Sigara ve dumansýz tütün (Maraþ Otu) kullananlarda serum adenosin deaminaz düzeyleri

Transkript

1 Týp Araþtýrmalarý Dergisi 2004: 2 (3): 7-11 ARAÞTIRMA Sigara ve dumansýz tütün (Maraþ Otu) kullananlarda serum adenosin deaminaz düzeyleri Nurhan Köksal 1, Fatma Ýnanç 2, Metin Kýlýnç 2 1 Kahramanmaraþ Sütçü Ýmam Üniversitesi Týp Fakültesi Göðüs Hastalýklarý Anabilim Dalý 2 Kahramanmaraþ Sütçü Ýmam Üniversitesi Týp Fakültesi Biyokimya Anabilim Dalý, Kahramanmaraþ Özet Amaç: Adenosin Deaminaz (ADA), lenfoid hücrelerin farklýlaþmasýnda, özellikle T lenfositler ve monositlerden makrofaj geliþiminde önemli rol oynarlar. ADA hücresel baðýþýklýk sisteminde, pürin ve DNA metabolizmasýnda önemli bir enzimdir. Sigara içerdiði birçok toxic ajandan dolayý DNA hasarý yapmaktadýr. Bu çalýþmada, sigara ve Maraþ otu (bir çeþit dumansýz tütün kullanýmý) kullananlarda serum ADA aktivitesi deðerlendirildi. Gereç ve Yöntem: Sigara içen (n=39), dumansýz tütün kullanan (n=47) ve saðlýklý kontrol (n=33) grubunda serum ADA aktiviteleri karþýlaþtýrýldý. Bulgular: Serum ADA aktivitesi sigara içen grupta 23.03±6.26 U/L, dumansýz tütün kullanan grupta 25.18±12.25 U/L, ve kontrol grubunda 17.20±4.50 U/L idi. Sigara içen ve dumansýz tütün kullanan grupta ADA aktiviteleri kontrol grubuna oranla istatistiksel olarak daha yüksek bulundu ( sýrasýyla p=0.017, p=0.001). Serum ADA aktivitesi, sigara içen grup ile dumansýz tütün kullananlar arasýndaki fark istatistiksel olarak anlamsýzdý (p>0.05). Sigara ve dumansýz tütün kullaným süresi ile serum ADA aktivitesi arasýnda korelasyon yoktu (p>0.05). Sonuç: Sigara içimi ve dumansýz tütün kullanýmý serum ADA aktivitesini arttýrmaktadýr. Anahtar Kelimeler: ADA, Maraþ otu, sigara, dumansýz tütün Yazýþma Adresi: Dr. Nurhan Köksal Kahramanmaraþ Sütçü Ýmam Üniversitesi Týp Fakültesi Göðüs Hastalýklarý Anabilim Dalý, Kahramanmaraþ Serum adenosine deaminase activity in smokers and users of smokeless tobacco Abstract Purpose: Adenosine deaminase (ADA) is essential for the differentiation of lymphoid cells, particularly T cells, and plays a role in the maturation of monocytes to macrophages. ADA, an important enzyme in purine and DNA metabolism is considered to be an indicator of cell-mediated immunity. Tobacco causes DNA damage because of its toxic contents. The aim of this study was to evaluate the diagnostic value of serum ADA activity in smokers and Maraþ powder users (a variety of smokeless tobacco). Material and Methods: We compared the serum ADA levels in smokers (n=39), in users of smokeless tobacco (n=47) and in healthy control subjects (n=33). Results: The ADA activities were 23.03±6.26 U/L in smokers, 25.18±12.25 U/L in smokeless tobacco group, and 17.20±4.50 U/L in control subjects. The results of smoker and smokeless tobacco group were statistically significant higher than control group (p=0.017, p=0.001 respectively). There was no statistically significant differences between the smokers and smokeless tobacco group (p>0.05). The serum ADA activities did not correlate with the duration of substance use. Conclusion: Both tobacco and smokeless tobacco increase the serum ADA activity. Key words: ADA, Maraþ powder, smoking, smokeless tobacco

