Açık Erişim, Açık Veri

Transkript

1 Açık Erişim, Açık Veri Yaşar Tonta Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/ 1

2 Plan Açık erişim nedir? Fon sağlayıcılar Araştırmacılar Yayıncılar Kütüphaneciler Araştırma verilerine açık erişim Açık veri Sonuç 2

3 Açık erişim tanımı 1. ücretsiz...[çevrimiçi, tam metin] erişim 2. [Açık erişim] eserin tam bir sürümü... açık erişime, sınırsız dağıtıma, birlikte çalışabilirliğe ve uzun dönemli arşivlemeye olanak sağlamak için... en azından bir çevrimiçi arşivde depolanır. Kaynak: Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities 3

4 Açık erişim nasıl sağlanır? Kaynak: 4

5 Yeşil yol Web sayfası aracılığıyla 5

6 Yeşil yol Kurumsal arşiv aracılığıyla 6

7 Yeşil yol - Konu arşivi aracılığıyla (eprints.rclis.org) 7

8 Altın yol - Açık erişim yayıncılık 8

9 Açık erişim hakemli dergi makalelerine ücretsiz hemen sürekli çevrimiçi erişim demektir. Kaynak: 9

10 Açık erişimin kime yararı var? Topluma Araştırma döngüsünün hızlanması Araştırmacılara Araştırma etkisinin artması Üniversitelere Araştırma etkisinin artması Yatırımın getirisinin artması Öğretmenlere Eğitim-öğretim amacıyla kullanım sınırlamalarının kalkması Yayıncılara Dağıtım, görünürlük ve etki faktörünün artması 10

11 Açık erişim ve fon sağlayıcılar 1 fon sağlayıcı açık erişimi zorunlu tutuyor (ama uygulanmıyor..) 1 inin gönüllü politikası var 1 inin politikası yok TÜBİTAK ve YÖK ün açık erişim politikaları yok Araştırma verilerine açık erişimin adı geçmiyor Kaynak: MedOANet anketi,

12 Araştırmacılar ve açık erişim Kaynak: K.L. Ertürk, Türkiye de bilimsel iletişim: Bir açık erişim modeli önerisi. (Doktora tezi) 2008., s

13 Araştırmacılar paylaşıyor mu? Kaynak: K.L. Ertürk, Türkiye de bilimsel iletişim: Bir açık erişim modeli önerisi. (Doktora tezi) 2008, s

14 Yayıncıların %67 si (dergilerin %90 ından fazlası) açık erişimi destekliyor &mode=simple 14

15 Açık erişim ve yayıncılar Kaynak: K.L.Ertürk, M.E.Küçük (2010), Kurumsal Açık Arşivlerin Etkin Kullanımı:Türkiyedeki Bilimsel Elektronik Yayıncıların Görüşleri. Bilgi Dünyası, 11(1): , s

16 %25 Ama makalelerin sadece %25 i Açık Erişim! 16

17 Açık Erişim Yasa, Yaptırım ve Önerileri ABD, İspanya, İtalya ScienceEurope (Ulusal Araştırma Fonlayıcıları Derneği) Avrupa Üniversiteler Derneği Birleşik Krallık, Almanya, Hollanda, İsveç, Danimarka vd. ülkelerin girişimleri (30+ fon sağlayıcı yaptırımı, 100+ kurumsal yaptırım) Wellcome Trust (2005) 17

18 Ön baskı Son baskı Yayınlanmış hali Ön baskı 18

19 Hemen Depolama/Seçimli Erişim Yayının kabulünden hemen sonra Üniversitenin kurumsal arşivinde Yazarın kabul edilen yayınının taslağının (yayıncının PDF si değil) Hem tam metninin hem de üst verisinin (yazar, tarih, başlık, dergi, vs.) depolanması CERN QUT Liege Minho Southampton Kaynak: S. Harnad, guid.html 19

