Transkript

1 DERLEME REVIEW Ruh Saðlýðýnýn Ýyileþtirilmesinde Destek Bir Tedavi Yaklaþýmý: Hayvan Destekli Tedavi Sibel CEVÝZCÝ, Doç. Dr. Ethem ERGÝNÖZ, Prof. Dr. Zuhal BALTAÞ Ýstanbul Üniversitesi, Cerrahpaþa Týp Fakültesi, Halk Saðlýðý Anabilim Dalý, ÝSTANBUL ÖZET Hayvan Destekli Tedavi (HDT), kronik hastalýðý olan bireylerde yaþam kalitesini desteklemek, ruh saðlýðýný olumsuz yönde etkileyen bozukluklarýn tedavi edilmesinde yardýmcý olmak amacýyla insan ve hayvan etkileþiminden yararlanýlarak uygulanan destek bir tedavi biçimidir. Son yýllarda yapýlan çalýþmalar, HDT'nin halk saðlýðý alanýnda bireylerin fiziksel, ruhsal ve sosyal tam iyilik hallerinin korunmasý ve geliþtirilmesine yönelik önemli faydalarý olduðunu göstermiþtir. Bu derlemenin amacý, ruhsal bozukluklarýn tedavisinde tamamlayýcý bir yöntem olan HDT'nin yararlarýný, uygulama alanlarýný gözden geçirmek ve bu konudaki bazý çalýþma sonuçlarý hakkýnda bilgi vermektir. Günümüzde sýklýkla HDT'den yararlanýlan psikiyatrik bozukluklar; yaygýn geliþimsel bozukluklar, demans ve Alzheimer hastalýðý, yalnýzlýk duygusu, stres, depresyon, anksiyete, psikolojik rahatsýzlýklara baðlý ilaç kullanýmý, afazi ve þizofrenidir. HDT, önerilen kýlavuzlara uygun olarak uzman bir ekip eþliðinde uygulandýðý takdirde, psikiyatrik hastalýklarýn tedavilerinde ve terapi seanslarýnda pratikte çoðu kez karþýlaþýlan güçlükleri azaltabilmekte; böylece bireylerin ruh saðlýðý üzerinde önemli iyileþmeler saðlamaktadýr. Türkiye de bu konuda yapýlmýþ bir araþtýrma mevcut deðildir. Halk saðlýðýna yönelik olarak bu tedavinin kullanýlmasý için faydalarýnýn doðru deðerlendirilmesi, psikiyatrik hastalýklara uygun yöntemlerin seçilmesi önemlidir. Sonuç olarak, HDT'nin Türkiye de de ruhsal bozukluklarýn tedavisinde özellikle yaþam kalitesinin iyileþtirilmesinde bir destek yöntemi olarak deðerlendirilebileceði düþünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Hayvan destekli tedavi, ruh saðlýðý, yaþam kalitesi, halk saðlýðý. Nobel Med 2009; 5(1): 4-9 4

2 ABSTRACT AN ASSISTED THERAPY CONCEPT FOR IMPROVING OF MENTAL HEALTH: ANIMAL ASSISTED THERAPY Animal Assisted Therapy (AAT) is a complementary intervention method using the advantages of human and animal interaction in order to support quality of life in patients with chronic disease and to help in the treatment of the diseases which have negatively impact on mental health. In recent years, studies have shown that AAT has important benefits for protection and development of physical, mental and social health state of individual in public health area. The aim of this review is to survey benefits and application ranges of AAT in treatment of mental disorders and also to present some information about the results of these investigations. Nowadays, AAT most widely used in the treatment of some psychiatric disturbances including pervasive developmental disorders, dementia and Alzheimer disease, loneliness, stress, depression, anxiety, drug usage caused by psychiatric diseases, aphasia and schizophrenia. If an AAT has been performed by expert team according to suggested guidelines, it has been shown to ease some difficulties encountered during treatment of psychiatric diseases and so therapy session times could be diminished. Thus, AAT has provided considering improvements on mental health of individuals. To date, there has not been any study performed in this field in Turkey. It is quite important to evaluate the benefits of this therapy accurately and to select various methods consistent with public health. As a summary, we believe that AAT should be considered as a adjunctive therapy method for improving quality of life during treatment of some mental diseases. Key Words: Animal assisted therapy, mental health, quality of life, public health. Nobel Med 2009; 5(1): 4-9 G R Þ Hayvan Destekli Tedavi (HDT), Animal-Assisted Therapy (AAT), Pet Therapy, son birkaç yýlda tüm dünyada artarak desteklenmekte ve uygulamalarýnda çeþitli zorluklarla karþýlaþýlan bazý terapilerde tamamlayýcý, destekleyici bir yöntem olarak yaþam kalitesinin ve saðlýðýn iyileþtirilmesinde giderek tercih edilmektedir. 