2 8 Maraþ otu kullananlarda ADA düzeyleri Tablo 1. Olgularýn demoðrafik özellikleri. Sigara kullanan (n=39) 39/ ± ± ±15.57 (paket/yýl) Maraþ otu (n=47) 47/ ± ± ±9.89 (yýl) Kontrol (n=33) 33/ ± ± Cinsiyet (E/K) Yaþ Serum ADA (U/L) Alýþkanlýk süresi Adenozin deaminaz (ADA) enzimi (EC ) insan hücrelerinde geniþ ölçüde yer alan bir "DNA turnover" enzimidir. Pürin metabolizmasýnýn hýz kýsýtlayýcý basamaðýnda bulunur ve sýrasýyla adenozin ve deoksiadenozini; inozin ve deoksiinozine dönüþtürür. Bu enzim tüm memeli hücrelerinde bulunmakla birlikte en çok lenf nodlarý, dalak ve timus gibi lenfoid organlarda yer almaktadýr. Adenozin deaminaz baskýn olarak T lenfosit enzimi olup, plazma aktivitesi hücresel immünitenin uyarýldýðý durumlarda artmaktadýr. Genel olarak immünitenin arttýðý durumlarda ADA aktivitesi artmakta, özellikle infeksiyon hastalýklarýnýn çoðunda ve bazý malignitelerde yüksek düzeyde saptanmaktadýr (1,2). ADA aktivitesi tüberküloz, sarkoidoz, psittakoz, brucella, tifo, romatoid artrit, akut viral hepatit, akut lösemi ve malignitelerde yüksek, immün yetmezlikte düþük düzeylerde bulunmaktadýr (3-10). ADA aktivitesi kanda, dokuda ve vücut sývýlarýnda ölçülebilmektedir. Özellikle tüberküloza baðlý plevral efüzyonlarda, diðer infeksiyonlar ve malignite gibi nedenlerle oluþan efüzyonlara oranla önemli ölçüde yüksek ADA aktivitesi içermektedir (7,8). Tütün içerdiði binlerce toksik ajan nedeniyle insan vücudunda birçok deðiþik hastalýða neden olmasýna raðmen, bu hastalýklarýn tam olarak nasýl oluþtuðunu açýklayacak biyokimyasal mekanizmalar tam olarak anlaþýlmýþ deðildir (11). Tütünün insanlar arasýnda en sýk kullaným þekli sigaradýr. Bunun dýþýnda dumansýz tütün olarak bilinen tütün kullanýmý, kullaným þekli ve yaygýnlýðý açýsýndan coðrafi farklýlýk göstermektedir. Bu ürünlerin hemen tamamý geleneksel usuller ile üretilip pazarlanmaktadýr. Bölgemizde Maraþ otu denilen ve tütün yapraklarýndan elde edilen bir toz aðýz mukozasý yoluyla kullanýlmaktadýr (12,13). Maraþ otu, Nicotiana Rustica L. isimli tütün bitkisinin kurutulmuþ yapraklarýndan elde toz ile belli bir oranda karýþtýrýlan meþe külünden geleneksel yöntemlerle hazýrlanmaktadýr. Hazýrlanýþ ve kullaným þekli bakýmýndan Sudan'da yaygýn olarak kullanýlan, bir çeþit dumansýz tütün olan Toombak ile benzerlikler göstermektedir /Tombak). Hazýrlandýktan sonra gr' lýk nylon poþetler halinde pazarlanmaktadýr. Kullaným için yaklaþýk 1-2 gr kadar Maraþ otu sigara kaðýdýna konularak üst veya alt dudak ile diþ arasýna konularak 5-10 dk tutulduktan sonra tükürülerek dýþarý atýlýr. Bu kullaným gün içerisinde arasý tekrarlanýr. Nicotiana Rustica L. bitkisinde, sigaranýn elde edildiði Nicotiana tobacum'a göre 5-8 kat daha fazla nikotin ve sigaraya göre daha fazla oranda tobacco spesifik nitrozamine içermektedir (13,14). Tütünün birçok bileþeni hücrenin fonksiyonel ve yapýsal biyomolekülleri ile etkileþerek doðrudan hasar yapabilmektedir. Ayrýca sekonder toksik biyomolekülerle veya oganizmanýn immun sistemini aktive ederek dolaylý olarak da hasar oluþturabilmektedir. Tütünün içerdiði kanserojenik ve mutajenik ajanlar arasýnda poliaromatik hidrokarbonlar, nitrozaminler, aromatik aminler, aldehitler, organik ve inorganik bileþikler yer alýr (11). Bu bileþikler deðiþik oranlarda