H STOLOJ VE EMBR YOLOJ

Transkript

1 TC. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 1970 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1050 H STOLOJ VE EMBR YOLOJ Yazarlar Prof.Dr. Süleyman AYDIN (Ünite 5-10) Doç.Dr. Hülya S VAS (Ünite 5-7) Yard.Doç.Dr. Emel ERGENE (Ünite 1-4,11) Arafl.Gör. Volkan KILIÇ (Ünite 3) Arafl.Gör. Gözde KILIÇ (Ünite 4) Editör Yard.Doç.Dr. Emel ERGENE ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2009 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Yard.Doç.Dr. Murat Ataizi Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. Belgin Boz Kitap Koordinasyon Birimi Yard.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Histoloji ve Embriyoloji ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde 350 adet bas lm flt r. ESK fieh R, Eylül 2009

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... ix Histolojiye Girifl... 2 G R fi... 3 H STOLOJ N N TANIMI... 3 H STOLOJ K PREPARAT HAZIRLAMA YÖNTEMLER... 4 Tespit (Fiksasyon)... 4 Y kama (Hidrasyon)... 5 Suyunu Giderme (Dehidrasyon)... 5 Parlatma (fieffaflaflt rma)... 6 Emdirme... 6 Gömme ve Bloklama (Blokaj)... 7 Kesit Alma... 7 Boyama... 7 Kapatma... 9 M KROSKOBUN ÇALIfiMA PRENS B VE M KROSKOP ÇEfi TLER... 9 Ifl k Mikroskobunun Çözümleme Gücü Ifl k Mikroskobunda Görüntü Oluflumu Ifl k Mikroskobunun K s mlar Destek K s m Optik K s m Mikroskop Çeflitleri H STOLOJ K ÖZEL ÇALIfiMA YÖNTEMLER Dondurma (Frozen) Kesitlerin Al nmas Otoradyografi Hücre Kültürü Histokimya ve mmunohistokimya n-sitü Hibridizasyon (Hücre çi Melezlefltirme) Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Hücre G R fi HÜCRE F KR N N GEL fimes VE HÜCRE TEOR S Hücrenin Evrimi Prokaryotlar Ökaryotlar HÜCREN N K MYASAL B LEfi M norganik Moleküller Organik Bileflikler HÜCREN N TEMEL KISIMLARI Hücre Elemanlar Sitoplazma ve Hücre Organelleri ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 4. ÜN TE Epitel Doku...50 G R fi EP TEL DOKUNUN KÖKEN, GENEL ÖZELL KLER VE GÖREVLER EP TEL DOKU ÇEfi TLER Örtü Epiteli Tek Katl Örtü Epitel Çeflitlerinin Hücre fiekillerine Göre S n fland r lmas Çok Katl Örtü Epitel Çeflitlerinin Hücre fiekillerine Göre S n fland r lmas Salg (bez) Epiteli Salg s n Döktü ü Yere Göre Örtü Epiteli le liflkisine Göre Bezi Oluflturan Hücre Say s na Göre Salg Yapan Son K sm n fiekline Göre ve Boflaltma Kanal n n Özelli ine Göre Salg s n Oluflturufl fiekline Göre Oluflturdu u Salg n n Yap s na Göre Duyu Epiteli (Nöroepitel) Kassal Epitel (Miyoepitel) Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Ba ve Destek Doku G R fi BA DOKU Ba Dokunun Görevleri Ba Doku Elemanlar Hücreler Aras Madde (Matriks) Ba Doku Hücreleri Ba Doku Fibrilleri Ba Doku Türleri Embriyonik Ba Doku Eriflkin Ba Dokusu ÖZELLEfiM fi BA DOKU Kan Doku Kan Dokunun Görevleri Kan Doku Elemanlar Kan Hücreleri Ya Doku DESTEK DOKU... 82

5 çindekiler v K k rdak Doku K k rdak Dokunun Genel Özellikleri Hiyalin K k rdak Elastik K k rdak Fibröz K k rdak Kemik Doku Kemik Dokunun Genel Özellikleri Kemik Dokunun Görevleri Kemik Dokunun Elemanlar Kemik Doku Hücreleri Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Kas Dokusu...92 G R fi SKELET KASI skelet Kas n n Histolojik Yap s Çekirdek Sarkoplazma Sarkoplazmik Retikulum Miyofibrilin nce Yap s Miyofilamentlerin nce Yap s skelet kas nda Kas lma ve Gevfleme Mekanizmas DÜZ KAS Düz Kas n Histolojik Yap s Çekirdek Sarkoplazma Miyofibril Yap Düz Kas n fllevi KALP KASI Kalp Kas n n Histolojik Yap s Çekirdek Sarkoplazma ve Miyofibriller Kalp Kas n n fllevi KAS DOKUSUNDA S N R-KAS BA LANTISI skelet Kas nda Sinir-Kas Ba lant s Düz Kasta Sinir-Kas Ba lant s Kalp Kas nda Sinir-Kas Ba lant s KAS T PLER ARASINDAK YAPISAL FARKLILIKLAR Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE

6 vi çindekiler 6. ÜN TE 7. ÜN TE Sinir Dokusu G R fi S N R DOKUSUNUN VÜCUTTAK DA ILIMI Santral Sinir Sistemi (Merkezi Sinir Sistemi) Periferik Sinir Sistemi: Otonom Sinir Sistemi S N R DOKUSUNU OLUfiTURAN HÜCRELER Nöron Glia PER FER K S N RLER VE GANGL YONLAR S NAPS VE S N R SONLANMALARI NÖROTRANSM TTER VE RESEPTÖRLER Özet Kendimizi S nayal m Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Embriyolojiye Girifl ve Üreme Hücreleri G R fi EMBR YOLOJ N N TANIMI VE TAR HÇES ÜREME fiek LLER Aseksüel (Cinsiyetsiz) Ço alma ve Mitoz Tomurcuklanma ile Ço alma Partenogenez Efleyli (Seksüel; ki cinsli) Üreme GEN TAL ORGANLAR Erkek Genital Organlar (Organa genitalia gasculina) Testis (Erbezi; Orchis) Seminifer Tübülleri Boflaltma Yollar Skrotum (Erbesi Torbas ) Penis (Membrum virile) Gametogenez Spermatogenez Spermium (Spermatozoon) Sperma (Döl, ejakulat, meni, ersuyu) Difli Genital Organlar Ovaryum (Yumurtal k) Tuba Uterina (Fallop borusu) Uterus (Ana rahmi) Vajina (Kolpos; hazne) Vulva Meme (Mammae) Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar

7 çindekiler vii S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Döllenme,Gebelik ve Segmentasyon G R fi DÖLLENME YARIKLANMA (SEGMENTASYON, CLEAVAGE) Morula GEBEL K D fl Gebelik K ZL K GASTRULASYON Mezodermin Farkl lanmas ve Geliflmesi Sölom Bofllu u Endodermin Farkl lanmas ve Geliflmesi Ektodermin Farkl lanmas ve Geliflmesi Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Organogenez G R fi BLASTOS ST SON EVRES EMBR YON K FARKLILAfiMA EVRELER EMBR YON K NDUKS YON ORGANOGENEZ Mezoderm den Oluflan Yap lar Endoderm den Oluflan Yap lar Ektoderm den Oluflan Yap lar Geliflmenin Trimester Olarak S n fland r lmas Geliflimin Organ Evrelerine Göre S n fland r lmas Birinci Hafta, Döllenme ve Göç kinci Hafta, mplantasyon Üçüncü Hafta, 3 Yaprakl Embriyo Diski Dördüncü Hafta, Katlanma Beflinci-Sekinci Haftalar, Organogenez Evreleri Sistemlerin Geliflmesi Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Embriyo D fl Oluflumlar G R fi BLASTOS ST VE BESLENMES KORYON V LLUSLARININ GEL fi M ÜN TE 9. ÜN TE 10. ÜN TE

8 viii çindekiler EMBR YO DIfiINDA BULUNAN ZAR VE KESELER Vitellus Kesesi (Saccus vitelinus) Allantois Amnion Kesesi (Döl Kesesi) Desidua (decidua) Koryon (chorion) PLASENTA (PLACENTA) Plasentan n fllevi Teratojenik Etki GÖBEK BA I (Funiculus umbilicalis; Umblical cord) Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Histoloji ve Embriyolojide Uygulamalar G R fi KÖK HÜCRE TANIMI ve KÖK HÜCRE KAYNAKLARI Embriyolonik Kök Hücreler Yetiflkin Kök Hücreler Hastal klar n Tedavisinde Kök Hücrelerin Kullan m EMBR YOLOJ K UYGULAMALAR Tüp Bebek ve Mikroenjeksiyon Uygulamalar Ovaryumlar n laçlarla Uyar lmas ve Yumurta Gelifltirilmesi Yumurta Toplanmas Döllenme Embriyo Transferi (ET) Embriyolar n Dondurulmas PRE MPLANTASYON GENET K TANI (PGT) Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri Sözlük Dizin

9 çindekiler ix Önsöz Ayn yap ve fonksiyona sahip hücrelerden oluflan dokular n incelendi i Histoloji Bilimi ve canl lar n zigottan do uma kadar olan geliflim sürecinin incelendi- i Embriyoloji Biliminin konular na yer verilen Histoloji ve Embriyoloji kitab - m z, Anadolu Üniversitesi Aç k Ö retim Fakültesi için örgün ve uzaktan ö retim koflullar na uygun olarak haz rlanm flt r. On bir üniteden oluflan Histoloji ve Embriyoloji kitab, Histolojiye Girifl, Hücre, Epitel Doku, Ba ve Destek Doku, Kas Doku, Sinir Doku, Embriyolojiye Girifl ve Üreme Hücreleri, Döllenme-Yar klanma-gebelik, Organogenez, Embriyo D fl Oluflumlar, Histoloji ve Embriyolojide Uygulamalar konu bafll klar ndan oluflmaktad r. Bu kitapta ele al nan konular, önceden haz rlanm fl amaçlara uygun olarak ifllenirken, mümkün oldu unca zengin flekil ve flemalar ile desteklenmifl, soyut ve teorik bir anlat mdan kaç n lm flt r. Doku tipleri ve embriyolojik geliflim basamaklar n n aç klanmas nda, embriyolojik geliflim süreçleri ve yap lar n oluflum s ras dikkate al nm flt r. Baz önemli kavramlar, Yana Ç kma ve Dikkat gibi bölümler kullan larak vurgulanmaya çal fl lm flt r. Ö rencilerin üniteyi okuduktan ve anlad ktan sonra kazanmas beklenen davran fllar, ünitelerin bafl nda verilen Amaçlar m z bafll ile belirtilmifl, her ünitenin ele ald konular hakk nda ipuçlar n n verildi i Anahtar Kavramlar verilmifltir. Ayr ca konular n ifllenifli s ras nda nternet, Kitap gibi bölümlerle, ö renciler farkl kaynaklardan yararlanmaya yönlendirilmifltir. Her ünite içinde ö rencilerin düflünmelerini ve sorulara yorum getirmelerini sa lamak amac yla S ra Sizde bölümleri ve ünitelerde ö renilen bilgilerin pekifltirilmesini sa lamak amac yla da Kendimizi S nayal m bölümlerine yer verilmifltir. Baz ünitelerin sonunda yer alan Okuma Parças bölümleri ile konular n yaflant m zla olan ilgisi belirtilmeye çal fl lm flt r. Kitab n sonunda, temel kavramlar n tan mland Sözlük bölümü bulunmaktad r. Yazarlar n büyük çabalarla ortaya ç kard klar Histoloji Embriyoloji kitab n n bas ma haz rlanmas, genifl bir ekibin yo un çal flmalar n n ürünüdür. Bu ekibin çal flmas nda her türlü imkân sa layan Anadolu Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Fevzi SÜRMEL baflta olmak üzere genel koordinatör Prof. Dr. Levend KILIÇ n flahs nda bütün ekip elemanlar na, ö retim tasar mc lar Yard. Doç Dr. Murat ATA Z ve Görkem IfiIK a editör ve yazarlar olarak teflekkür eder, tüm ö rencilerimize baflar lar dileriz. Editör Yard.Doç.Dr. Emel ERGENE

10 1H STOLOJ VE EMBR YOLOJ Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Histolojinin tan m n yapabileceksiniz. Histolojik çal flma yöntemlerini s ralayabilecek ve her birini özetleyebileceksiniz. Farkl mikroskop çeflitlerini tan yabileceksiniz. Özel histolojik çal flma yöntemlerini s ralayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Histolojik Preparat Histolojik çal flma yöntemleri Mikroskobik çal flma yöntemleri Mikroskop çeflitleri Doku takibi Preparat boyama çerik Haritas Histoloji ve Embriyoloji Histolojiye Girifl G R fi H STOLOJ N N TANIMI H STOLOJ K PREPARAT HAZIRLAMA YÖNTEMLER M KROSKOBUN ÇALIfiMA PRENS B VE M KROSKOP ÇEfi TLER H STOLOJ K ÖZEL ÇALIfiMA YÖNTEMLER