1-4 HDT, kronik bir hastalýðý olup, uzun süre hospitalizasyona ihtiyaç duyan hastalarýn rehabilitasyonunu ve tedavilerini kolaylaþtýrmak için kullanýlan, önemli yararlara sahip yeni bir müdahale programýdýr. 5 Refakatçi hayvanlarýn tedavideki önemini Florence Nightingale þöyle tanýmlamýþtýr: ''Özellikle kronik hastalýklarýn tedavi ve rehabilitasyonunda küçük bir ev hayvaný (pet), hastalar için çoðunlukla mükemmel bir arkadaþtýr''. 6, 7 Ýnsanoðlu, eski çaðlardan günümüze kadar hayvanlarla etkileþim içinde olmuþ, onlarýn eþliðinden yaþamýn her alanýnda olduðu gibi tedavi amaçlý da yararlanmýþtýr. Günümüzde ise bu etkileþim giderek artan bir bilimsel zemine kavuþmakta ve etkinliði kanýtlanmaktadýr. 8 Ruh saðlýðý rehabilitasyon merkezleri sýklýkla farklý týbbi ve psikiyatrik rahatsýzlýklarý bir arada yaþayan hastalarla karþý karþýya kalmaktadýr. Ýlaç ve psikoterapi yöntemlerinin yaný sýra, hayvan destekli tedavi gibi destekleyici, tamamlayýcý uygulamalar da günümüzde týbbi tedavilerle birlikte kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Hayvan destekli tedavinin hastanýn hareket özgürlüðünün yeniden kazandýrýlmasýnda ve korunmasýnda tedavi edici etkileri olduðu bildirilmiþtir. 9 HDT'lerin 5 hastaya, hastalýða ve tedavi yöntemine göre geliþtirilecek kýlavuzlar eþliðinde uygulanmasýnýn olumlu sonuçlarý artýracaðý vurgulanmýþtýr. 10 Geliþmekte olan ve kanýta dayalý müdahaleleri içeren hasta bakým yöntemleri, pratikte devam eden güçlüklerle karþý karþýyadýr. Bu yöntemlere rutin tedavilerle birlikte uygulanabilecek tamamlayýcý ve destekleyici tedavilerin dahil edilmesi, bireylerin fiziksel, sosyal ve ruhsal tam iyilik durumlarýnýn kazandýrýlmasýnda ve bu iyilik hallerinin korunmasýnda son derece faydalý olmaktadýr. HDT, yaþam kalitesini geliþtiren ve saðlýða olumlu yararlarý olan destekleyici bir tedavi yöntemi olarak kabul e- dilmektedir. 4 ÝNSAN - HAYVAN ETKÝLEÞÝMÝ VE HDT Hayvan beslemenin, hayvan ile insan arasýndaki etkileþimin incelendiði çalýþmalar, farklý hasta popülasyonlarýnda deðerlendirilmiþtir. 11, 'li yýllara ait çalýþmalarda en dikkat çekici noktanýn, hayvan destekli tedavilerin belirli hastalýklara yönelik uygulandýðý ve insan hayvan etkileþiminin sonuçlarýnýn deðerlendirilmesi olduðu görülmektedir. Tablo'da da görüldüðü gibi dünyada geniþ bir alanda HDT uygulanmaktadýr. Bu konudaki araþtýrmalara bakýldýðýnda ruh saðlýðýnýn iyileþtirilmesi konusundaki çalýþmalarýn oldukça geniþ yer tuttuðu görülmektedir. Hayvan destekli tedavinin afazi gibi konuþma bozukluðu olan bireylerde, þizofreni ve Alzheimer hastalarýnda da etkili olduðu gösterilmiþtir Hayvanlar ile insanlar arasýndaki bu etkileþim, yeni bir tedavi ortamý oluþturarak anksiyete, stres, depresyon, aðrý ve kan basýncý düzeylerinde azalma, buna karþýlýk mobilite ve kas aktivitesinde Ruh Saðlýðýnýn Ýyileþtirilmesinde Destek Bir Tedavi Yaklaþýmý: Hayvan Destekli Tedavi