dumansýz tütün ürünlerinde de mevcuttur. Bu maddelerin hemen tamamý DNA üzerine toksik etkiler göstermektedir (15). Bu toksisite nedeniyle DNA hasarý ve buna baðlý geliþen karsinogenesis tütün kullananlarda kullanmayan populasyona göre daha fazladýr (16). Ayný zamanda bu bileþikler oksidatif strese de neden olmaktadýrlar. ADA'nýn pürin ve DNA metabolizmasýnda rolü ve oksidatif stres de aktivitesi artan bir enzim olmasýndan yola çýkarak dumansýz tütün ve sigara kullananlarda serum ADA düzeyini araþtýrmayý amaçladýk. Gereç ve Yöntem Çalýþmamýza sigara içen 39, dumansýz tütün (Maraþ otu) kullanan 47 ve kontrol grubu olarak 33 saðlýklý erkek gönüllü alýndý. Sosyokültürel nedenlerden dolayý bölgemizde dumansýz tütün kullanýmý daha çok erkekler arasýnda yaygýn olduðundan ve kadýnlar arasýnda kullanýmý nadir olduðundan dolayý dumansýz tütün kullanan grup sadece erkek cinsiyetten oluþmuþtur. Bu duruma baðlý olarak kontrol ve sigara içen grup da erkeklerden oluþturuldu. Tüm olgularýn geçirilmiþ ve var olan hastalýk hikayesi alýndý. Hikayesinde daha önceden geçirilmiþ veya var olan akciðer hastalýðý, koroner kalp hastalýðý ve kalp yetmezliði, diyabet, romatizmal hastalýk, diðer sistemik hastalýðý olanlar ve yakýn zamanda geçirilen enfeksiyonu olanlar çalýþma dýþý býrakýldý. Sigara içen grupta olanlarýn günlük içtikleri sigara

3 Maraþ otu kullananlarda ADA düzeyleri 9 Grafik 1. Serum ADA aktivitesinin sigara içen, dumansýz tütün kullanan ve kontrol grubuna göre daðýlýmý. miktarý ve sigara içtikleri süre paket/yýl olarak kaydedildi. Yine ayný þekilde Maraþ otu kullanan grupta Maraþ otu kullaným süresi yýl olarak kaydedildi. Maraþ otu ile birlikte ayný zamanda sigara da içen olgular çalýþma dýþý býrakýldý. Tüm olgulardan 5'er ml venöz kan alýnarak dakika dinlendirildi. Daha sonra 2500 devirde 10 dakika santrifüj edilerek serum ayrýldý. Serum örnekleri etiketlendirilerek -70oC'de analiz yapýlacak güne kadar bekletildi. Serum ADA aktivitesi ölçümü spektrofotometrik olarak Giusti yöntemi ile U/L cinsinden ölçümü yapýldý (17). Ýstatistiksel Analiz: Çalýþmada elde edilen veriler ortalama standart sapma olarak verildi. Gruplar arasý yaþ ve serum ADA aktivitesi arasýnda fark olup olmadýðý Varyans analizi ile test edildi. Sonrasýnda ikili karþýlaþtýrmalar için Tukey testi kullanýldý. Sigara ve maraþ otu kullaným süresi ile ADA aktivitesi arasýndaki iliþki Pearson korelasyonu ile deðerlendirildi. P deðeri 0.05'den küçük deðerler anlamlý olarak kabul edildi. Bulgular Olgularýn demoðrafik özellikleri Tablo 1'de verilmiþtir. Sigara içen grubun yaþ ortalamasý 35.74±9.59, Maraþ otu kullanan grubun 39.74±12.10 ve kontrol grubunun 35.57±9.44 idi. Yaþ ortalamalarý bakýmýndan gruplar arasýnda istatistiksel fark yoktu (p>0.05). Gruplara göre ADA aktivitesi daðýlýmý grafik 1'de görülmektedir. Serum ADA aktivitesi, sigara içen olgularda 23.03±6.26 U/L, Maraþ otu kullananlarda 25.18±12.25 U/L ve kontrol grubunda 17.20±4.50 U/L idi. Maraþ otu kullananlarda serum ADA aktivitesi, sigara kullananlara ve kontrol grubuna göre daha yüksek olarak bulundu. Aradaki fark kontrol grubuna göre istatistiksel olarak anlamlý, sigara kullanan gruba göre istatistiksel olarak anlamlý deðildi (sýrasýyla p=0.001, p>0.05). Sigara kullananlarýn