, 1, KağıtçıbaĢı, Ç. (1996). Özerk-iliĢkisel benlik: Yeni bir sentez. Türk Psikoloji Dergisi, 37,

23 KĠġĠLER ARASI MESAFE ETKĠNLĠK, KĠġĠLERARASI MESAFE, AĠLE VE BENLĠK TÜRLERĠ Bağımsız aile modeli Kendine yetme / özerklik Serbestlik yaklaģımı Özerk-ayrık benlik ETKĠNLĠK ÖZERK Duygusal-bağlı aile modeli Denetimli özerklik yaklaģımı Özerk-iliĢkisel benlik AYRIK ĠLĠġKĠLĠ HiyerarĢik, sağlıksız aile modeli Ġlgisiz-ihmalkar yaklaģım DıĢa bağımlı-ayrık benlik Bağımlı aile modeli Ġtaat-bağımlılık yaklaģımı DıĢa bağımlı-ġliģkisel benlik DIġA BAĞIMLI

24 Yurt dıģında giderek kabul görüp araģtırmalarla desteklenmektedir. Örnekler: ( lar) ÖZERK-İLİŞKİSEL BENLİK ve bunun içinde geliştiği DUYGUSAL-BAĞLI AİLE Modeli Lin & Fu (1990): Çinli ve Çinli-Amerikalı ana-babalarda özerklik ve denetimli yaklaģımın birlikte olduğunu buldu (duygusal-bağlı aile modelinin denetimli özerklik yaklaģımı) Cha (1994): Koreli ana-babalarda hem denetim, hem özerkliği teģvik eden bir yaklaģım buldu (duygusal-bağlı aile modeli) Ryan & Lynch (1989) ve Ryan ve diğerleri (1994): Amerikalı ergenlerin ana-babalarına yakınlıklarıyla (bağlılıklarıyla) özerklikleri arasında varsayıldığı gibi olumsuz değil, olumlu iliģki buldu. (özerkiliģkisel benlik) Kim, Butzel & Ryan (1998): Hem Koreli, hem Amerikalı ailelerde, özerklikle bağlılılık arasında özerklikle ayrıklık arasında olduğundan daha olumlu bir iliģki buldu. (özerk-iliģkisel benlik)

25 Stewart, Bond, Deeds & Chung (1999): Hong Kong daki modern ailelerde ana-baba denetimiyle aile bağlılığının birlikte varolduğunu buldu. (duygusal-bağlı aile modeli) Jose, Huntsinger, Huntsinger & Liaw (2000): Çinli ve Çinli-Amerikalı ana-babaların hem sıkı aile bağlarını, hem özerkliği onayladığını; çocuklarına denetimci ve yakın (sıcak) olduklarını buldu. (duygusalbağlı aile modeli) Chou (2000): Hong Kong da ayrıklığın ergenlerde depresyonla iliģkili olduğunu buldu (özerk-iliģkisel benlik) Phalet & Schonpflug (2001): Almanya daki Türk ailelerde özerklik yaklaģımının ayrıklık ifade etmediğini ve ana-babanın baģarı beklentisinin bireycilikle değil, toplulukçulukla bağdaģtığını buldu. (duygusal-bağlı aile modeli) Beyers, Goosens, Vansant, & Moors (2003): Belçikalı ergenlerde ayrıklık ve etkinliğin iki ayrı boyut olduğunu buldu. (özerk-iliģkisel benlik) Keller ve diğerleri (2003): Yunanlı anne-bebek etkileģiminin özerkiliģkisel benlik geliģimine, Alman anne-bebek etkileģiminin ise özerkayrık benlik geliģimine yol açıcı olduğunu buldu. (özerk-iliģkisel benlik)

26 Kuramsal ÇalıĢmalarla Paralel GeliĢen Uygulamalı ÇalıĢmalar ve Katkılar Ortak Odak Noktaları: AĠLE ve ÇOCUK Bağlamsal YaklaĢım: Toplum-Aile-Anne (Kadın) ĠĢlevsel Sosyal DeğiĢim YaklaĢımı: Özellikle kentleģmenin gerektirdiği yetkinlikler Uygulamalı YaklaĢım: Psikolojinin (sosyal bilimin) toplumsal sorumluluğu

27 İNSAN GELİŞİMİNİN GENEL BAĞLAMSAL-İŞLEVSEL MODELİ Sosyo-Ekonomik Yapı Kır - Kent; SED (Eğitim; iģ türü; gelir) Kültür Aile Ara DeğiĢkeni Aile değerleri Aile etkileģimi Çocuk yetiģtirme Ġnsan GeliĢimi Benlik türleri (insanlar arası iliģkiler) Yeterlik türleri YAġAM TARZLARI AĠLE MODELĠ BENLĠK GELĠġĠMĠ YETERLĠK GELĠġĠMĠ Etkisel iliģki Geri bildirim

28 ORTAMSAL DEĞĠġĠM ve SONUÇLARI (Bütünleyici / ĠĢlevsel bir YaklaĢım Ortam Kırsal/geleneksel UzmanlaĢmamıĢ iģler DüĢük okullaģma düzeyi Kentsel UzmanlaĢma Artan okullaģma Aile KarĢılıklı bağımlılık modeli Çocuğun yaģlılık güvencesi değeri Maddi bağımlılıklar önemli Duygusal bağlılık modeli Maddi bağımlılıklar önemsizleģiyor Çocuk YetiĢtirme ve Benlik Ġtaate yönelik çocuk yetiģtirme ĠĢlevsel ĠliĢkisel benlik Özerklik iģlevselleģiyor Özerk-iliĢkisel benlik

29 10-19 yaş grubu nüfusu (milyon) GELĠġMEKTE OLAN ÜLKELERDE GENÇ NÜFUSUN KENTSELLEġMESĠ (10-19 yaģ) Kırsal Kentsel