11 Histolojiye Girifl G R fi Yaflam n sürmesi için gerekli fonksiyonlara sahip olan hücre, bir zar bir sitoplazma ve fonksiyonel organellerden oluflan en küçük canl birimdir. lk canl hücreden bugüne kadar hücresel yap oldukça fazla de iflim geçirmifltir. En ilkel hücre kabul edilen bakteriler, mavi-yeflil algler gibi prokaryotlarda, kal tsal materyal bir k l f ile ayr lmam fl ve ribozom d fl nda organeli yoktur. Zamanla organize ve karmafl k hale gelen ökaryot hücrede, kal tsal materyal mutlaka çekirdek içinde paketlenmifl karmafl k çok say da fonksiyonu yerine getirebilen organel yap lar flekillenmifltir. Hücreler ileri derecede özelleflebilme ve organize olabilme yetene indedir. Özelleflmifl bu hücreler, belirli bir görevi yerine getirmek için bir araya gelerek dokular olufltururlar. H STOLOJ N N TANIMI Ayn ifli yapmak üzere bir araya gelmifl hücrelerin, hücreler aras madde ile birlikte oluflturdu u yap ya doku denir. Histoloji (doku bilimi); Yunanca histos (doku) ve logos (bilim) sözcüklerinin birlefliminden türemifltir ve organizmay oluflturan hücre, doku ve organlar n yap s n mikroskobik düzeyde inceleyen bilim dal na verilen isimdir. Benzer fonksiyona sahip farkl yap daki dokular, bir araya gelerek organlar olufltururken, organlar belirli fonksiyonu yerine getirmek üzere organize olarak sistemleri oluflturur. Temel dokular genel histoloji nin, organ ve sistemler ise özel histoloji nin kapsam nda incelenir. Hücrelerin yap ve ifllevlerini inceleyen bilim dal na sitoloji denir. Ayr ca, hücre ve dokular n yap ve fonksiyonlar aras ndaki ba lant y histofizyoloji, dokular n kimyasal karakterini histokimya, dokulardaki hastal k ve bozukluklar histopatoloji alt bilim dallar inceler. Histoloji; organizmay sadece yap sal özellikleri bak m ndan ele almakla kalmaz, ayn zamanda biyokimyasal, fizyolojik ve moleküler biyolojik özellikleriyle de iliflkilendirerek araflt r lmas na olanak sa lar. Doku, organ ve sistemlerin normal koflullardaki durumlar n n tan mlanmas, patolojik durumlardaki de iflimlerin anlafl labilmesi için önemlidir. Hücre ve dokular hakk nda ayr nt l bilgi edinmek için kullan lan temel çal flma arac mikroskop tur. Biyolojik objelerin mikroskopta incelemeye haz rlanmas için öncelikle çeflitli yöntemlerle elde edilmeleri gerekir. Bu yöntemlere genel olarak biyopsi denir. Farkl yollar ile al nan biyolojik objeler, bir tak m ifllemler sonucunda mikroskop ile incelemeye haz rlan r. Histoloji; dokunun en önemli yap sal ve fonksiyonel birimi olan hücreler ile onlar oluflturan temel elemanlar, farkl dokulardaki de iflikliklerini inceler. Patoloji: Hastal klar inceleyen bilim dal na verilen isimdir. Patolojik terimi ise; normal halinden de iflime u ram fl, hastal k belirtileri oluflmufl durumlar için kullan l r.

12 K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON 4 Histoloji ve Embriyoloji NTERNET Histopatoloji NTERNET konusuyla ilgili olarak ayr nt l bilgiye adresinden ulaflabilirsiniz. SORU SORU Tablo 1.1 Direk ç karma biyopsi Deri dokular, yutak Canl lardan biyopsi alma D KKAT yöntemleri Transvasküler D KKAT biyopsi Kalp, karaci er, dalak Endoskopik biyopsi Sindirim, solunum, boflalt m yollar Kürete biyopsi Rahim iç duvar neli biyopsi Göz, lenf dü ümü, meme, akci er, kemik, kemik ili i, böbrek, testis, beyin ve iskelet kas AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Kontrast: K T ASiyah-beyaz P görüntülerde siyah ve beyaz aras ndaki ton fark n n fazla oldu u durumdur. Kontrast n artt r lmas, TELEV ZYON mikroskobik görüntülerde netli in artt r lmas nda faydal d r. H STOLOJ K PREPARAT HAZIRLAMA YÖNTEMLER Organizmadan K Tal nan A P doku örneklerinin mikroskopta görülebilecek hale getirilmesi için uygulanan ifllemlerin tümüne histolojik yöntemler denir. Ifl k mikroskobu alt nda dokular, dokunun içinden geçen fl k demeti yard m yla incelenir. Hücre ve dokular canl yken, fl eflit flekilde k rar ve fl k mikroskobu ile bak ld nda TELEV ZYON ayr nt lar fark edilemez. Kontrast artt rmak için bir tak m ifllemler gereklidir. fiimdi yap lmas gereken ifllemleri görelim. NTERNET Otoliz: Hücrelerin içinde sindirim enzimleri içeren lizozom organeli vard r. Lizozom zar n n parçalanarak enzim içeri inin serbest kalmas, hücrenin sindirim enzimleri taraf ndan parçalanmas na yol açar. Bu olaya otoliz denir. Denatürasyon: protein ve nükleik asitlerin karmafl k ve temel yap lar n n asitler, bazlar, yüksek s, yo un inorganik tuzlar, ph gibi etkenlerle bozulmas ya da aktivitesini kaybetmesidir. Histolojik NTERNET preparat haz rlama yöntemleri ile ilgili ayr nt l bilgiye adresinden ulaflabilirsiniz. Tespit (Fiksasyon) Tespit ifllemi; histolojik yöntemlerin ilk ve en önemli aflamas d r. Karmafl k kimyasal reaksiyonlar serisinden oluflur. Tespit iflleminde hedef; otolizi ve etraftan gelen bakteri sald r lar n engellemek, dokular n organizmadaki yap sal ve moleküler bileflimini mümkün oldu unca sabit tutarak canl l k özelliklerini korumakt r. Lizozom enzimlerinin sitoplazmaya geçmesine engel olan ifllemlere tespit ifllemleri (fiksasyon), bu amaçla kullan lan maddelere tespit solüsyonu (fiksatif) denir. Tespit iflleminin di er hedeflerini; sonraki ifllem sürecinde kolayl k sa lamas bak m ndan, dokular n hacim ve flekillerinin bozulmadan, kesit al nmas n kolaylaflt racak kadar sertlefltirilmesi, solüsyonlar n ve boyalar n hücreye giriflinin kolaylaflt r lmas olarak söyleyebiliriz. Tespit Yöntemleri: Fiziksel ve kimyasal olmak üzere iki temel tespit yöntemi vard r. Fiziksel Tespit Yöntemi; s tma, kurutma, dondurma ve mikrodalga gibi ifllemler uygulanmaktad r. - Is tma Yöntemi; protein ve enzimleri denatüre etti i için tek bafl na tercih edilmemektedir. Nükleik asit tespitinde formaldehit ve guluteraldehit fiksatiflerinin RNA için 45 C ye, DNA için 65 C s t lmas ile uygun tespit sa lanabilir. - Kurutma Yöntemi; kan yayma preparatlar n n haz rlanmas nda kullan - lan bir tespit yöntemidir. - Dondurma Yöntemi; doku içeri inin çok düflük s cakl klarda ve çok k sa sürede s v halden kat hale getirilmesi ile gerçekleflir. Bu flekilde doku ve hücrelerdeki metabolizma olaylar ve enzimatik reaksiyonlar durdurulur. Ayn zamanda dokuyu sertlefltirece i için kesit al nmas na da olanak sa lar. Is dan ve kimyasal ifllem basamaklar ndan etkilenmemesi gereken enzimlerin ve lipidlerin histokimyasal ve yap sal incelemelerine olanak verir.