20 Bilgiye erişim ve kütüphaneler 20

21 Üye olmadan asla! 21

22 Üye olmadan üst veri bile yok 22

23 23

24 Üye olduktan sonra 24

25 25

26 26

27 British Library 27

28 Yazma eser, 13. yüzyıl 28

29 Açık erişim - Hacettepe 29

30 Açık erişim - Bilkent 30

31 Bu makale aslında açık erişim 31

32 Açık erişim - MİTOS 32

33 33

34 Açık erişim - YÖK 34

35 35

36 Üye olmadan asla! 36

37 Bir kullanıcının üye formuyla imtihanı 37

38 YÖK tez istatistikleri 38

39 Nasıl olmalı? DART 39

40 Nasıl olmalı? DART (devamla) 40

41 Nasıl olmalı? NDLTD 41

42 Ufuk 2020 ve Avrupa Araştırma Alanı AB destekli araştırma projelerinin çıktılarına (raporlar, makaleler, vs.) Hem yeşil hem de altın yol destekleniyor Araştırma verilerine açık erişim pilot projesi yürütülecek Açık Bilim (bulguların doğrulanması vs.) için araştırma verilerine erişim şart 42

43 Araştırma verisi nedir? Bilimsel araştırmalarda temel kaynak olarak kullanılan ve araştırma bulgularını geçerlemek için gereken maddi kayıtlar (sayısal ve metin türü veriler, görüntü ve ses kayıtları, vd.) Lab notları, ilk analizler, makale taslakları, araştırma planları, hakem değerlendirmeleri, kişisel yazışmalar veya fiziksel nesneler (ör., lab numuneleri, test hayvanları) bu tanımın dışında Kaynak: 43

44 Niçin verilere açık erişim? Araştırma giderleri (ABD yılda 60 milyar dolar, AB FP7 de 50 milyar avro, H2020 de 71 milyar avro) Yatırımın getirisi Yılda %30 veri artışı (bir insan genomu 30TB, CERN yılda 30PB veri üretiyor Bilimsel buluşların artması Araştırmayı kolaylaştırmak Bulguları doğrulama gereği / Kötü bilimden kaçınmak Araştırma etkisinin artması (atıflarda %9-%30 artış) Bilgi edinme özgürlüğü Kaynak: Managing research data, s. 2; atıf avantajı için): 44

45 Niçin veri paylaşımı? Büyük veri herkese açılırsa Avrupa da yılda milyar avro tasarruf sağlanacak AB ye doğrudan ve dolaylı etkisi yılda 140 milyar avro Engeller azalmış ve alt yapı iyileştirilmiş olsaydı bu miktar 2008 de 200 milyar avro olacaktı Avrupa GSMH sinin %1,7 si) Kaynak: Open data access policies and strategies in the European Research Area and beyond. August

46 Veri yayını piramidi (4) Mevcut veri dizilerini açıklayan veri yayınları (2) Verilerin açıklamaları makaleye ek dosyalarda açıklanır Veri içeren yayınlar İşlenmiş veriler ve veri gösterimleri Veri dermeleri ve yapısal veri tabanları Ham veriler ve veri dizileri (1) Veriler makalede yer alır ve açıklanır (3) Makalede veri merkezlerindeki / arşivlerindeki verilere atıf yapılır (5) Kurumun çekmecelerindeki ve disklerindeki veriler 46

47 Veri dergileri 47

48 Araştırma verilerinin ömrü Araştırma verilerinin ömrü projeden daha uzun Veri YENİDEN KULLANIMI Veri ERİŞİM Veri YARATMA Veri Araştırmayı tasarla İŞLEME Veri yönetimini planla (format, depolama vs.) Paylaşım iznini planla Mevcut verileri bul Veri topla (deney, gözlem, ölçüm, benzetim) Üst veri elde et ve yarat Veri ANALİZİ Veri KORUMA Kaynak: Managing your research data: Planning to share. UK Data Archive, 24 Oct

49 OECD İlkeleri Açıklık kültürü ve araştırma verilerinin paylaşımı Veri erişim ve paylaşımında iyi uygulamalar Kamu destekli araştırma verilerine erişimi ve veri paylaşımını kısıtlamanın potansiyel maliyeti ve yararları Bilim politikalarında verilere erişim ve veri paylaşımıyla ilgili düzenlemeler Araştırma verilerine erişimin düzenlenmesi için ortak işletimsel ilkeler Uluslararası araştırma verilerinin paylaşım ve dağıtımının geliştirilmesi Kaynak: 49

50 Araştırma verileri yönetimi neleri kapsar? Veri yönetimi planlaması Veri yaratma/tanımlama Veri belgeleme (veri toplama ve yönetim için standartlar ve yöntemler) Veriye erişim, kullanım ve paylaşımı Etik ve entellektüel mülkiyet Depolama ve yedekleme Uzun dönemli veri koruma stratejisi (DCC) 50