3 artma saðlar. Bu tedavi, evde beslenen özellikle de eðitimli evcil hayvanlarla yapýlabilmektedir. Köpekler eðitilebilmeleri ve sosyal becerileri nedeniyle en sýk kullanýlan terapi hayvanlarýdýr. 5 Köpekler, bireylerin yaþlarý veya fiziksel iþlevsellikleri ile ilgilenmezler; insanlarý olduklarý gibi kabul ederler. HDT sadece hastalarý deðil, ayný zamanda terapide bulunacak hasta yakýnlarýný, görevli saðlýk personelini ve terapi hayvanýný da kapsadýðý için tüm katýlýmcýlarýn özellikleri, genel saðlýk durumlarý göz önüne alýnarak dikkatle uygulanmasý gereken bir yöntemdir. 22 HDT'nin psikiyatrik hastalýklarda olduðu gibi psikiyatride çalýþan saðlýk personelinde de olumlu sonuçlar oluþturduðunu gösteren çalýþmalar vardýr. 23 RUHSAL BOZUKLUKLARIN TEDAVÝSÝNDE HAYVAN DESTEKLÝ TEDAVÝ Yaygýn Geliþimsel Bozukluklar Erken çocukluk döneminde ortaya çýkan sosyal becerilerin, dilin ve davranýþlarýn uygun geliþmediði veya kaybýn olduðu bir grup psikiyatrik bozukluk olarak tanýmlanmýþtýr. Bu bozukluklar genellikle geliþimin birçok alanýný etkileyerek, kalýcý iþlev bozukluklarýna yol açarlar. 24 HDT, çocuklarýn þiddetli mental bozukluklarýnýn ve davranýþlarýnýn iyileþtirilmesi için de kullanýlan bir yöntemdir. 23 Martin ve Farnum, yaptýklarý deneysel çalýþmada yaygýn geliþimsel bozukluðu olan çocuklarda köpek ile etkileþimin kantitatif sonuçlarýný deðerlendirmiþlerdir. 25 Yapýlan çalýþmada terapi süresince çocuklara oynayabilecekleri üç farklý seçenek sunulmuþtur. Bunlar, oyuncak bir top, oyuncak bir köpek veya canlý bir köpektir. Çocuðun yalnýzca bir tanesini seçerek onunla iliþki kurmasý saðlanmýþtýr. Çalýþmada sosyal ve sosyal olmayan etkileþimler, hem davranýþsal hem de sözel boyutlarýna göre deðerlendirilmiþtir. Üç ayrý iletiþim modeli ile sürdürülen seanslarda terapi köpeði ile etkileþimde bulunan çocuklarýn, oyun oynama isteklerinin ve sosyal çevrelerine olan farkýndalýklarýnýn arttýðý gözlenmiþtir. 25 Bu hasta popülasyonunda terapi köpeði ile etkileþimin spesifik faydalarý olduðu ve HDT'nin uygun bir tedavi yöntemi olabileceði önerilmektedir. Rett sendromu ve otistik bozukluk yaygýn geliþimsel bozukluklar olup, günlük yaþamýn her aþamasýnda hastalarý zorlayan güçlüklerle karakterizedirler. 24, 26 Bu hastalýklarýn henüz bir tedavisi olmadýðý için, hasta yakýnlarý çocuklarýnýn yaþam kalitesini ve saðlýk durumlarýný iyileþtirecek farklý yöntemler aramaktadýrlar. Bu amaçla kullanýlan "yunus terapisi" ve "köpekdestekli tedavi" en fazla tercih edilen hayvan destekli tedavi modelleridir. 27 Tablo: Psikiyatride ve týbbi müdahalelerde hayvan destekli tedavinin uygulandýðý hastalýklar8, 11, 13-16, Stres, anksiyete, depresyon Özgüven eksikliði Ýletiþim bozukluðu Ýyileþme için gerekli motivasyon eksikliði Operasyonu takiben geliþen þiddetli aðrý Þizofreni Otizm, Rett sendromu, Down sendromu gibi yaygýn geliþimsel bozukluklar Demans, Alzheimer hastalýðý Yalnýzlýk duygusu Afazi gibi konuþma bozukluklarý Kanserde psikolojik destek Zayýf ya da geliþmemiþ sosyalleþme Davranýþ bozukluklarý Kemoterapi gibi tedavilerde psikolojik destek Çocuklarda serebral paralizi Çocuk nevrozlarý Çevreye uyum saðlama zorluklarý Þiddetli psikolojik ve kompleks travmalar Sefalji (baþ aðrýlarý) Kronik yorgunluk sendromu Gecikmiþ psiþik geliþim Hastalýklarýn iyileþme dönemi Arteryel hipertansiyon, kardiyopatiler Kronik kas-sinir sistemi hastalýklarý Farklý motor bozukluklarýn tedavisi ve rehabilitasyonu Yaþam kalitesini olumsuz etkileyen kronik hastalýklar Yalnýzlýk Duygusu Evcil hayvanlar, boþanma vb. pek çok durumlarda bireylerin huzurlu olmalarýný ve yalnýzlýk duygusunun azalmasýný saðlarlar. 