13 1. Ünite - Histolojiye Girifl 5 Kimyasal Tespit Yönteminde; doku kimyasal bir fiksatif solüsyonuna dald r l r. Bu solüsyonlar ço unlukla proteinler ile çapraz ba yapan ajanlar ya da stabilize edici solüsyonlard r. En yayg n kullan lan fiksatif % 4-10 formaldehid, osmium tetroksit, pikrik asit gibi solüsyonlar ile Bouin, Carnoy, Zenger, Helly, FAB, FAA, Karnovski gibi kar fl m fiksatifleridir. Otoliz nedir? Dokular tespit edilmezse ne olur? Tart fl n z. 1 Uygun Fiksatifin Seçiminde Dikkat Etmemiz Gereken Temel Faktörler Uygun Tespit S v s n n Seçimi; - Proteinler için çapraz ba yapan ajanlar (karbodiimidler), denatüre edici koagülanlar (asetik asit, etil-metil alkol), okside edici SORU ajanlar (osmium SORU tetroksit, potasyum permanganat) ve aldehitler (formaldehit, gluteraldehit, akreloin). - lipidler için formaldehit, civa klorür, osmium tetroksit, D KKAT karbonhidratlar için alkollü fiksatifler yayg n olarak kullan l r. Hiçbir fiksatif tek bafl na en ideal tespiti gerçeklefltiremedi i için Bouin, Carnoy, Karnovski gibi D KKAT kar fl m solüsyonlar tercih edilir. - Polisakkaritler için PAS gibi alkollü fiksatifler kullan l r. S v n n Miktar ; Tespit s v s n n miktar, konulan dokunun AMAÇLARIMIZ minimum k rk kat olmal. AMAÇLARIMIZ Hidrojen yon Konsantrasyonu (ph); asit oldu unda çekirdek, alkali oldu unda sitoplazma daha iyi korunur. K T A P K T A P Tespit S cakl ; fl k mikroskobu için oda s cakl, elektron mikroskobu için +4 C Fiksatifin Yay lma Gücü; dokunun bütün yüzeylerine TELEV ZYON ve derinli ine fiksatifin eflit biçimde nüfus edebilmesi için dokunun küçük parçalara ayr lmas TELEV ZYON gerekir. Fiksatifin Osmotik Özelli i; hafif hipertonik olmal ki doku içine kolayca NTERNET yay labilsin Fiksasyon Süresi; parça büyüklü üne, s v n n yay lma gücüne, ortam s - SORU cakl na göre belirlenir. NTERNET SORU Histoloji laboratuvarlar nda kullan lan bütün tespit solüsyonlar ve onlar n D KKATbuharlar son derece toksik ve ço u kanserojen etkilidir. Bu solüsyonlarla çal fl rken mutlaka eldiven ve önlük giyilmeli, maske tak lmal, çekerocak denen havaland rma kabinlerinde çal fl lmal d r. Y kama (Hidrasyon) D KKAT Tespit tamamlan nca fiksatifin dokudan uzaklaflt r lmas gerekir. AMAÇLARIMIZ Bu amaçla su ve farkl yo unluklarda alkol kullan l r. Formaldehit, osmium tetroksit gibi fiksatiflerden sonra su ile y kama yap l r. Bouin solüsyonu kullan lan fiksatiflerde su ile y - AMAÇLARIMIZ kamak ba doku liflerinin fliflmesine yol açt ndan dolay düflükten K T Ayükse e P do ru yo unlaflan alkol serilerinden geçirilerek y kanmal d r. Karnoy gibi asitli fiksa- K T A P tiflerden sonra % 100 alkol, pikrik asit içeren fiksatiflerden sonra da %70-80 yo unlukta alkol ile y kanarak fiksatif dokulardan uzaklaflt r l r. TELEV ZYON TELEV ZYON Suyunu Giderme (Dehidrasyon) fllemin amac, y kama s ras nda dokuya iflleyen suyun tamamen uzaklaflmas n sa layarak sonraki ifllemlerde kullan lacak erimifl parafinin dokunun NTERNET içine tamamen yay lmas n sa lamakt r. Bu amaçla suyu kendine çekebilen etanol, metillen- NTERNET

