Birikim Doç. Dr. Serra Eren Sarıoğlu SERPAM Genel Sekreteri

Transkript

1 SERPAM E-Bülten Sermaye Piyasaları Araştırma ve Uygulama Merkezi yayınıdır. Ocak 2015 Ayda bir yayınlanır. Birikim Doç. Dr. Serra Eren Sarıoğlu SERPAM Genel Sekreteri Sevgili Okuyucularımız, 2014 yılını tamamlayıp 2015 yılının ilk günlerini yaşadığımız bu dönemde, dünya ve Türkiye ekonomisi ile ilgili veriler de yavaş yavaş açıklanmaya başlamıştır. Küresel ekonomideki büyüme 2014 yılında beklentilerin altında gelişmiştir. Bunda en büyük etkiyi Avrupa bölgesindeki sıkıntı ile Çin ekonomisindeki ivme kaybı ve Japonya ekonomisindeki yavaşlama yapmıştır. Haziran ayından sonra hızlı bir düşüşe geçen petrol fiyatları, Aralık sonu itibariyle 56 USD/varil olarak gerçekleşmiştir. Bu düşüşten net enerji ihracatçısı ülkeler ciddi anlamda olumsuz olarak etkilenmektedir. Bu ülkelerden Rusya, bir de Ukrayna krizi nedeniyle Avrupa ve ABD nin ciddi yaptırımlarıyla karşı karşıya kaldığı için oldukça kötü bir dönem geçirmektedir. Rublenin değerinin hızlı düşüşünü engelleyebilmek için Rusya Merkez Bankası, politika faiz oranını 16 Aralık ta 650 baz puan arttırarak %17 ye yükseltmesine rağmen, Ruble deki değer kaybının önüne geçememiştir. Euro Alanı ndaki düşük iktisadi faaliyet ve enflasyon sorunları ise 2015 yılına aktarılmıştır. Çin de büyüme oranı %7,4 olarak gelmiştir beklentisi ise %7,1 dir. Ancak bu oranın Çin ekonomisindeki yavaşlamanın göstergesi olduğu düşünülmektedir. Tüm bu olumsuz gelişmelerin aksine ABD deki ekonomik iyileşme devam etmektedir. Yılın 3. çeyreğinde ABD ekonomisi son 11 yılın en hızlı büyümesini kaydetmiştir. Bu rakama sanayi üretimi ve işsizlik oranındaki değerler eşlik etmektedir. SERPAM Hakkında Sermaye Piyasaları Araştırma ve Uygulama Merkezi (SERPAM) 2006 yılında İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü ne bağlı olarak kurulmuştur. SERPAM, sermaye piyasalarının toplum tarafından bilinirliğini arttırma, kamuoyunu sermaye piyasaları hakkında bilinçlendirme ve eğitme amacıyla kurulmuştur. Merkez in misyonu araştırma, eğilim analizleri, eğitim, çeşitli organizasyonlar, yayınlar ve düşünce liderliği ile Türkiye de sağlıklı ve üretken bir sermaye piyasasının işlemesini desteklemektir. SERPAM, sermaye piyasalarının ve dolayısıyla ekonominin gelişimine ivme kazandıracak projeleri hayata geçirmek için geniş bir öğretim üyesi kadrosu ile Prof. Dr. K. Ahmet KÖSE direktörlüğünde çalışmalarını sürdürmektedir. İletişim: İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Avcılar Kampüsü Avcılar İstanbul Tel: /18247 Fax: E-Posta: ve Elektronik Ağ: ve Türkiye ekonomisini incelediğimizde, çeyrekte %1,7 ile 2012 yılının son çeyreğinden bu yana en düşük büyümenin gerçekleştiğini görüyoruz. Böylece ülkemizin 2014 yılı ilk 9 aylık 1