51 Veri yönetimi politikaları Avustralya: Veri yönetimi altyapısı ve hizmetleri için 152M AUSD yatırım ABD: NSF proje başvurularında 2 sayfalık bir veri yönetim planı (2011) İngiltere: Çoğu fon sağlayan kuruluş araştırma çıktılarına erişim, bunların yönetimi ve uzun dönemli saklanması konusunda bildirim istiyor. Ama yaptırım henüz yok. Çoğu disiplinde ulusal veri merkezi hizmetleri yok O zaman araştırmalarımıza kim göz kulak oluyor? Akademik araştırma topluluğu? Kaynak: Managing Research Data, s. 5 51

52 Birleşik Krallık taki bazı veri merkezleri UK Data Archive Archaeology Data Service British Atmospheric Data Centre British Oceanographic Data Centre Environmental Information Data Centre European Bioinformatics Institute Natural Geoscience Data Centre NERC Earth Observation Data Centre Polar Data Centre UK Solar System Data Centre Digital Curation Centre Kaynak: Managing research data, s

53 Veri yönetimi politikaları ve Türkiye OECD Kamu Destekli Araştırma Verilerine Erişim Bildirgesi

54 Türkiye Ulusal Veri Merkezi İdari ihtiyaçlar, tasarruf imkânı ve siber güvenlik gereksinimleri doğrultusunda, halen her kurumda müstakil olarak işletilmekte olan veri merkezlerinin tek bir çatı altında birleştirilerek Türkiye Kamu Entegre Veri Merkezi nin kurulması önem arz etmektedir. Kaynak: 54

55 BAK-TÜİK Projesi Kaynak: 55

56 TÜBİTAK ın veri yönetim politikası var mı? TÜBİTAK Science Europe a, EuroCRIS e, üye değil 56

57 Ya YÖK ün, üniversitelerin? 57

58 Hacettepe Üniversitesi 58

59 Paydaşlar / Tartışma konuları Üniversiteler, araştırma birimleri, BT bölümleri, araştırmacılar, akademik birimler, kütüphaneler Verilerin sahibi kim? Verilere başkalarınca empoze edilmiş gerekirlikler var mı? Hangi veriler tutulacak? Ne kadar süreyle yaşatılacak? Dijital veriler nasıl korunacak? Etik sorunlar var mı? Verilere nasıl erişilecek? Veriler ne kadar açık olacak? Giderleri kim karşılayacak? Yerel veri yönetimine başka seçenekler var mı? Kaynak: 59

60 Erişim olmayınca... Kaliforniya Üniv. Berkeley Kütüphanesinde 2012 de 2,7M ödünç kitap verilmiş, 33M makale indirilmiş, 13M USD lisans ücreti ödenmiş ULAKBİM de 2012 de 16M makale indirilmiş, 42M TL lisans ücreti ödenmiş ANKOS ta 2012 de yaklaşık 12M makale indirilmiş Berkeley de 36K öğrenci, 2K ö. üyesi kişi başı 868 makale indirmişler TR de 4,5M öğrenci, 130K ö. üyesi kişi başı 6 makale indirmişler Kaynak:

61 Amerika bir oligarşi mi oldu? ABD nin net özel varlıklarının üçte ikisi nüfusun %5 inde toplanmış. En zengin 400 Amerikalının serveti, 150 milyon Amerikan vatandaşının toplam servetinden daha fazla Kaynak: 61

62 Herkes için eşitsizlik... 62

63 TÜİK Kaynak: 63

64 TÜİK... Açık veri olmayınca Dilimler küçüldükçe, gelir eşitsizliğine ilişkin daha çarpıcı sonuçlar ortaya çıkmaktadır (Çelik, 2004: 60). Kaynak: Şadan Çalışkan, Türkiye de gelir eşitsizliği ve yolsuzluk. Sosyal Siyaset Konferansları, Sayı: 59, 2010/2, s s

65 Ne yapılmalı? Kamu fonlarıyla desteklenen araştırmalardan üretilen tüm yayınlara ve araştırma verilerine açık erişim yasayla düzenlenmeli Kamu destekli araştırma yayınları ve verileri yönetimi alt yapısı kurulmalı, hizmetler geliştirilmeli Bu yayınlar ve veriler açık arşivler aracılığıyla kullanıma açılmalı Yayınlara ve verilere açık erişim araştırma desteği alabilmede ön koşul olmalı Desteklenen araştırma önerilerinde veri yönetim planı olmalı 65