14 6 Histoloji ve Embriyoloji SORU mifl etanol, metanol, isopropil alkol, aseton, dioksan, anilin gibi maddeler kullan - l r. En yayg n kullan lan etanol dür. Etanol, hücrelerin içerdi i suyu çekerek büzülmesine neden olur. K r lgan ve hassas olan, özellikle embriyonik dokular için %30 etanol ile seriye bafllanmal d r. Aseton, genellikle acil sonuç al nmas gereken durumlarda kullan l r. En iyi sonuç veren su giderme solüsyonu dioksan d r. En çabuk ve etkili biçimde dokular n suyunu çekebilmesine ra men son derece çabuk buharlaflan toksik bir SORU bilefliktir. D KKAT Hücrenin fazla D KKAT büzülüp sertleflmesini engellemek için doku genellikle %50-70 gibi düflük dereceden bafllayarak %100 e kadar ulaflan kademeli alkol serilerinde bekletilir. Bu flekilde dokulardaki bütün su al nm fl olur. Parlatma (fieffaflaflt rma) AMAÇLARIMIZ fieffafland rmada (clearing) amaç, doku içine ifllemifl olan alkolün uzaklaflmas ve AMAÇLARIMIZ daha sonra fl geçirebilen bir hale getirilmesidir. Bu amaçla en yayg n olarak kullan lan maddeler, ksilol, sedir ya, nane (mentol) ve karanfil ya lar (ojenol), ve K T A P kloroformdur. K TAlkolü A P dokulardan uzaklaflt ran bu maddeler, ayn zamanda dokular fleffaflaflt r r. Su giderme solüsyonlar ile bu solüsyonlar tamamen yer de ifltirir ve doku yar saydam görünür. nsan derisi, rahim (uterus) ve tendon gibi yap lar n fleffaflaflt r lmas nda TELEV ZYON sedir ya kullan l r. Çünkü sedir ya dokular sertlefltir- TELEV ZYON mez ve aylarca koruyabilir. Bu ifllemler kapakl kavonozlar içerisindeki solüsyonlarda elle takip edilebildi i gibi, histoteknikon ad verilen otomatik doku takip cihazlar ile de yap labilmektedir. NTERNET NTERNET fiekil 1.1 a. Otomatik doku takibi yap labilen histoteknikon cihaz b. Ultramikrotom c.mikrotom d. L. tipi aç k parafin blok kal b e. L. tipi parafin blok kal b f. Parafin blok a b c Kaynak: A. Tansu Koparal özel SIRA koleksiyonu S ZDE SORU SORU d e f D KKAT Ksilol ile yap lan D KKAT fleffaflaflt rma ve parlatma ifllemi bir saatten fazla sürdürülmemelidir yoksa dokularda afl r sertleflmeye neden olur. Emdirme AMAÇLARIMIZ Bu ifllemde amaç, dokular n içine erimifl dolgu maddesinin girmesini sa lamakt r. Bu amaçla parafin, plastik maddeler ve selloidin kullan l r. De iflik s larda eriyebilen parafinler vard r. 40 C de eriyen yumuflak parafinde bekletilen dokular, AMAÇLARIMIZ son- K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON

15 1. Ünite - Histolojiye Girifl 7 ra 60 C de eriyen sert parafin içine konur. Ksilol içeren dokular ilk önce ksilol-erimifl parafin kar fl m na dald r l r. Doku içinde ksilol ile erimifl parafinin yer de ifltirmesi sa lan r. Ard ndan üç kez erimifl parafine dald r lan dokular, parafinin tamamen içerisine yay lmas için beklenir. Bu ifllemler 55 C parafin etüvlerinde yap l r, böylece parafinin sertleflmesi önlenmifl olur. Emdirme amac yla plastik, selloidin, jelatin ve agar da kullan labilir. Bunlarla emdirme yap lan dokular, yine bu maddelerin içinde bloklan r. Gömme ve Bloklama (Blokaj) Düzgün kesit yüzeyleri oluflturarak parçalardan kesit alabilmek için gömme ya da bloklama ifllemi yap l r. Parafin, jelatin, selloidin, karbovaks gibi madeler içinde en yayg n parafin kullan l r C de s v laflan parafin etüvde SIRA haz r S ZDEtutulur. Bu amaçla genellikle metal ya da plastik kal plar kullan l r. Etüvün hemen yan na haz rlanan gömme kal b n n taban na bir miktar erimifl temiz parafin dökülür. Daha sonra bir pens yard m yla gömülecek doku parças kal ba yerlefltirilir ve üzeri parafin ile kaplan r. Haz rlanan bloklar buzdolab nda donmaya b rak l r. Donan parafin bloklar kal ptan ç kart l r ve art k kesit al nabilir. SORU fllem son derece çabuk yap lmal d r çünkü parafin oda s cakl nda h zla D KKAT donar. Haz rlanan bu bloklar y llarca bozulmadan saklanabilir. SORU D KKAT Kesit Alma Emdirme materyali içinde gömdükten sonra homojen bir biçimde sertleflen bloktan düzgün ince kesitler almak için, mikrotom ad verilen, çelik AMAÇLARIMIZ SIRA ya S ZDE da elmas b - çaklara sahip özel aletler kullan l r. Ifl k mikroskobu için kullan lan mikrotomlar AMAÇLARIMIZ mikron düzeyinde (1-10 mikron) kesitler al rken, elektron mikroskobu için kullan lan ultra mikrotomlar nanometre (90-200nm) düzeyinde kesitler K T Aalabilirler. P K - K T A P zakl mikrotomlar, rotorlu mikrotomlar ve cryomikrotomlar s kl kla kullan lmaktad r. Mikrotom arac l yla parafin bloklardan istedi imiz kal nl klarda SORU dilimler SORU keserken blok içindeki parçadan da ayn kal nl kta kesitler elde TELEV ZYON etmifl oluruz. Kesit, C s v da yüzdürülerek katlanmalar aç l r. S cakl k daha D KKAT fazla olursa, pa- D KKAT TELEV ZYON rafin erir ve doku bütünlü ü bozulur. Kesitlerin lama yap flabilmesi için bu s v 1/1000 oran nda yumurta albumini veya jelatin gibi yap flt r c nitelikli bir s v içerebilir. Kesitler aç ld ktan sonra lamlar üzerinde 37 C lik etüvde kurutulur. Bu uy- SIRA NTERNET S ZDE SIRA NTERNET S ZDE gulama ayn zamanda kesitlerdeki parafinin tamamen uzaklaflmas sa lanm fl olur. Kurutma süresinin ya da s n n gere inden fazla olmas dokunun AMAÇLARIMIZ yanma ve parçalanmas na neden olabilir. AMAÇLARIMIZ Histolojik preparat haz rlanmas konusunda ayr nt l bilgi için, Yener K TAytekin A P ve Seyhan Solako lu nun, (Ankara, Nobel Yay nlar, 2006) Temel Histoloji adl kitab n okuyunuz. Boyama TELEV ZYON Dokuyu oluflturan yap elemanlar, fl yaklafl k ayn oranda k rd için fl k mikroskobunda incelenmesi için boyanmas gerekir. Ayn zamanda bu yolla, hücrenin ve dokunun içerisinde bulunan çeflitli moleküller ve konumlar da belirlenebilir. NTERNET Ifl k mikroskobunda incelenen histoloji örneklerinde kullan lan boyalar, suda veya alkolde çözünen, anyon ve katyonlar na ayr labilen tuzlard r. E er boya tafl yan organik grup katyonda ise buna katyonik (bazik), anyonda ise anyonik (asidik) K T A P TELEV ZYON NTERNET

16 8 Histoloji ve Embriyoloji boya denir. Boyama iflleminde, ortam n ph s ve indirgenme-yükseltgenme reaksiyonlar önemli rol oynar. Dokular n asit, baz ve amfoterik özellikte olmalar, boya seçiminde belirleyici olmaktad r. Asidik yap lar (çekirdek gibi) bazik boyalarla ço- unlukla mavi-mor boyan rken, bazik yap lar (sitoplazma, kollajen lifler, mitokondri, lizozom) asidik boyalar ile pembe k rm z boyanmaktad r. Buna göre, rutin boyamada en yayg n kullan lan boyalar, hemotoksilen (çekirdek, kromatin ve çekirdekçik) ve eozin (sitoplazma ve organel) boyalar d r. Boyalar n ço u tek bafl na veya birkaç bir arada birleflik boyama yöntemleriyle uygulan r. Birleflik boyamada dokular, pefl pefle asidik ve bazik boyalarla boyan r. Hematoksilen-eozin birleflik boyamaya örnektir. Boyalar n birço u suda ve baz lar da alkol ya da asetonda çözünür. Boyan n kesitlere girebilmesi için önce blok parafini, ksilolde bekletilerek uzaklaflt r l r. Parafini uzaklaflan dokudan ksilolün de temizlenmesi flartt r. Bu amaçla tekrar yüksekten düflü e do ru bir dizi alkolden geçirilen doku içine su girmifl olur. Boyada bekletilen kesitlerdeki çeflitli doku elemanlar boyalar de iflik tonlarda tutarak boyan rlar. Histoloji Preparatlar n n Boyanmas nda Kullan lan Boyalar Asidik Boyalar: Eozin, pikrik asit, asit fuksin, orange G, eritrosin, kongo k rm z s, light green (parlak yeflil), kromotrop ve vital boyalardan tripan mavisi, nükleer fast red (çekirdek k rm z s ) Bazik Boyalar: Tiyonin, hematoksilen, metilen mavisi, nükleer fast red, toluidin mavisi, bazik fuksin, jansiyon viyole, safranin, azokarmin, (azura) vb. Do al Boyalar: Bitkisel boyalardan hematoksilen, orsein, hayvansal boyalardan karmin örnek verilebilir. Ortokromatik Boyalar: Boyan n rengi dokunun boyand renk ile ayn - d r. Boyalar n büyük bir k sm bu özelliktedir. Metakromatik Boyalar: Baz boyalar dokular kendi renklerinden farkl renkte boyarlar. Bu olaya metakromazi ad verilir. Toluidin mavisi, tiyonin, metilen mavisi, azure A gibi boyalar örnek verilebilir. Baz moleküller boya moleküllerini yo unlaflt rarak çökelti oluflturma e ilimindedir. Bu boya çökeltilerinin fl geçirme özelli i gerçek boyalardan farkl l k gösterir. Dolay - s yla boyan n kendi renginden farkl bir renk gözlenir. Mast hücrelerindeki granüller ve k k rdak matriksi bu flekilde metakromatik boyanma özelli ine sahip yap lard r. Trikrom Boyalar: Üçlü boya demektir. Sitoplazmik yap lar ve intraselüler materyali birbirinden ay rmak için avantaj sa lar. Di er yandan masson boyas ile ba doku lifleri yeflil (light green ile), sitoplazmik yap lar k rm z (asit fuksin ile), çekirdekler siyah, mavi mor (hematoksilen ile) boyan r. Vital Boyalar: Bu boyalar do rudan canl ya verildi inde renkli bileflikler organizman n baz yerlerinde tutulur ve o bölgenin boyanmas n sa lar. Organizma için toksik de ildir, örne in asit karakterli tripan mavisi deney hayvan n n dolafl m na verildi inde, karaci erdeki kupffer hücreleri taraf ndan fagosite edilerek sitoplazmada mavi tanecikler fleklinde görülürler. Janus yeflili, nötral k rm z s, metilen mavisi gibi bazik boyalar, hücre kültürü çal flmalar nda, kas biyopsilerinde, sinir ipli i boyamalar nda kullan l r. Di er asit karakterli vital boyalar; çini mürekkebi, kongo k rm z s, alizarin, lityum karmin, bazik karakterliler ise; krezil viyole, nigrosin boyalar d r.

17 1. Ünite - Histolojiye Girifl 9 Boya Hematoksilen-Eosin Iron-Hematoksilen Geimsa/Wright Toluidin Mavisi (metakromatik) Verhoff Reaksiyonu Çekirdek koyu mavi, sitoplazma pembe, eritrositler k rm z, kas k rm z, k k rdak aç ktan koyuya do ru dereceli tonda mavi boyan r. Kas fibrilleri, çekirdek, eritrositler, siyaha boyan r. Eritrositler ve eozinofil granüller SIRA pembe, S ZDE lökosit çekirdekleri ile granüller menekfle, monosit ve lenfosit sitoplazmalar mavi boyan r. nce barsakta goblet hücreleri pembe boyan r, mast hücrelerinin granülleri mor k rm z boyan r. SORU Elastik lifler siyah boyan r. Tablo 1.2 Baz boyalar n dokularda oluflturdu u reaksiyonlar SORU Orsein Rezorsin Fuksin Per-iodic Asit-Schiff (PAS) Elastik lifler kiremit rengi D KKAT D KKAT Elastik lifler lacivert boyan r. Doku içinde yerleflik moleküllerin gösterildi i histokimyasal yöntemlerdendir. Glikojen, PAS reaksiyonu ile koyu pembe-mor renk ile gösterilir AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Histolojik preparatlar n boyamas hakk nda ayr nt l bilgiye, John D. K Bancroft T A P ve Marilyn Gamble n The theory and practice of histological techniques adl kitab n n 7. Bölümünde ulaflabilirsiniz. TELEV ZYON Kapatma Boyanan doku kesitleri solmamalar ve okside olmamalar için hava almayacaklar bir flekilde saklanmal d r. Bu amaçla, fleffaflaflt rma için kullan lan maddelerle NTERNET uygun yap flt r c ortamlar kullan l r. Ksilol ile fleffaflaflt rlm fl preparatlarda, entellan, kanada balsam ve renksiz oje gibi sentetik yap flt r c lar en çok tercih edilenlerdendir. Kapat lan preparatlar n, oda s cakl nda ve direk fl ktan koruyarak uzun y llar saklanmas mümkündür. M KROSKOBUN ÇALIfiMA PRENS B VE M KROSKOP ÇEfi TLER Objeler boyutlar na, fl k rma ve yayma özelliklerine ba l olarak görülebilirler. nsan gözü, birbirinden 0,2mm veya daha fazla uzakl kta olan iki noktan n aras n fark eder. ki nokta birbirine yak nlaflt kça gözle ay rt etmek zorlafl r ve onlar ay rt etmek için baz cihazlara ihtiyaç vard r. Mikroskop, gözle görülemeyen nesneleri büyütmek ve incelemeye olanak vermek amac yla gelifltirilmifl bir cihazd r. Klasik fl k mikroskobunun bulunmas ndan bu yana, histolojik incelemeler fl k mikroskobu arac l yla yap labilmektedir. Günümüzde en yayg n kullan lan mikroskop, görünür fl kullanan, birleflik ayd nl k alan fl k mikroskobu olsa da farkl amaçlarla, fl k kayna na, kondensörün yap s na, objenin niteli ine, boyanma özelli ine ve boyan n yap s na göre çeflitli mikroskoplar kullan lmaktad r. Karanl k alan, polarize, faz-kontrast, inverted (ters mikroskop), floresan ve konfokal mikroskoplar yayg n olarak kullan lan fl k mikroskop türleridir. Bilim ilerledikçe elektron mikroskobu gibi yeni mikroskop türleri histolojinin hizmetine girmifltir. K T A P TELEV ZYON NTERNET Mikroskop: micro; çok küçük, scope; görmek bakmak anlam na gelen ngilizceden dilimize geçmifl, çok küçük cisimleri görülebilir hale getiren anlam nda bir kelimedir.