da serum ADA aktivitesi kontrol grubuna göre istatistiksel olarak anlamlý derecede yüksekti (p=0.017). Sigara ve dumansýz tütün kullaným süresi ile serum ADA aktivitesi arasýnda korelasyon yoktu (p>0.05). Tartýþma Sigara kullanýmý birçok hastalýðýn etyolojisinde yer almaktadýr. Ancak günümüzde sigara kullanýmý da bir hastalýk olarak kabul edilmektedir. Sigara içimi nedeniyle herhangi bir hastalýk ortaya çýkmadan önce, vücutta birçok sistem üzerine hücresel düzeyde zararlý etkileri saptanabilmektedir (11,18). Sigaraya baðlý geliþen hastalýklarýn patogenezini anlamada, hücresel zararlarýný anlamak iþin temelini oluþturur. Bu nedenlerden dolayý son yýllarda serbest oksijen radikalleri ve

4 10 Maraþ otu kullananlarda ADA düzeyleri oksidatif stres ile genotoksisite üzerine etkilerini inceleyen yüzlerce çalýþma yapýlmýþtýr. Bizim çalýþmada, sigara ve dumansýz tütün kullananlarda serum ADA aktivitesinin kontrol grubuna göre daha yüksek olarak bulunmuþtur. Bu sonuç sigara ve dumansýz tütün kullanýmý sonucu lenfosit proliferasyonu ve aktivasyonunun artmýþ olabileceðinin yanýnda, geliþen oksidatif stres sonucunda da ADA aktivitesinin artmýþ olabileceðini düþündürtmektedir. Ayrýca sigara bronþlarda bronþ assosiye lenfoid doku miktarýný arttýrmaktadýr.(19). Buradan yola çýkarak bir spekülasyon yapmak gerekirse; bronþ assosiye lenfoid dokuda artan lenfosit aktivasyonu ve proliferasyonu sonucunda da artmýþ ADA aktivitesi saptanabilir. ADA aktivitesinin normal sýnýrlarda olmasý T lenfosit geliþimi ve fonksiyonlarý açýsýndan önemlidir. Genetik olarak ADA enzim eksikliði aðýr immün yetmezlik tablolarý ile karþýmýza çýkmaktadýr (2,7,20). Uzun süreli vücuda zararlý maddelere maruz kalma ile de immün sistemde deðiþiklikler olabilmektedir. Devi ve arkadaþlarýnýn sigara fabrikasý iþçilerinde, serum ADA aktivitesi bakmýþlar. Bu çalýþmada yaþlarý arasýnda toplam 70 erkek fabrika iþçisi ve 70 saðlýklý gönüllü almýþlar. Çalýþma sonucunda ADA aktivitesini tütün fabrikasý çalýþanlarýnda gönüllülere göre istatistiksel olarak anlamlý yüksek bulmuþlar yüksek bulmuþlar. Bunun nedenini de tütün de bulunan toksik ajanlarýn hücresel immünite üzerine olan etkisi ile açýklamýþlar (21) Sigara kullanýmý ile günümüzde tespit edilen 55'e yakýn kanserojen madde vücuda alýnmaktadýr. Bunlar poliaromatik hidrokarbonlar, nitrosaminler, aromatik aminler, aldehitler, organik ve inorganik bileþiklerdir. Bu maddeler içinde özellikle poliaromatik hidrokarbonlar ve nitrosamin bileþikleri hücre içerisinde DNA'ya kovelent olarak baðlanarak DNA hasarýna yol açmaktadýr. Maruz kalýnan biyolojik genotoksik etkenin dozu ve süresiyle iliþkili olarak DNA'da bozulmaya ve malign transformasyon geliþiminde önemli basamak olduðu düþünülmektedir (11,16,22). Sigaranýn neden olduðu saðlýk sorunlarýndan dolayý son yýllarda yürütülen sigara karþýtý kampanyalar sayesinde özellikler birçok ülkede sigara kullanma oranlarýnda düþüþ gözlenmektedir. Bunun yanýnda Amerika, Ýskandinav ülkeleri, Sudan, Suudi Arabistan ve Türkiye gibi ülkelerde dumansýz tütün kullanýmýnda artýþ göze çarpmaktadýr (14,23). Bunu en çok göze çarpaný Ýsveç'te, burun yoluyla kullanýlan ve snuff olarak isimlendirilen dumanýz tütündür. Kampanyalar sonucu Ýsveç'te sigara kullanýmý