28 HDT'nin uzun süre tedaviye ihtiyaç duyan ve hospitalize edilen hastalarda yalnýzlýk duygusunu objektif olarak nasýl etkilediði araþtýrýlmýþtýr. Kýrk beþ hastaya demografik özelliklerini belirleyen ve evde beslenebilen bir hayvan ile iliþkisini inceleyen anketler uygulanmýþtýr. Çalýþmada yalnýzlýk düzeyinin belirlenmesi için UCLA-Yalnýzlýk Ölçeði (University of California, Los Angeles-Loneliness Scale: UCLA- LS)'nin 3. versiyonu kullanýlmýþtýr. Hastalar, her bir grupta 15 hasta yer alacak þekilde ayrýlmýþ; HDT uygulanmayan, haftada bir HDT uygulanan ve haftada üç kez HDT uygulanan olmak üzere üç farklý gruba randomize edilmiþtir. Üç farklý tedavi yöntemiyle sürdürülen bu çalýþma altý hafta sürmüþtür. Altý hafta sonunda UCLA-Yalnýzlýk Ölçeði ile yeniden deðerlendirilmiþtir. Ortak deðiþken analizi yöntemiyle HDT alan grubun, HDT uygulanmayan gruba kýyasla yalnýzlýk puanlarýnda önemli düzeyde azalma olduðu tespit edilmiþtir. HDT alma isteðinin evvelki yaþam- 6

4 larýnda hayvan besleme ile iliþkili olduðu gözlenmiþtir. Anket sonuçlarý, çalýþmada gönüllü olan hastalarýn yaþamlarýnýn önceki dönemlerinde bir ev hayvaný ile güçlü etkileþimlere sahip olduðunu ve tekrar bir hayvan beslemeyi istediklerini göstermiþtir. Sonuç olarak, HDT uzun süre hospitalizasyona ihtiyacý olan hastalarda yalnýzlýk hissini azaltmýþtýr. 29 Cangelosi ve Embrey, hayvanlarýn hem hastanede hem de saðlýk bakým evlerinde yaþayan insanlara 'kendilerini evlerinde hissetme' duygusunu yaþattýðýný belirtmiþtir. 22 Aileden ayrýlma, korku, yalnýzlýk, depresyon ve benzeri hastalýk durumlarýnýn hastalarý ziyarete gelen bir terapi köpeði ile azalabildiði, bu yöntemin rutin uygulamalara olumlu yansýdýðý bildirilmiþtir. Öyle ki, bazý hastalar bu ziyaretlerin tekrarýný sabýrsýzlýkla beklemeye baþlamýþtýr. Ziyaretler sýrasýnda ve sonrasýnda hastalarýn devam eden tedavilerine daha aktif, daha katýlýmcý olduklarý gözlenmiþtir. Stres ve Depresyon Kemoterapi alan hastalarda HDT uygulanan ve uygulanmayan tedavi gruplarý kýyaslandýðýnda depresyon düzeylerinde azalma olduðu bildirilmiþtir. 1 Kanser tedavisi için uzun süre hastanede kalan çocuklar yoðun bir strese maruz kalmaktadýr. Ailelerinden ve yaþam ortamlarýndan ayrýlmalarýnýn yaný sýra, þiddetli aðrýya da neden olabilen çeþitli müdahalelerle karþý karþýya kalýrlar. 30 Özellikle pediyatri kliniðinde tedavi gören bu çocuklarda HDT'nin olumlu sonuçlar verdiði birkaç çalýþmada gösterilmiþtir Gözlemsel-tanýmlayýcý bir epidemiyolojik araþtýrmada, kanserli çocuklarda hastane temelli hayvan terapisi programýnýn uygulanmasýnýn çocuklar, aileler ve görevli saðlýk personeli üzerindeki etkileri deðerlendirilmiþtir. 32 Köpek destekli tedavi yöntemlerinin çocuklar ve hasta yakýnlarý üzerindeki psikolojik stresi azalttýðý, tedavi uygulamalarýna adaptasyonu kolaylaþtýrdýðý ve hastanedeyken iyi olmalarýný saðladýðý bilinmektedir. Çocuklarýn adaptasyonunu kolaylaþtýrmasýnýn yanýnda, özellikle her bir çocuðun ihtiyacý doðrultusunda sunulacak tedavi (dinlenmenin saðlanmasý, daha iyi beslenme, fiziksel aktivite, sosyalleþme, yeni aktivitelere katýlma, korkularýn ve endiþelerin sözlü ifade edilebilmesi, sinirlilik halinde azalma, daha fazla mutluluk hali, vb.) kalitesinde de iyileþme saðladýðý gösterilmiþtir. HDT'nin etkili þekilde kullanýmý, hospitalize edilen çocuklar, aileler ve görevli saðlýk personeli üzerindeki stresin azalmasýna da yardýmcý olmaktadýr Bir baþka çalýþmada saldýrý ve bunu izleyen kafa yaralanmasýný takiben geliþen atipik depresyonun iyileþtirilmesi için psikiyatrik bir rehabilitasyon aracý olarak HDT'nin 7 kullanýlabileceði gösterilmiþtir. 9 Stres, iþ doyumunu olumsuz yönde etkileyerek mesleki tükenmiþliðe de neden olabilmektedir. Ýþe iliþkin stres, tükenme özellikle insanlara doðrudan hizmet veren hekimlik, polislik, hemþirelik, psikolojik danýþmanlýk, öðretmenlik ve týbbi mümessillik gibi mesleklerde sýklýkla görülebilmektedir. 