18 10 Histoloji ve Embriyoloji Ifl k Mikroskobunun Çözümleme Gücü Mikroskoplar n büyütme arac olan objektiflerde bulunan merceklerin çözümleme (ay rt etme) gücü R ile gösterilip, birbirinden ay rt edilebilen iki nesne aras ndaki en küçük mesafeye verilen isimdir. Ifl k mikroskobunda 0,2µm, elektron mikroskobunda ise 0,05-0,1nm dir. Mikroskobun çözümleme gücü net ve detayl bir görüntü elde etmek için kritik bir faktördür. Bir mikroskobun maksimum çözümleme gücü yaklafl k 0,2µm dir. Mikroskobun çözümleme gücü, yaklafl k kat büyütülmüfl kaliteli bir görüntü elde etmeyi sa lar. Hücre zar, aktin flamentleri gibi 0,2µm den daha küçük objeler fl k mikroskobunda ay rt edilemez. Oluflan görüntünün kalitesi (zengin ayr nt lar ve netli i), mikroskobun çözümleme gücüne dolay s yla objektiflerdeki merceklerin kalitesine ba l d r. Yüksek hassasiyete sahip video kameralar, mikroskobun gücünü art r r. Kameralar ve görüntü kalitesini artt ran programlar sayesinde; okülerden bak larak görülemeyen objeler, video ekran nda görünür hale getirilebilir. Video sistemleri ayn zamanda, uzun süreler boyunca canl hücrelerin incelenmesi için de kullan fll d r. Çünkü bu sistemde düflük yo unlukta fl k kulland için hücreler yo un fl kla ayd nlatma sonucunda oluflabilecek hasardan korunmufl olur. Ifl k Mikroskobunda Görüntü Oluflumu Ifl k mikroskobunun çal flma prensibi; fl k fl nlar ve doku bileflenlerinin etkileflimine dayal d r. En çok kullan lan ayd nl k alan mikroskobudur. Basit bir merce e giren paralel fl nlar, tek bir noktada k r larak bir araya toplan r. Bu nokta, odak noktas (temel odak) ad verilen ve objenin net görüntünün olufltu u yerdir. Merce in optik merkezi ve odak noktas aras ndaki mesafeye odak uzunlu u ad verilir. Bir mercekte, odak noktas na ilaveten baflka bir nokta daha vard r. Buna çiftli odak ad verilir. Bu odaklar n birine yerlefltirilmifl objenin net görüntüsü di erinde oluflur. Bu çiftli odaklar farkl pozisyonlarda bulunur ve obje merce in yak nlar nda hareket etti inde görüntü çok daha uzakta, oldukça büyük ve ters oluflur. Bu görüntüye sahici görüntü denir ve objektif mercekleri taraf ndan oluflturulur. E er obje odak noktas n n daha da yak n ndaysa, görüntü objeyle ayn yönde fakat çok daha büyük oluflur. Bu görüntü, objektife gelen gerçek görüntünün mikroskobun okülerinden gözlendi i görüntüsüdür. Ifl k Mikroskobunun K s mlar Bir fl k mikroskobu, destek k s m ve optik k s m olmak üzere iki temel k s mdan oluflur. Destek K s m Mikroskop Taban : U veya dikdörtgen flekildedir. Mikroskobun çal flma masas - n n zeminine oturmas n sa lar. Preparat Tablas : Preparatlar n yerlefltirildi i düz ve hareket edebilen bir sehpad r. Üzerinde preparatlar n tutturuldu u özel k skaçlar vard r. Sehpan n yan nda bulunan flaryo vidas, sehpay sa a sola ve öne arkaya hareket ettirir. Makro ve Mikro Vidalar: Mikroskobun her iki yan nda bulunan kaba (makro) ve ince (mikro) ayar vidalar d r. Preparat sehpas n afla yukar hareket ettirir, objektife yaklafl p uzaklaflan objenin netli i sa lan r. Tüp: Mikroskobun optik k s mlar n içeren boru k s md r. Oküler ile objektifler aras nda yer al r ve içinde optik mercekleri bulundurur. Alt ucunda objektiflerin dizildi i revolver tablas ile üst ucunda oküler yerleflmifltir. Çift okülerli (binoküler) mikroskoplarda iki adet tüp vard r. Gövde: Taban ile di er destek k s mlar bir arada tutan mekanik k s md r.

19 1. Ünite - Histolojiye Girifl 11 fiekil 1.2 a. Trinoküler fl k mikroskobunum k s mlar b. Objektifler Kaynak: Anadolu Üniversitesi Biyoloji Bölümü a b Optik K s m Görüntünün oluflturulup görülebilir hale getirilmesini sa layan bölümdür. Bir fl k kayna, fl demet halinde toplayan diyafram ve üçlü mercek sisteminden (objektif, oküler ve kondensör) oluflur. Ifl k Kayna : Halojen lambalard r. Tabanda bulunur. Lamban n fl k fliddetinin ayar tabana ba l ayar vidalar ile yap l r. Görüntü kalitesini art rmak veya görüntü rengini de ifltirmek amac yla fl k kayna önüne farkl renklerde filtreler tak l r. Diyafram ve Kondensör: Diyafram, Ifl k kayna n n hemen üzerinde bulunur, gelen fl n fliddetinin ayarlanmas nda görev al r. Ifl k demetinin çap n kontrol eder. Bu diyafram kontrolü obje üzerine odaklanan fl k konisinin büyüklü ü ve fliddetini de ifltirebilir. E er diyafram çok fazla k s ksa, görüntü oldukça kontrast ve karanl k olarak oluflur, tamamen aç l rsa, afl r fl ktan dolay görüntü göz kamaflt r c flekilde parlar. Her durumda da görüntünün çözünürlü ü zay f olur. Kondensör, preparat tablas n n hemen alt nda, diyafram n üzerinde yeral r. Bir veya iki adet mercekten oluflur. Kondensörün temel görevi; fl n objenin seviyesine yo unlaflt r lmas ve odaklanmas n n sa lanmas d r. Diyafram taraf ndan toplanan fl k demetini odaklayarak bir fl k konisi oluflturur ve bu flekilde objenin ayd nlat lmas n sa lar. Preparata yaklaflt kça fl n fliddeti artar. Uygun s n rlar içerisinde, objeye daha fazla fl k gelmesi, daha iyi çözünürlükte görüntü oluflmas n sa lar. Oküler: Ifl k mikroskobunda göze en yak n k s md r. Objektiflerin oluflturdu u görüntüyü izleyicinin retinas na büyüterek getirir. Okülerin büyütme gücü, üzerinde 10x, 20x gibi ifadelerle yaz l d r. Mikroskobun toplam büyütesi = oküler büyütmesi X objektif büyütmesi Objektif: Tüpün alt ucunda bulunan, revolver ad verilen döner bir bafll k üzerine yerleflik merceklerdir. Mikroskop elemanlar n n en önemli parças d r. Ifl k mikroskobunda görüntünün ilk olufltu u yerdir. Obje ve objektif ayn düzleme ge-

20 12 Histoloji ve Embriyoloji tirilerek görüntü oluflturulur. Objektifin temel görevi; objeden gelen fl olabilecek en fazla miktarda toplamak, en yüksek kalitede ve büyütülmüfl gerçek görüntüyü oluflturmakt r. Objektiflerin tipi ve kalitesi, mikroskop performans üzerinde son derece önemlidir. Objektiflerin üzerinde çeflitli say lar bulunur, üstte, objektifin büyütme katsay s (10x, 20x, 40x, 100x), ve objektifin say sal ayr m (nümerik aç kl k) gösterilir. Altta, o objektife uygun tüpün mm cinsinden uzunlu u verilir. Bu bölgede sonsuz iflareti olmas, objektifin her tüp ile kullan labilece ini gösterir. Alt sa daki numara ise, preparatta kullan labilecek lamelin mm cinsinden kal nl n gösterir. 0 iflareti mikrobiyolojik lamel anlam na gelirken, - iflareti ise, her türlü lamelin kullan labilece ini ifade etmektedir. Disseksiyon (teflrih): Ameliyat s ras nda dokular n birbirinden ayr lmas ve ölü gövdenin üzerinde yap lan çal flmay tan mlamakta kullan lan bir terimdir. Mikroskop Çeflitleri Ifl k kayna olarak görünür fl ve görünmeyen fl (ultraviyole, x- fl nlar, lazer fl nlar, elektron demeti, atomik güç) kullanan mikroskoplar olmak üzere iki grupta s n fland r l r. Görünür fl kta çal flan mikroskoplar, ayd nl k alan, inverted, faz kontrast, karanl k alan, polarize fl k mikroskoplar d r. Di er fl k kaynaklar ile çal flan mikroskoplar ise; fluoresan, x-ray, konfokal tarama, atomik absorbsiyon, akustik ve elektron mikroskop çeflitleridir. Ayd nl k Alan Mikroskobu (Ifl k Mikroskobu): Ayd nlat lm fl objeleri incelemeyi sa layan ö renci ve araflt rma mikroskoplar d r. Yukar da bütün özellikleri ayr nt s yla anlat lm flt r. Ifl k mikroskobunun birde deney hayvanlar n n disseksiyonunu ve objelerin üç boyutlu yap s n incelemeye olanak veren stereo mikroskop türü de mevcuttur. Bir fl k mikroskobunda görüntünün olufltu u optik k s m neresidir? Aç klay n z. 2 Faz-kontrast Mikroskop: Boyanmam fl, canl hücrelerin ve dokular n yeterli kontrast sa lanarak görülmesini sa layan bir mikroskop türüdür. Hücre ve dokular n farkl k s mlar n n fl farkl k rmas ve farkl yo unlukta fl k geçirmesi sayesinde objeyi ay rt SORU eder. Boyanmam fl biyolojik objeler, bütün k s mlar benzer optik SORU yo unlu a sahip oldu undan dolay genellikle transparand r ve detaylar görmek D KKAT zordur. Faz-kontrast D KKAT mikroskobu, transparan objelerden belirgin görüntüler üreten mercek sistemleri kullan r. Boyanmam fl hücre ve dokular n incelenmesi için di er bir yöntem ise, ay r mc interference mikroskop tur. Ayr nt l üç boyutlu görüntü oluflturur. Hücrelerin yüzey özelliklerine dayal incelemeler için uygundur. nverted (Ters ayd nlatmal ) Mikroskop: Di er fl k mikroskoplar n tersi bir AMAÇLARIMIZ optik sisteme sahiptir. Objektif objenin alt yüzeyinde, fl k kayna yukar da bulunur. Hücre AMAÇLARIMIZ ve doku kültürü çal flmalar için gelifltirilmifltir. Kültürü yap lan hücre ve dokular, petri veya flask ad verilen kaplarda, besleyici s v içerisinde büyütülür, hücre ve K dokular T A P canl yken ve besi ortam yla birlikte mikroskopta incelenir. K T A P Normal bir fl k mikroskobunda, besleyici s v alttan gelen fl k rar. Objektife gelen görüntü gerçek yap s nda ve konumunda de ildir. nverted miktoskopta bu TELEV ZYON olumsuzluk TELEV ZYON giderilmifltir. Ifl k kayna yukar da objektif afla da oldu undan, flask taban ndaki hücreler direk olarak incelenebilmektedir. Karanl k Alan Mikroskobu: Hücredeki yap lar n farkl özellikleri sayesinde fl k da l r ve sonra objektife gelir. Objeyi ayd nlatan kuvvetli, oblik fl k, özel kondensörden geçer ve zemin siyah obje parlak olur. Boyamaya gerek yoktur. fieffaf NTERNET NTERNET biyolojik objelerin ayn zamanda canl yken de incelenmesine olanak sa lar.