2 büyümesi %2,8 olmuştur. Büyümeye en önemli katkıyı geçen dönemde olduğu gibi yine net ihracat yapmaktadır. Yurtiçi tüketim harcamalarındaki zayıf görünüm ise sürmektedir. Önemli makroekonomik göstergelere baktığımızda, cari açıktaki daralmanın sürmekte olduğunu görüyoruz. Ekim ayı itibariyle 12 aylık kümülatif cari açık 45,7 milyar USD ye gerilemiştir. Aralık ayında beklentilerden daha olumlu bir görünüm sergileyen TÜFE deki yıllık artış, %8,17 seviyesi ile son on ayın en düşük seviyesinde gerçekleşmiştir. Bunda en önemli etki petrol fiyatlarındaki düşüşten gelmektedir. Ekim ayı verilerinin geldiği sanayi üretim endeksi, yıllık bazda %2,4 oranında artış kaydetmiştir. İşsizlik oranında ise yükselme devam etmektedir. Eylül ayında Türkiye genelinde işsizlik oranı bir önceki yılın aynı dönemine göre 1,3 puan yükselerek %10,5 seviyesine ulaşmıştır. Türkiye ye yönelik risk algısı Aralık ayının ilk yarısında, petrol başta olmak üzere düşen emtia fiyatları, Rusya nın zor durumda olması, Çin ekonomisindeki ivme kaybı gibi nedenlerle bozulmuştur. Ardından 17 Aralık ta sona eren Fed toplantısı sonrası yapılan açıklamaların piyasalar üzerinde olumlu etki yaratması ve Rusya da politika yapıcıların yeni önlemler alması, izleyen dönemde risk algısının iyileşmesini sağlamıştır. Bu dalgalı seyir, döviz kurlarına ve borsaya yansımıştır. Dolar/TL kuru yılı 2,33 seviyesinden, Euro/TL ise 2,83 seviyesinden tamamlamıştır. BIST 100 Endeksi puandan seneye kapayarak yıllık bazda %26 oranında getiri sağlamıştır. Aylık ekonomik ve finansal gelişmelerin kısa bir özetini vermeye çalıştığımız bir sonraki sayımızda görüşmek dileğiyle. Yazı Dr. A. Kerem ÖZDEMİR BASEL III: Karşı Taraf Kredi Riski, Sistemik Açıdan Önemli Kuruluşlar ve Diğer Yapısal Bloklara İlişkin Düzenlemeler Karşı Taraf Kredi Riski (Counterparty Credit Risk: CRR) Karşı-taraf kredi riski (KKR), iki tarafa da yükümlülük getiren bir işlemin muhatabı olan karşı tarafın, bu işlemin nakit akışında yer alan son ödemeden önce temerrüde düşme riskini ifade eder. KKR, türev araçlar, repo ve ters-repo işlemleri, menkul kıymet ve emtia ödünç işlemleri, kredili menkul kıymet işlemleri ( security financing transactions ) gibi para ve sermaye piyasası işlemleri gerçekleştiren bankalar için kredi riskine yol açan önemli bir risktir. KKR, kredi riskinden farklı olarak yapılan işlem dolayısıyla her iki tarafın riske maruz kalabileceği ve bu riske maruz kalan tarafın piyasa koşullarına göre işlemin vadesi boyunca değişebileceği bir risktir. Kredi riski ile KKR nin genel özellikleri aşağıda yer alan tablodaki gibi özetlenebilir: Kredi Riski Sadece borç verenin riske maruz olması anlamında tek yönlü. Borç veren açısından risk bakiyesi her zaman pozitiftir. Karşı-taraf Kredi Riski İki taraf da işlemin piyasa değerine bağlı olarak zarara uğrayabileceği için çift yönlü. Pozisyonun değeri pozitif veya negatif olabilir. Riske maruz taraf, işlemin vadesine kadar pozisyon değerinin pozitif olduğu taraftır. 2

3 Vadesinde anapara ve faiz tahsil edilir. Antlaşmaya bağlı olarak mahsuplaşma (alacakların netleştirilmesi ve kalan bakiyenin ödenmesi) mümkündür. Maruz kalınan riskin ölçümü/tahmini Maruz kalınan KKR işleme konu varlığın ve temînâtın nisbeten daha kolaydır. değeri ile piyasa faktörlerine bağlı olarak değiştiği için ölçümü/tahmini daha güçtür. Basel II çerçevesinde karşı tarafın temerrüde düşmesi ve kredi değerliliğinin değişiminden kaynaklanan riskler dikkate alınmışken kredi değerlemesi ayarlamalarına (credit value adjustments: CVA) dayalı piyasa fiyatlı değerleme zararları dikkate alınmamıştır kriz sürecinde piyasa işlemlerindeki karşı taraf riskleri sebebiyle uğranılan zararların/kayıpların yaklaşık üçte ikisi kredi değerliliklerinin düşmesinden (yani CVA zararlarından), üçte biri isi fiilî temerrütlerden kaynaklanmıştır. Bu bağlamda, piyasa riskinde olduğu gibi, karşı taraf riskiyle ilgili düzenlemelerin makro-ihtiyatî açıdan yetersiz olduğu ve sistemik açıdan yol açabileceği olumsuz etkilerin dikkate alınmadığı görülmüştür. Banka kredilerine kıyasla türev bir işlemin kredi riskini ölçmek, gelecekteki risk bakiyesi (temerrüt halinde kaybedilecek tutar) bilinemediği için çok daha fazla karmaşıktır. Diğer taraftan, organize bir piyasada/borsada işlem gören türev araçlardaki kredi riski ise oldukça düşüktür. Bunun temel sebebi ise borsanın sözleşmenin tarafları arasında yer alması ve her iki tarafın sağlaması gereken teminat/marj konusunda sıkı kurallar olmasıdır. Günümüzde birçok ulusal denetim otoritesi standartlaştırılmış tezgâhüstü türev işlemlerin takasının merkezî karşı taraflarca (central counterparties: CCPs) gerçekleştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Borsalar gibi, merkezî karşı taraflar da türev işlemin iki tarafı arasında yer almakta ve teminatlar konusunda sıkı kurallar koymaktadır. Sonuç olarak, merkezî bir karşı tarafça takası gerçekleştirilen tezgâh-üstü türev işlemlerdeki kredi riski oldukça düşük olmaktadır. Komite, Basel III çerçevesinde merkezî karşı taraflarca takası gerçekleştirilen tezgâh-üstü türev işlemler için risk ağırlıklarını (%2) düşük seviyelerde tutarak diğer bir ifadeyle, sadece iki tarafın söz konusu olduğu (bilateral) işlemlere ise çok daha yüksek risk ağırlıkları uygulanmasını gerektirerek daha düşük sermaye yükümlülüğü gerektirmektedir. Buna ek olarak, kredi değerleme düzeltmeleri de (CVA) karşıtaraf kredi riski için sermaye yükümlülüğü hesaplamalarına dâhil edilmiştir. Daha önce ifade edildiği gibi bunun temel gerekçesi son finansal krizin ortaya koyduğu gibi karşı-tarafla ilgili kredi zararlarının üçte ikisinin karşı tarafın kredi kalitesinde meydana gelen bozulmalardan kaynaklanmış olmasıdır. CVA sermaye yükümlülüğünün hesaplanmasında bankalar standart yaklaşımı veya denetim otoritesinin onayına tâbi olarak kendi geliştirdikleri ileri ölçüm yaklaşımını kullanabilecektir. Ayrıca, CVA sermaye yükümlülüğünün azaltılmasında bankalara alternatif seçenekler de sunulmuştur. Sistemik Açıdan Önemli Finansal Kuruluşlar/Bankalar (Systematically Important Financial Institutions/Banks: SIFSs/SIBs) Finansal sistemin istikrarı açısından yarattıkları daha yüksek riskleri dikkate almak amacıyla sistemik açıdan önemli bankaların muhtemel kayıplar/zararlar için daha güçlü/nitelikli ve yüksek sermaye bulundurmaları şart koşulmuştur. Komite, Finansal İstikrar Kurulu (Financial Stability Board) ile işbirliği içinde, söz konusu finansal kuruluşların/bankaların belirlenmesi için kantitatif ve kalitatif kriterler içeren bir metodoloji geliştirmiştir. Bu bağlamda, sistemik açıdan önemli bankalar, çekirdek sermayeden 3

4 karşılanmak üzere, bankanın sistemik açıdan taşıdığı öneme göre %1 %2.5 aralığında ek sermaye yükümlülüğüne tâbi olacaktır. Ek sermaye yükümlülüğünün yanında, denetim otoriteleri söz konusu bankaların faaliyetlerine, likidite seviyelerine, türev işlemlerdeki pozisyonlarına ve diğer bir takım işlemlerine de ek kısıtlamalar getirebilecek ve daha sıkı ve yoğun bir gözetim ve denetime tâbi tutabilecektir. İkinci ve Üçüncü Yapısal Bloklara İlişkin Düzenlemeler İkinci yapısal blokta yapılan değişiklikler, bilanço-dışı riskler ve menkul kıymetleştirme işlemleri, risk yoğunluklarının kontrolü, daha iyi ve etkin risk yönetimini teşvik edici düzenlemeler, daha sağlıklı ücretlendirme politikaları, değerleme uygulamaları, stres testleri, finansal araçların muhasebesi ve kurumsal yönetişim konularını kapsamaktadır. Üçüncü yapısal blok olan piyasa disiplini çerçevesinde öne sürülen yükümlülükler büyük ölçüde menkul kıymetleştirme ve bilanço-dışı işlemlere ilişkin bilgilerin paylaşımı konularını içermektedir. Bu düzenlemeler, yasal sermayenin bileşenleri ve bunların karşılık geldiği risk kalemlerinin daha ayrıntılı bir biçimde sunulmasını ve bankanın yasal sermaye yeterliliği oranını hesaplamada izlediği metodolojinin ve kullandığı yöntemlerin kapsamlı bir biçimde açıklanmasını gerektirmektedir. Piyasalardan Rakamlar (a) Para ve Döviz Piyasaları / / TCMB A.O. Fonlama Maliyeti (%) 5,82 6,84 8,51 8,96 BIST O/N Repo Faizi (%) 5,67 6,93 9,73 9,13 91 Gün Vadeli DİBS Faizi (%) 6,42 7,89 8,10 8,79 TL/USD 1,9054 2,0615 2,2918 2,1918 TL/EUR 2,5308 2,8231 2,8268 2,9112 USD/EUR 1,3274 1,3694 1,2335 1,3293 REDKE (TÜFE bazlı, 2003=100) 114,65 106,70 112,80 108,17 Kaynak: TCMB, BIST Borsa İstanbul Pay Piyasası toplam piyasa değeri son bir yılda %24 oranında artmıştır. Borsa İstanbul da işlem gören şirketlerin halka açık paylarının yaklaşık %63 ü yabancı yatırımcıların elinde bulunmaktadır. İşlem hacmindeki artış oranı yaklaşık %6 dır yılındaki toplam işlem hacmi 866 milyar TL olurken, Aralık ayındaki ortalama günlük işlem hacmi 4,19 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Bu değer 2014 ün aynı ayındaki hacmin yaklaşık %29 üzerindedir. 4

5 (b) Sermaye Piyasası Göstergeleri Büyüklükler (milyon TL) / % Değ. BIST Pay Piyasası Toplam Piyasa Değeri ,0 İşlem Hacimleri (Toplam) (milyon TL) Borsa İstanbul Pay Piyasası ,1 Borsa İstanbul Tahvil ve Bono Piyasası ,8 Borsa Dışı Sabit Getirili MK Piyasası ,1 Borsa İstanbul VİOP ,0 İşlem Hacimleri (Günlük Ortalama) (milyon TL) / % Değ. Borsa İstanbul Pay Piyasası ,6 Borsa İstanbul Tahvil ve Bono Piyasası ,0 Borsa Dışı Sabit Getirili Menkul Kıymet Piyasası ,2 Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Günlük Ortalama İşlem Hacmi ,3 Açık Pozisyon Sayısı ,2 DİBS Faiz Oranları / / yıl vadeli 7,27 9,25 8,41 9,28 2 yıl vadeli 7,30 9,26 8,00 9,13 3 yıl vadeli 7,51 9,40 7,92 9,09 5 yıl vadeli 7,72 9,49 7,95 9,16 10 yıl vadeli 7,97 9,66 7,97 9,21 Kaynak: BIST, SPK 120, ,000 B I S T PAY P İ YA S ASI AY L I K İ Ş L E M H A C M İ 100,000 80,000 80,000 60,000 40,000 20,000 60,000 40,000 20, İşlem Hacmi (Milyon TL) BIST100 Endeksi Aylık işlem hacimlerinin yer aldığı yukarıdaki grafikte, BIST100 Endeksi ile birlikte artan bir hacimden söz etmek mümkündür. 5

6 3,623 5,315 5,338 5,373 4,817 3,952 3,811 3,548 3,475 3,657 3,503 3,815 24,386 23,616 26,166 26,832 29,122 29,181 32,403 30,696 30,921 33,711 32,960 44,441 Borçlanma araçları piyasasında (BAP) 2014 yılında kamu menkul kıymetleri (devlet tahvilleri ve kira sertifikaları) ve özel sektör menkul kıymetleri (özel sektör tahvilleri, banka bonoları, varlığa dayalı menkul kıymetler, finansman bonoları, sukuklar) işlem görmüştür. Borsa İstanbul da on iki aylık toplam işlem hacmi 7,6 trilyon TL olarak gerçekleşmiştir ve bu rakam geçen senenin aynı dönemine göre %11 lik bir artışa işaret etmektedir yılında toplam işlem hacminin % 3,38 i özel sektör borçlanma araçlarında gerçekleşirken, bu oran 2014 yılında % 4,14 olmuştur. Denilebilir ki, piyasada özel sektör borçlanma araçlarının payı hızla artmaktadır. Borsa İstanbul da işlem gören tahvil ve bonoların Aralık ayında günlük ortalama işlem hacmi, geçen senenin Aralık ayına göre %20 civarında büyürken, borsa dışı pazarda %- 17 lik bir küçülme vardır. Borsa da gerçekleşen işlemler borsa dışı işlemlere göre her geçen yıl daha hızlı artmaktadır yılında BIST BAP daki toplam işlem hacmi borsa dışı pazarın yaklaşık 7 katı olmuştur. TAHVİL VE BONO PİYASALARI GÜNLÜK İŞLEM HACİMLERİ (MİLYON TL) Borsa Istanbul Borsa Dışı Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VİOP) işlem hacmi 2014 te 436 milyar TL ye çıkarak geçen senenin 2 katı bir büyüklüğe ulaşmıştır. İşlem hacminde en büyük pay, geçen dönemlerde olduğu gibi endeks vadeli işlemlere aittir. 6

7 7.3% 0.7% 91.9% Endeks Vadeli İşlem Döviz Vadeli İşlem Diğer (c) Temel Ekonomik Göstergeler 2013 Ocak- 2013/ Ocak- 2014/11 Kasım Kasım İhracat f.o.b. (milyon $) İthalat f.o.b. (milyon $) Cârî İşlemler Dengesi (milyon $) /12 TÜFE Enflasyonu (%) 7,40 8,17-0,44 Yurtiçi ÜFE Enflasyonu (%) 6,97 6,36-0,76 SÜE % Değişim (mevsim ve 6,78 0,79 (Kasım) -0,15 (Kasım) takvim etkilerinden arındırılmış) KKO (%) (mevsim etkilerinden 75,80 74,40 0,54 arındırılmış) Kaynak: TÜİK, TCMB Bu e-bülten bilgilendirme amacıyla hazırlanmıştır. Bültenin içeriğine ilişkin hatalardan ve kullanımından doğan zararlardan SERPAM-Sermaye Piyasaları Araştırma ve Uygulama Merkezi sorumlu değildir. 7