yýllar içinde %46'dan %6'ya düþerken, diðer taraftan dumansýz tütün kullanýmý erkekler arasýnda %9, kadýn kullanýcýlar arasýnda %3 artmýþtýr (24). Belki dumansýz tütün kullanýmýnýn neden olduðu saðlýk sorunlarýnýn boyutlarý ile sigaranýn neden olduðu saðlýk sorunlarýnýn boyutu kýyaslanamayacak kadar az dahi olsa, giderek artan oranda dumansýz tütün kullanýmý ileride daha büyük saðlýk sorunlarýna yol açabileceði unutulmamalýdýr. Ülkemizde özellikle Kahramanmaraþ, Gaziantep, Osmaniye ve Adýyaman illeri civarýnda Maraþ otu olarak bilinen tütün yapraklarýndan elde edilen bir toz üst veya alt dudak ile diþler arasýna alýnmak suretiyle kullanýlmaktadýr. Gerek hazýrlanýþ, gerekse kullaným þekli itibariyle Sudan'da yaygýn olarak kullanýlan ve Tombak olarak bilinen dumansýz tütüne benzerlik göstermektedir (13,14). M Kýlýnç ve arkadaþlarýnýn Maraþ otu kullananlarda oksidatif stresi inceledikleri çalýþmalarýnda; Maraþ otu kullananlarda kontrol grubuna göre katalaz, süperoksit dismutaz ve glukoz 6 fosfat dehidrogenaz düzeyini düþük, malondialdehit düzeyini ise yüksek olarak bulmuþlardýr (14). Artan oksidatif stresle birlikte ADA aktivitesinin de arttýðý kabul dilmektedir. Bizim çalýþmamýzda sigara ve Maraþ otu kullananlarda serum ADA aktivitesinin yüksek olmasýnýn nedenlerinden biri de artan oksidatif stres olabileceði düþünülmektedir. Serum ADA aktivitesi bazý kanser türlerinde artarken, bazý tür kanserlerde ise ya azalýp ya da deðiþmemektedir (8). Akciðer, plevra, larinks, mesane, kolorektal, mide ve prostat maligniteleri gibi birçok neoplastik durumlarda doku ve serum ADA aktiviteleri yüksek bulunmuþtur (1-3,20,25-27). Neoplastik hastalýklarda immün sistemde aktive olan lenfositler vücudun neoplastik dokuya karþý temel savunmasýný oluþtururlar. Ýþte bu noktada ADA enzimi immün sistemde kritik rol oynadýðý düþünülmektedir. Nishihara ve arkadaþlarýnýn yapmýþ olduðu bir çalýþmada akciðer kanseri olan hastalarýn serum ADA aktivitelerini yüksek bulmuþlar (28). Bu hastalar cerrahi veya radyoterapi ile tedavi edildiklerinde serum ADA düzeylerinin belirgin olarak düþtüðünü bildirmiþlerdir (28). Benzer þekilde kanserli hastalarda ADA aktivitesinin yüksek olmasýný malign hücrelerde artan DNA turnoverýna baðlamýþlar ama aktivite artýþýnýn asýl mekanizmasý halen açýk deðildir (29). Çalýþmamýzda sigara ve Maraþ otu kullananlarýn serum nikotin düzeylerinin ölçülmemiþ olmasý, serum nikotin düzeyi ile ADA arasýnda korelasyona bakýlamamýþ olmasý kýsýtlýlýk olarak deðerlendirilebilir. Sonuç olarak sigara içimi ve dumansýz tütün kullanýmý serum ADA aktivitesini arttýrmaktadýr. Aradaki fark istatistiksel olarak anlamlý olmasa da Maraþ otu kullananlarýn serum ADA aktivitesi sigara içen gruba kýyasla daha yüksekti. Farklý tütün kullaným þekilleriyle vücuda alýnan nikotin ve diðer toksik madde miktarý deðiþiktir. Bu açýdan doku ve hücrelerin toksik madde maruziyet düzeyleri ve geliþen hücresel cevap da farklý olacaktýr. Kaynaklar 1.Camici M, Tozzi MG, Allegrini S, et al. Purine salvage enzyme activities in normal and neoplastic human tissues. Cancer Biochem Biophys 1990;11: Cristalli G, Costanzi S, Lambertucci C, et al. Adenosine Deaminase: Functional implications and different classes of inhibitors. Med Res Rev.