33 Ýþ ortamlarýnda imkanlar dahilinde hayvan destekli uygulamalardan yararlanýlarak iþ stresi azaltýlabilir. Kapalý çalýþma ortamlarýnda uygun mekanlara yerleþtirilecek akvaryumlar, kýsa süreli molalarda bireylerin iþ ortamýndan uzaklaþmasýný saðlayarak bireyin saðlýðýný ve iþ verimini olumsuz yönde etkileyen iþ stresini azaltabilir. Psikolojik Rahatsýzlýklara Baðlý Ýlaç Kullanýmý Uzun süre psikolojik tedavi gören bireylerde uygulanan hayvan destekli tedavinin sosyal etkileþimlerin geliþmesine yardýmcý olduðu bildirilmiþtir. 34 Lust ve arkadaþlarý, psikolojik rahatsýzlýklarý nedeniyle üç farklý ilaç tedavisi uygulanan 58 hastada terapi köpeði desteðinin hastanýn ilaç kullanýmý ve yaþam kalitesi üzerine etkilerini incelemiþtir. 35 Kan basýncý, nabýz, solunum hýzý ve vücut aðýrlýðý gibi fizyolojik parametrelere bakarak, analjezik, psikoaktif ilaçlar ve laksatif kullanýmýnda meydana gelen deðiþimleri deðerlendirilmiþtir. Çalýþma sonunda, bu üç farklý ilaç sýnýfýndan birisi olan analjezik kullanýmýnda ve fizyolojik parametrelerden nabýzda azalma gözlenmiþtir. Çalýþmaya dahil edilen bireylerin yaþam kalitesinde de olumlu geliþmelerin olduðu bildirilmiþtir. Sonuç olarak, uzun süre tedavi uygulanmasý gereken hastalara saðlanan HDT'nin belirli durumlarda ilaç kullanýmýný ve maliyeti azalttýðý tespit edilmiþtir. Ýlaç tedavisi ile birlikte uygulanan HDT, hastada ölçülebilir iyileþmeler saðlamýþtýr. 35 Ayrýca, psikiyatri hastalarýnda HDT'nin elektrokonvulsif tedavi öncesinde korku, anksiyete ve depresyon gibi duygudurumlarýnda azalma saðlayýp saðlamadýðý araþtýrýlmýþtýr. 35 hastaya farklý günlerde 15'er dakika HDT ve karþýlaþtýrma grubuna da 15'er dakika standart terapi uygulanmýþtýr. Her iki tedavi öncesinde ve sonrasýnda Görsel Aðrý Ölçeði (Visual Analog Scale, VAS) ile korku, anksiyete ve depresyon düzeyleri ölçülmüþtür. HDT'nin korkuyu %37, anksiyeteyi ise %18 düzeyinde azalttýðý tespit edilmiþtir. Sonuç olarak, hayvan destekli tedavinin, korkuyu veya sosyal yönden bir olumsuzluðu tetikleyebilecek psikiyatrik veya týbbi müdahaleler sýrasýnda kullanýlmasýnýn yararlý olabildiði bildirilmiþtir. 36 Afazi Afazide HDT'den bahsedilse de konuþma bozukluðu ve iletiþim problemi yaþayan bireylerin tedavisinde Ruh Saðlýðýnýn Ýyileþtirilmesinde Destek Bir Tedavi Yaklaþýmý: Hayvan Destekli Tedavi

5 köpeklerin etkinliðini gösteren az sayýda çalýþma mevcuttur. LaFrance ve arkadaþlarýnýn bir çalýþmasýnda, rehabilitasyon uygulamalarýnda yoðun konuþma tedavisi gören afazili bir hastanýn iletiþim yetileri üzerinde köpek destekli tedavinin etkileri deðerlendirilmiþtir. 18 Bu çalýþmada, köpeðin varlýðýnda hastanýn hem sözel sosyal davranýþlarýnda hem de sözel olmayan sosyal davranýþlarýnda iyileþme gözlenmiþtir. Chapey'e göre, afazili bireyler, anksiyete, depresyon, frustrasyon, panik ve diðer duygudurum bozukluklarýný yaþayabilirler. 37 Bu ani ve þiddetli iletiþim yetersizliði, bireylerin terapiye katýlmada isteksiz olmalarýna ve ailelerinden ya da arkadaþlarýndan kopmalarýna neden olabilir. Ancak, bu bireylere yönelik hayvan destekli tedavinin uygulanmasý, bireylerin odaklanmasýný, iletiþimde istekli olmalarýný, duygudurumlarýnýn iyileþmesini, yalnýzlýk hissinde azalmayý ve tedaviye katýlmaktan hoþnut olmalarýný saðlar. 37 Hayvanlarýn hastalýklara göre farklý iletiþim yöntemleri kullanmamalarý HDT'nin en önemli özelliðidir. Sosyal çevrelerinde insanlar, afazili hastalarla iletiþim kurmakta çekingen davranýrken, hayvanlarýn iletiþim araçlarýný (kuyruk sallama, farklý yüz ifadeleri kullanma, mýrýldanma, havlama, vb.) eksiksiz olarak kullanmayý sürdürdükleri belirtilmiþtir. 38 Ýnme geçiren afazili hastalarla yapýlan çalýþmalarda terapi seansýnýn bir parçasý olarak kullanýlan HDT'nin etkili ve motive edici olduðu gösterilmiþtir. Macauley, sol hemisferlerinde meydana gelen inme nedeniyle afazi geliþen üç erkek bireyin tedavisinde HDT'nin en az geleneksel tedavi uygulamalarý kadar etkili olduðunu bildirmiþtir. 17 Çalýþmaya dahil edilen bireylerin HDT'nin uygulandýðý seanslardan daha fazla memnun olduklarýný ve bir sonraki terapiyi sabýrsýzlýkla beklediklerini saptamýþtýr. Ayrýca bireyler, HDT'nin yapýldýðý seans ortamýnda geleneksel terapilere kýyasla daha az düzeyde stres yaþamýþlardýr. Þizofreni Birçok mental bozukluðun tedavisinde hastalarýn açýk ve doðru biçimde bilgilendirilmesi, tedavinin sonuçlarýný olumlu yönde etkilemektedir. Özellikle þizofreni gibi psikiyatrik rahatsýzlýklarda, saðlýk personeli ile hasta arasýndaki iliþkinin, hastalýðýn tanýmlanmasýnda ve psikolojik eðitimde kilit bir rol oynadýðý bildirilmiþtir. 39 Kronik þizofreni hastalarý ile yapýlan bir çalýþmada, hayvan destekli tedavinin anhedoniyi iyileþtirdiði tespit edilmiþtir. 19 Anhedoni, zayýf sosyal iþlevsellik ve tedaviye direnç ile iliþkili þizofrenideki ana fenomenlerden biridir. Köpeklerle aktif olarak yapýlan bu çalýþmada, Hayvan Destekli Tedavi grubunda kontrol grubuna kýyasla anhedoni tonunda anlamlý iyileþme gözlenmiþtir. Çalýþma sonucunda hayvan destekli tedavinin kronik þizofreni hastalarýnýn yaþam kalitesine ve psikososyal rehabilitasyonlarýna katkýda bulunabileceði bildirilmiþtir. 19 Demans ve Alzheimer Hastalýðý Laun, hayvan destekli tedavinin demansý olan bireylerin tedavisi planlanýrken düþünülmesi gerektiðini bildirmiþtir. 8 Bir baþka çalýþmada, demansýn negatif semptomlarýndan biri olan anhedonide de HDT'nin anlamlý iyileþme saðladýðý saptanmýþtýr. 19 Filan ve Llewellyn, 1960 ila 2005 yýllarý arasýnda yapýlan kontrollü çalýþmalarý inceleyerek bazý sonuçlara ulaþmýþtýr. 40 Bu sistematik meta-analiz sonuçlarý, HDT'nin, yaþlý bireylerin ikamet ettiði bakým merkezlerindeki tedavi programlarýnýn bir parçasý olarak giderek tercih edildiðini göstermektedir. Ýnsanlar ve köpeklerin oldukça yakýn etkileþimleri, kan basýncýnda düþüþü ve gevþemeyi saðlayan nörokimyasallarda bir artýþ ile sonuçlanýr. Bu etkiler, demansýn davranýþsal ve psikolojik semptomlarýnýn iyileþmesinde faydalý olabilmektedir. Filan ve Llewellyn, inceledikleri çalýþmalarda köpeðin varlýðýnda demanslý bireylerde agresyonun ve ajitasyonun azaldýðýný, sosyal davranýþlarýn arttýðýný gözlemlemiþlerdir. Bu konuda yapýlan bir diðer çalýþmada, demans hastalarýnýn bulunduðu bakým merkezinde yemekhane ünitesine yerleþtirilen akvaryumun, bireylerin yemek yeme isteklerini artýrdýðý ve kilo almalarýný saðladýðý tespit edilmiþtir. 41 Libin ve Cohen, oyuncak-robot hayvanlarýn demanslý bireyleri mutlu ettiðini ve ilgilerini çektiðini göstermiþlerdir. 42 Günümüzde yapýlan çalýþmalarda ise, HDT'nin demansýn davranýþsal ve psikolojik belirtilerini iyileþtirdiði gösterilmiþ, ancak bu faydalý etkilerin ne kadar sürdüðü açýklanmamýþtýr. Richeson, çalýþmasýnda HDT'nin demansý olan yaþlý hastalarýn ajite davranýþlarý ve sosyal etkileþimleri üzerine olan etkilerini incelemiþtir. 21 Bakým evinde kalan 50 demans hastasý 3 hafta boyunca günde bir defa hayvan destekli tedaviye alýnmýþtýr. Çalýþma bulgularý, hastalarýn ajite davranýþlarýnýn anlamlý düzeyde azaldýðýný ve test öncesi ölçülen sosyal etkileþimlerinin test sonuna doðru arttýðýný göstermiþtir. Edwards ve Beck'in, Alzheimer hastalarý ile yaptýklarý bir çalýþmada evlerinde yaþayan 62 Alzheimer hastasý çalýþmaya dahil edilmiþtir. Yemek yeme durumlarýna iliþkin bilgiler, akvaryum balýklarýnýn da bulunduðu bir ortamda 2 haftalýk tedavi süresince ve 6 hafta boyunca haftada bir yapýlan izlem sonucu elde edilmiþtir. Bulgular, Alzheimer'li hastalarýn gýda alýmlarýnýn akvaryumun varlýðýnda anlamlý düzeyde arttýðýný ve 6 haftalýk izlem boyunca da artarak devam ettiðini göstermiþtir. Çalýþma boyunca kilo alýmý da anlamlý olarak artmýþtýr. Araþtýrmacýlar, akvaryum balýklarýnýn mevcudiyetinin çevresel koþullarý iyileþtirdiði ve böylece hastalarýn duygudurumlarýný iyileþtirdiði, yemek 8

6 yeme isteðini artýrdýðý sonucuna ulaþmýþlardýr. 41 Ayný zamanda, akvaryum balýklarý ile birlikte yaþayan hastalarýn daha az oranda gýdasal bakýma ihtiyaç duyduðunu ve azalan bu ihtiyacýn da saðlýk hizmetlerindeki maliyeti azalttýðýný bildirmiþlerdir. SONUÇ Hayvan ve insan etkileþiminin çaðlar boyu süregelen birlikteliðinin saðlýðýn iyileþtirilmesine ve korunmasýna olan katkýsý gözardý edilemez. Bu gözden geçirmede, birçok psikolojik rahatsýzlýkta hayvan destekli tedavinin uygulanmasýný anlatan çalýþmalardan bazýlarý incelenmiþtir. Bu yeni tedavi alanýnýn halk saðlýðý açýsýndan her zaman vurgulanan "bireylerin fiziksel, sosyal ve ruhsal tam iyilik halleri ve bu iyilik hallerinin giderek geliþtirilmesi" hedefine yönelik olduðu gözlenmiþtir. Dünya literatüründe HDT'nin saðladýðý yararlar pek çok boyutuyla ele alýnmasýna raðmen Türkiye de bu çalýþmalara paralel araþtýrmalara rastlanýlmamaktadýr. HDT, bilimsel temelli bir uzmanlýk alaný olarak uygulanmamakta, yalnýzca insan ve hayvan etkileþiminin meydana getirdiði olumlu sonuçlara göre çeþitli hizmetler sunulmaktadýr. At binme sosyal ve fiziksel iþlev bozukluðu olan bireylerin iyileþtirilmesinde, yunus terapisi ise otistik çocuklarýn tedavisinde az da olsa kullanýlmaktadýr. Bu derlemede ele alýndýðý gibi Türkiye de de birçok saðlýk hizmetinde, hayvan destekli tedavinin yararlarýný deðerlendirmek için akademik çalýþmalara ihtiyaç bulunduðu düþünülmektedir. ÝLETÝÞÝM ÝÇÝN: Sibel Cevizci, Ýstanbul Üniversitesi Cerrahpaþa Týp Fakültesi, Halk Saðlýðý Anabilim Dalý, Cerrahpaþa/ÝSTANBUL GÖNDERÝLDÝÐÝ TARÝH: 21 / 12 / 2007 KABUL TARÝHÝ: 02 / 03 / 2008 KAYNAKLAR 1 Orlandi M, Trangeled K, Mambrini A, et al. Pet therapy effects on oncological day hospital patients undergoing chemotherapy treatment. Anticancer Res 2007; 27: Connor K, Miller J. Help from our animal friends. Nurs Manage 2000; 31: Connor K, Miller J. Animal-assisted therapy: an in-depth look. Dimens Crit 2000; 19: Cole KM, Gawlinski A. Animal-assisted therapy: the human-animal bond. AACN Clin Issues 2000; 11: Jofr ML. Animal-assisted therapy in health care facilities. Rev Chilena Infectol 2005; 22: Nightingale F. Notes on Nursing: What it is, and what it is not. Dover Publications, 1969, ISBN X, First Edition, p Ormerod EJ, Edney ATB, Foster SJ, et al. Therapeutic applications of the human-companion animal bond. Veterinary Record 2005; 157: Laun L. Benefits of pet therapy in dementia. Home Nurse 2003; 21: Sockalingam S, Li M, Krishnadev U, et al. Use of animal-assisted therapy in the rehabilitation of an assault victim with a concurrent mood disorder. Issues Ment Health Nurs 2008; 29: Hemsworth S, Pizer B. Pet ownership in immunocompromised children-a review of the literature and survey of existing guidelines. Eur J Oncol Nurs 2006; 10: Johnson RA, Meadows RL. Older Latinos, pets, and health. West J Nurs Res 2002; 24: Anderson WP, Reid CM, Jennings GL. Pet ownership and risk factors for cardiovascular disease. Med J Aust 1992; 157: Shore ER, Douglas DK, Riley ML. What's in it for the companion animal? Pet attachment and college students' behaviors toward pets. J Appl Anim Welf Sci 2005; 8: Neidhart L, Boyd R. Companion animal adoption study. J Appl Anim Welf Sci 2002; 5: Wright JD, Kritz-Silverstein D, Morton DJ, et al. Pet ownership and blood pressure in old age. Epidemiology 2007; 18: Clements PT, Benasutti KM, Carmone A. Support for bereaved owners of pets. Perspect Psychiatr Care 2003; 39: Macauley BL. Animal-assisted therapy for persons with aphasia: A pilot study. J Rehabil Res Dev 2006; 43: LaFrance C, Garcia LJ, Labreche J. The effect of a therapy dog on the communication skills of an adult with aphasia. J Commun Disord 2007; 40: Nathans-Barel I, Feldman P, Berger B, et al. Animal-assisted therapy ameliorates anhedonia in schizophrenia patients. A controlled pilot study. Psychother Psychosom 2005; 74: Kov cs Z, Kis R, R zsa S, et al. Animal-assisted therapy for middle-aged schizophrenic patients living in a social institution. A pilot study. Clin Rehabil 2004; 18: Richeson NE. Effects of animal-assisted therapy on agitated behaviors and social interactions of older adults with dementia. Am J Alzheimers Dis Other 2003; 18: Cangelosi PR, Embrey CN. The healing power of dogs: Cocoa's story. J Psychosoc Nurs Ment Health Serv 2006; 44: Niksa E. The use of animal-assisted therapy in psychiatric nursing: the story of Timmy and Buddy. J Psychosoc Nurs Ment Health Serv 2007; 45: Türkbay T, Söhmen T. Yaygýn Geliþimsel Bozukluklar; Otizm. Eriþim Martin F, Farnum J. Animal-assisted therapy for children with pervasive developmental disorders. West J Nurs Res 2002; 24: Schmid RS, Tsujimoto N, Qu Q, et al. A methyl-cpg-binding protein 2-enhanced green fluorescent protein reporter mouse model provides a new tool for studying the neuronal basis of Rett syndrome. Neuroreport 2008; 19: Lotan M. Alternative therapeutic intervention for individuals with Rett syndrome. Scientific World 2007; 7: Sable P. Pets, attachment, and well-being across the life cycle. Soc Work 1995; 40: Banks MR, Banks WA. The effects of animal-assisted therapy on loneliness in an elderly population in long-term care facilities. J Gerontol A Biol Sci Med Sci 2002; 57: M Bouchard F, Landry M, Belles-Isles M, et all. A magical dream: a pilot project in animal-assisted therapy in pediatric oncology. Can Oncol Nurs J 2004; 14: Sobo EJ, Eng B, Kassity-Krich N. Canine visitation (pet) therapy: pilot data on decreases in child pain perception. J Holist Nurs 2006; 24: Gagnon J, Bouchard F, Landry M, et al. Implementing a hospitalbased animal therapy program for children with cancer: a descriptive study. Can Oncol Nurs J 2004; 14: Yalçýn B, Taþðin Ö, Yücesan ÖB, Avþaroðlu S, Karaoðlu N. Meslek Seçiminde Yönlendirmenin Önemi:Ýlaç Mümessilleri Örneklemi, 2. Üniversiteler Psikolojik Danýþmanlýk ve Rehberlik Sempozyumu, 1, 1, 42-50, Hall PL, Malpus Z. Pets as therapy: effects on social interaction in long-stay psychiatry. Br J Nurs 2000; 9: Lust E, Ryan-Haddad A, Coover K, et al. Measuring clinical outcomes of animal-assisted therapy: impact on resident medication usage. Consult Pharm 2007; 22: Barker SB, Pandurangi AK, Best AM. Effects of animal-assisted therapy on patients' anxiety, fear, and depression before ECT. J ECT 2003; 19: Chapey R. Language intervention strategies in aphasia and related neurogenic communication disorders th ed. Baltimore (MD): Lippincott, Williams & Wilkins. 38 Barba BE. The positive influence of animals: Animal-assisted therapy in acute care. Clin Nurse Spec 1995; 9: Rocamora JF, Benadhira R, Saba G, et al. Schizophrenia diagnostic announcement in a French psychiatric unit. Encephale 2005; 31: Filan SL, Llewellyn-Jones RH. Animal-assisted therapy for dementia: a review of the literature. Int Psychogeriatr 2006; 18: Edwards NE, Beck AM. Animal-assisted therapy and nutrition in Alzheimer's disease. West J Nurs Res 2000; 24: Libin A, Cohen-Mansfield J. Therapeutic robocat for nursing home residents with dementia: preliminary inquiry. Am J Alzheimers Dis Other 2004; 19: Ruh Saðlýðýnýn Ýyileþtirilmesinde Destek Bir Tedavi Yaklaþýmý: Hayvan Destekli Tedavi