5 Maraþ otu kullananlarda ADA düzeyleri ;21(2): Akyol O, Gökbulut I, Köksal N, et al. The activities of purine catabolizing enzymes in plasma and bronchial washing fluid in patients with lung cancer and pneumonia, Clinical Biochemistry 2001;02: Yuksel H, Akoglu TF. Serum and synovial fluid adenosine deaminase activity in patients with rheumatoid arthritis, osteoarthritis, and reactive arthritis. Ann Rheum Dis 1988;47(6): Bota A, Gella FJ, Canalias F. Optimization of adenosine deaminase assay by response surface methodology. Clinica Chimica Acta 2000;290: Molinos L, Fernandez R, Dominguez MJ, et al. Adenosine deaminase activity in the aetiological diagnosis of community-acquired pneumonia. Scan J Infect Dis 1997;29: Ocana I, Martinez-Vazquez JM, Ribera E, et al. Adenosine deaminase activity in the diagnosis of lymphocytic pleural effusions of tuberculosis, neoplastic and lymphomatous origin. Tubercle 1986;67: Ocana I, Martinez-Vazquez JM, Segura RM, et al. Adenosine deaminase in pleural fluids. Test for diagnosis of tuberculous pleural effusion. Chest 1983;84:51. 9.Galanti B, Nardiello S, Russo M, Fiorentino F. Increased lymphocyte adenosine deaminase in typhoid fever. Scan J Infect Dis 1981;13: Dikensoy O, Namiduru M, Hocaoglu S, et al. Increased pleural fluid adenosine deaminase in brucellosis is difficult to differentiate from tuberculosis. Respiration 2002;69(6): Öztuna F. Sigaranýn hücresel etkileri. Akciðer Arþivi 2004;2: Erenmemiþoðlu A, Tekol Y, Kartal M, Kurucu S. Yurdumuzda dumansýz bir tütün kullanýmý: Maraþ otu. Doða-Turk J of Med Sci 1992; 16: Erenmemisoglu A. Re: Turkish smokeless tobacco "Maras Powder" Prev Med 1999; 28: Kilinc M, Okur E, Kurutas EB, et al. The effects of Maras powder (smokeless tobacco) on oxidative stress in users. Cell Biochem Funct 2004;22(4): Pfeifer GP, Denissenko MF, Olivier M, et al. Tobacco smoke carcinogens, DNA damage and p53 mutations in smoking-associated cancers. Oncogene 2002;21(48): Ohnishi S, Murata M, Kawanishi S. Oxidative DNA damage induced by a metabolite of 2-naphthylamine, a smoking related bladder carcinogen. Jpn J Cancer Res 2002;93(7): Giusti G. Adenosine deaminase. In: Bergmeyer MV, ed. Methods of enzymatic analysis. 2nd ed. New York: Academic Pres, pp , Reddy S, Finkelstein EI, Wong PS, et al. Identification of glutathione modifications by cigarette smoke. Free Radic Biol Med. 2002;33(11): Richmond I, Pritchard GE, Ashcroft T, et al. Bronchus associated lymphoid tissue (BALT) in human lung: its distribution in smokers and non-smokers. Thorax 1993;48(11); Eng Gan T, Dadonna PE, Mitchell BS. Genetic expression of adenosine deaminase in human lymphoid malignancies. Blood 1987;69(5): Devi BU, Kumar KSD, Babu SR, et al. Serum adenosine deaminase in tobacco factory workers. J Hum Ecol 2001;12(4): Hecht SS, Hofmann D. Tobacc specific nitrosamines, an important group of carcinogens in tobacco and tobaccosmoke. Carcinogenesis 1998;9: Brunnemann KD, Hoffmann J, Qi D. Chemical profile of two types of oral snuff tobacco. Food Chem Toxicol 2002;40: Nilsson R. A qualitative and quantitative risk assessment of snuff dipping. Reg Toxicol Pharmacol 1998;28: Yildirim Z, Hasanoglu HC, Akyol O, et al. Serum adenosine deaminase activities in lung cancer and mesothelioma. Clin Biochem. 1999;32(4): Durak Ý, Iþýk ACÜ, CanpolatO et al. Adenosine deaminase, 5' nucleotidase, xanthine oxidase, superoxide dismutase, and catalase activities in cancerous and noncancerous human laryngeal tissues, Free Radic Biol Med 1993;15: Durak I, Perk H, Kavutcu M et al. Adenosine deaminase, 5' nucleotidase, xanthine oxidase, superoxide dismutase, and catalase activities in cancerous and noncancerous human bladder tissues. Free radic Biol Med 1994;16: Nishihara H, Akedo H, Okada H, Hattori S. Multienzyme patterns of serum adenosine deaminase by agar gel electrophoresis: An eveluation of the diagnostic value in lung cancer. Clin Chim Acta 1970;30: Akyol O, Arslanoglu R, Durak I. Activities of free radical and DNA turnover enzymes in cancerous and non-cancerous human brain tissues. Redox Report 1995;1: