KENTĠÇĠ ULAġIM TERĠMLERĠ SÖZLÜĞÜ

Transkript

1 KENTĠÇĠ ULAġIM TERĠMLERĠ SÖZLÜĞÜ Zikrullah Kırmızı Fehime Tunalı ÇalıĢkan 2008

2 SUNUġ Kentiçi ulaģımcılık deneyimlerimizden gözlemlediğimiz ve olumsuz etkilerini derinlemesine yaģadığımız bir sorundan yola çıktık baģlangıçta. Dilimiz Türkçe bilim dili olma yolunda önemli adımlar atıyor, yol kat ediyordu, bunun ayrımındaydık. Ama kendi uğraģ alanımızda, uğraģın gerektirdiği dil ve kavramlar konusunda tam bir karmaģa yaģanıyor, kentiçi ulaģımın ayrı bir bilim dalı olması giderek kaçınılmazlaģırken, bu bilim dalı kendisini henüz kavramlaģamamıģ gündelik dille anlatmak zorunda kalıyordu. Gündelik dil, tüm üst (meta) dillerin kaynağı olmasına karģın, disiplin içi kesinliği, nesnelliği taģımaktan uzak olduğundan, ayrıca herhangi bir insan etkinliği ayrıģmaya, olgulaģmaya, nesneleģmeye, uzmanlaģmaya baģladığında kendi kavramsal açıklamasını, kendi özgün dili ve terimlerini de yanı sıra zorunlu kıldığından, ülkemizde de tarihsel süreç içerisinde doğan gereksinimler bilimsel terimleģmeyi doğal olarak getirmiģtir diyebiliriz. Ama ulaģım, özellikle kentiçi ulaģım, Türkçe de terimsel anlamda kendi sözlüğünü üretemediğinden, gündelik dilden sıkça alınan sözcükler anlam bulanıklığına yol açabilmiģ, Avrupa dillerinden aktarılan kavramlara, çerçevesizlik nedeniyle değiģik anlam içerikleri yüklenebilmiģ, konuyla ilgili belli bir kavramsal ölçün (standart) oluģamamıģ, çoğu kez aynı disiplinden insanlar aynı içeriğe ayrı ayrı sözcükler uyguladıkları gibi, bunun tersi de söz konusu olabilmiģtir. Türkçe kentiçi ulaģım yazını (literatür) dil tutumu açısından çeliģik bir görüntü vermiģtir. Üniversiteler, iģletmeler, yönetim kurumları kendi gözlükleriyle baktıkları kentiçi ulaģım nesnesine, kendi dillerinde tanımlamalar getirmiģler, tanımlamalar arasında dilsel olarak bir uyum, tutarlılık genelde sağlanamamıģtır. Sektörün iki çalıģan insanı olarak yaptığımız iģlerde sorunla yüzleģtikçe, kentiçi ulaģımın bir terimler sözlüğüne ivedi gereksinimi olduğunu sıkça düģünür olduk. Kendi uzmanlığımız olmamasına karģın, elimizin altında konuyla ilgili oldukça zengin, üstelik uygulamaları da kapsayan kaynaklar bulunmaktaydı. Sabırlı, uzun bir çalıģmayla bir çerçeve oluģturulabilir, bir baģvuru kaynağını kentiçi ulaşım terimleri sözlüğü önerisi olarak geliģtirebilirdik. Yıllar önce kolları sıvadık. Metin taramaları yaptık. Kavramları, yalancı kavramlardan olabildiğince süzmeye, ayırmaya çalıģtık. UlaĢım yetkesi niteliğinde kurumsal yayınları özellikle öne çıkardık. Amacımız, anlaģılacağı üzere, kavramlaģmayla birlikte kentiçi ulaģımın bir bilim diline kavuģması, dolayısıyla geliģkin, oturuģmuģ bilim dalı olmasına katkıda bulunmaktı. Uygulayıcı, iģletmeci, yaptığı iģin, kullandığı gösterge düzeninin üzerinde ortaklaģa uzlaģılmıģ bir kavrama dayalı olduğunu bilmeliydi. Böylelikle kavramlarla rastgele ve güncel iliģkiler kurarak, onları güncel koģullara göre yorumlayarak, bilimdıģı uygulamalara gerekçe bulamamalıydı. BoĢluk, iyi ya da kötü birçok niyetle doldurulabilirdi. Ama eğer bilimden söz ediyorsak, güncel ve günlük dilin esnekliğinin yetersiz kalacağını, kötüye de kullanılabileceğini unutmamalıydık. ÇıkıĢ düģüncemiz buydu. Kendi çalıģmalarımızda kuģkusuz kimi güçlükler yaģadık. Ġnce ayrımlar yaģamsal önemdeydi. Ama kimse bunlarla zaman yitirmiyordu. Bu yüzden aynı dili konuģamadığımız insanlarla sorunlarımız vardı. Ülkemizde kentiçi ulaģım uygulamaları kuģkusuz yeni değildir. YaĢamın içinde hep var oldu ulaģma çabası, edimi. Araçlı ya da araçsız. Ġnsanlar da bu eylemlerini bir biçimde

3 adlandırdılar. Ama acı olan, gelinen noktada, Türkiye sözkonusu olduğunda, aradan yüzyıldan çok zaman geçmesine karģın, hala kavramlarda uzlaģılamamıģ, ortak bir anlatım dilinde buluģulamamıģ olmasıdır. Artık kentiçi ulaģım kendi dilini, terimlerini, söylemini oluģturmalıydı. Terimler sözlüğü önemli bir çerçeve belgedir. Canlı, devingen bir çerçevedir bir yandan. Her sözlük giriģimi öneri olmaktan öteye geçmez. Bu insanların, öncelikle alan içinde yer alan, etkin olan insanların, önerilmiģ terimler konusunda doğrudan ya da dolaylı olarak uzlaģma eğilimleriyle ilgilidir ve asıl belirleyici olan, konunun sürekli uğraģanlarının terimleri kullanma konusunda kararlılıkları ve ısrarlarıdır. Kullanım yaygınlaģtıkça terim oturur ya da farklı önerilerle zenginleģir. Bunun anlamı Ģudur; hiçbir sözlük dayatmaz gerçekte. AnlaĢma önerisidir, bir öneri olduğunun altını özellikle kalın, çizer. AyrıĢan, altı çizilen konu (olgu) kavramlaģma eğilimi içinde demektir, kendi terimlerini oluģturmaya koyulur. Ülkemizde daha çok gecikemezdi böyle bir çalıģma. Çünkü bilgi aktarımı ve paylaģımının evrensel düzeyde yoğunlaģtığı günümüzde, Batı dünyasında az çok oluģmuģ ulaģım kavramlarıyla uyum sağlamak, ortak dili kullanmak zoruydaydık. Sıfırdan yeni bir Ģey ortaya çıkarmak değil, ama evrensel ölçünü Türkçemize uyarlamak ve yaptığımızın bir öneri oluģturup sunmak olduğunu unutmamalıydık. Üstelik, kentiçi ulaģım konusu ülkemizde olması gereken yere etkinlik düzeyi olarak gelmiģ bulunmaktadır. GiriĢimimizin anlamı budur. Kendi sorunlarımızdan yola çıkarak, kültürümüze katkıda bulunmak elimizden geldiğince, biçiminde özetleyebiliriz bunu. Uluslararası Toplu UlaĢım Birliği, Amerikan Toplu UlaĢım Birliği, vb. kurumların kaynakları kuģkusuz yol göstericiydi. Ama doğrudan sözlük olarak, bir kaynak sıkıntısı vardı. Bu konuda, değerli bilim adamımız, hocamız RuĢen KeleĢ in çalıģmaları, ama en çok da Kentbilim Terimleri Sözlüğü (1998, ikinci basım) olağanüstü bir kaynak olarak yardımımıza koģtu. Hocamızın sözlüğü yalnızca bir terimler sözlüğü olmakla kalmıyor, aynı zamanda Türkçenin bilim dili olarak geliģmesi ve zenginleģtirilmesine devrimci bir katkı yapıyordu. Biz onun sözlüğünden belki kentiçi ulaģım alanını zorlayacak kerte yararlandık. Bunun nedeni bu değerli sözlüğün bir baģka bilim dalınca da içselleģtirilmesini sağlamak, alanlararası tutarlığı elden geldiğince gözetmekti. Olabildiğince, alıntıladığımız kaynaklarda Sayın RuĢen KeleĢ in anlatımını korumaya çalıģtık, çok zorlanmadıkça. Hocamız zaten önsözünde çok güzel belirtiyor olması gerekeni: Kuşku yok ki, bütün terim sözlüklerinde olduğu gibi, Kentbilim Terimleri Sözlüğü nde yer alan terimler de, birer öneri olmaktan öteye geçmiyor. Bunları beğenenler gibi beğenmeyenler de olacaktır. Kitabın 1980 de ilk baskısını yapan Türk Dil Kurumu da, hiçbir zaman, önerdiği sözcük ve terimlerin herkesçe benimsenmesini zorunlu sayan bir tutum içine girmemiştir (RK, 1998, s.8) Bu bir ortak ve verimli çalıģma ürünüdür. ĠĢbirliği, emek, alınteri, paylaģım, ötekinin emeğine saygı, varsa değerini oluģturur. Birçok kusuru, göremediğimiz birçok eksiği olacağı açık. Yapıcı eleģtiri, hiç kuģkusuz sözlüğün geliģtirilmesine katkıda bulunacaktır. Hiçbir kurum ya da kiģinin bu çabada herhangi bir desteği sözkonusu olmamıģtır. KiĢisel niyet ve seçimin sonucu, ürünüdür çalıģma. Yöntem yalın ve bizce etkilidir. Temel, seçili metinler taranarak, kavramsal içerik taģıyabilecek sözcükler, ulaģımcılık deneyimlerimiz ve sezgilerimizle ayrıģtırılarak, Ġngilizce kavramlaģtırmalarla buluģturularak dizin oluģturuldu. Öztürkçe anlatım, ilke olarak

4 benimsendi. Dilimizi yalnızca kullanmak değil, onu geliģtirmek gibi bir iģlevimiz olduğuna bu ülkenin iki yurttaģı olarak inanıyoruz. Bu inancımız, önerilerimize yansımıģtır. Ama yeni sözcük türetme yoluna gittiğimiz sonucu, bu yöntemi hiç dıģlamamamıza, benimsememize karģın, hemen çıkarılmamalıdır bundan. Yaygın ve doğru kullanılan kavramlar, aynen biçim ve içerik olarak korunmuģ, açıklamaların yalın, kesin ve güçlü olmasına çaba harcanmıģtır. Ġnceleyen, ağırlığın, amaca da uygun olarak, kentiçi ulaģıma verildiğini görecektir. Genel ulaģım, trafik, kentbilimi ve bağlı birçok alan, kentiçi ulaģıma dolaylı bağlantıları nedeniyle sözlüğe girmiģtir. Özellikle Sayın RuĢen KeleĢ ten aktardığımız kavramlar kentbilim ağırlıklıdır, ama bir ulaģım sözlüğünde bulunması yerinde olacaktı. Hocamıza saygı nedeniyle, onun anlatımlarını korumaya, belirtmeye özen gösterdik. Sözlük ortak, yaygın kullanım içindir. Sözlükçüler sözlüklerini, diğer yazı türlerine göre daha kolay paylaģabilmeli, diye düģünüyoruz. Ama bundan, sözlüklerin arkasında bütünsel, düģünsel yaklaģım olmadığı, özgün bir bakıģ açısının yer almadığı türünden bir sonuç asla çıkarılmamalıdır. Sözlükler de bütün diğer metinler gibi politik bir öz taģırlar, çünkü seçimle ve öneriyle doğrudan ilgilidirler. Belli bir bakıģ açısına, düģünce dizgesine dayanırlar. Bu da çok doğaldır. Bizim sözlüğümüzün politik çizgisi doğaya saygı temelli olup, yeryüzü ve çevre sorunlarına özel bir duyarlılık taģımaktadır. Buna inanıyoruz. Bu da hele kentiçi ulaģımda toplu, ortak, çevre duyarlı çözümlerin düģünce altyapısını oluģturduğu anlamına gelir kaçınılmazcasına. Bu anlamda sözlüğümüz yanlı bir sözlüktür ve bunun da, değerini azaltacağını düģünmüyoruz. Sonuçta bu sözlük aynı zamanda bir kentbilim ya da çevrebilimi terimleri sözlüğü olarak düģünülmemelidir. Ama gelecekte tüm alan terimlerini kapsayan bir genel terimler sözlüğünün, ortak, uzman kurullarda oluģumu en önemli aģamayı, adımı oluģturacaktır, diye düģünmeden de edemiyoruz. Ġngilizce dıģında dillerde (Almanca, Fransızca ya da eski Türkçe) bir arayıģa girmedik. Ġngilizce de bizim için ikincil bir konudur. Burada yer alıģının nedeni, uluslar arası baģvuru noktasını yakalamaktır belli ölçülerde. Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu çalıģma kiģiseldir. Ġki kiģinin gönüllü çalıģmasıdır. Profesyonel bir giriģim olmadığı ilk bakıģta anlaģılabilir. Yayınlandığı web sitesinde herkesin kullanımına açık tutulmuģtur. Ama hiçbir kurum ya da kiģi, bizden izin almadan, düģüncemizi sormadan, kendi çalıģması gibi kullanmamalıdır. Böyle bir durumda yasal hak arama yoluna gidilecektir. Emeğimize saygı duyulmasını bekleme hakkımız olduğuna inanıyoruz. GörüĢlere, eleģtirilere açığız. Uzmanlığımız ne kentiçi ulaģım, ne de dilbilim. Eğer bu ve benzeri uzmanlıkların gerektirdiği kimi zorunlulukları gözden kaçırdıysak, bunun için özür dilemeye her zaman hazırız. Umarım bu, Kentiçi Ulaşım Terimleri Sözlüğü müz, ilgili kurum çalıģanları denli, öğrencilerimize, diğer alan uğraģanlarına da yararlı olur. Zikrullah KIRMIZI Fehime TUNALI ÇALIġKAN

5 KISALTMALAR AAOD AB(EU) ABD (USA) ABKUGS (METMED) AKBİL AR-GE AŞ AT ATUB (APTA) AUY (TEM) BA(O) BABİ(OD) Bİ(D) Bkz. CO CO2 DPT DSÖ (WHO) EGO EM (EA) ES (TA) ESHOT Fr. GTUD (ADVS) HÇ (RNA) HRS (LRT) İDO İDYD İETT İSKİ İst. İUAP İY (d) kg KGM KKTUB (CUTA) Akıllı Araç Otoyol Dizgesi Avrupa Birliği Amerika BirleĢik Devletleri (United States of American) Akdeniz Bölgesinde Kentiçi UlaĢımın GeliĢimini Sağlama (Maitriser l'evolution et des Transports Urbain Mediterranees) Akıllı Bilet AraĢtırma geliģtirme Anonim ġirket Avrupa Topluluğu Amerikan Toplu UlaĢım Birliği (The American Public Transit Association) Avrupa UlaĢım Yolu (Trans European Motorway) BaĢlangıç (Ordination) BaĢlangıç-BitiĢ (Ordination-Destination) BitiĢ (Destination) Bakınız Karbon monoksit Karbondioksit Devlet Planlama TeĢkilatı Dünya Sağlık Örgütü (Health Organization of World) Elektrik Gaz Otobüs ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü (Ankara) EriĢim Mesafesi (Access distance) EriĢim süresi (Access time) Elektrik Su Havagazı Otobüs Troleybüs ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğü (Ġzmir) Fransızca GeliĢmiĢ Toplu UlaĢım Dizgesi (Advenced Public Transportation Systems) Hatağı çözümlemesi (Route Network of Analysis) Hafif raylı sistem (light rail system) Ġstanbul Deniz Otobüsleri Ġvedi (Acil) Durum Yönetim Dizgesi istanbul Elektrik Tramvay Tünel (Ġstanbul) Ġstanbul Su kanalizasyon ĠĢletmeleri (Ġstanbul) Ġstanbul Ġstanbul UlaĢım Ana Planı ĠĢ yoğunluğu (density) kilogram Karayolları Genel Müdürlüğü Kanada Kentiçi Toplu UlaĢım Birliği (Canadian Urban Transit Assaciation)

6 Km KTB (MPO) KYÜ (GDT) lt Man-Dem (Man-Lev) MİA (CBD) MY (FY) OABS (AVLS) OKB (ARZ) OÜTS (AFCS) ÖHO ÖUYS (TRPT) PTT SDG(LNG) RK SDU (CNG) Sİ (FQO) SYU(LPG) TC TCDD Tr. UKOME UOB (COV) UÖÖ (ISO) UTUB (UITB) VETD (VIPS) VUD(VTS) VUD (VTS) YBDD (MICS) YOL-BİL Kilometre Kent tasarım birimi (Metropolitan planning organization) Kesintisiz yurtiçi üretim (Gross domestic product) litre Manyetik demiryolu (magnetic levitation) Merkezi ĠĢ Alanı (Central Business District) Mali yıl (Fiscal year) Otomatik araçyeri belirleme sistemi (Automatic vehicle location systems) Otomobil kısıtlı bölge (Auto restricted zone) Otomatik ücret toplama sistemi (Automatic fare collection systems) Özel Halk Otobüsü Özel ulaģım seyahat süresi (Time Riding of Private Transport) Posta Telgraf Telefon SıvılaĢtırılmıĢ Doğal Gaz (Liquefied Natural Gas) RuĢen KeleĢ SıkıĢtırılmıĢ doğal uçucu (Compressed natural gas) Sıklık iyileģtirmesi (Frequency optimization) Sıvı yeryağı uçucusu (Liquefied petroleum gas) Türkiye Cumhuriyeti Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları Türkçe UlaĢım Koordinasyon Merkezi Uçucu organik bileģik (Volatile organic compounds) Uluslararası Ölçünleme Örgütü (International Organization for Standardization) Uluslararası Toplu UlaĢım Birliği (International Assaciation of Public Transport) VTS EtkileĢimli Tasarım Dizgesi (VTS Interactive Planning System) VOLVO UlaĢım Dizgesi (Volvo Transportation Systems) Volvo UlaĢım Dizgeleri (Volvo Transportation Systems) Yönetim Bilgi Denetim Dizgesi (Management Information Control Systems) Yolcu Bilgilendirme ve UlaĢım Yönetimi Dizgesi

7 KENTĠÇĠ ULAġIM TERĠMLERĠ SÖZLÜĞÜ kavram consept açıklama 100 araç baģına bakım kanalı sayısı 100 km. baģına yakıt tüketimi (lt) km. baģına kaza sayısı maintenance canal number per 100 vehicle fuel consumption per 100 km accident number per km 6 yaģ altı çocuk children under 6 years ego 60 yaģ üzeri emekli pensioners over 60 years ego 60 yaģ üzeri kartı over 60 years age card 65 yaģ üzeri kartı over 65 years age card UlaĢım filosunu oluģturan her 100 araç baģına düģen bakım kanalı sayısı. Araçların gerçekleģtirdikleri her 100 km. baģına tüketilen yakıt (motorin) toplamı. Araçların gerçekleģtirdikleri her km. baģına düģen toplam (ölümlü, hasarlı, vb.) kaza sayısı. DeğiĢik ücretlendirilen ya da ücret dıģı tutulan yolcu kesimi (kategorisi). DeğiĢik ücretlendirilen (indirimli) ya da ücret dıģı tutulan yolcu kesimi (kategori). Yolcunun 60 yaģ üzerinde olduğunu belgeleyen ve özel tarifeyle (indirimli) yolculuk yapmasını sağlayan kart. Yolcunun 65 yaģ üzerinde olduğunu belgeleyen ve özel tarifeyle (ücretsiz) yolculuk yapmasını sağlayan kart. A ABKUGS METMED Akdeniz Bölgesinde Kentiçi Ulaşımın Gelişimini Sağlamak (Maitriser l'evolution et des Transports Urbain Mediterranees) kısaltması. açık durak open stop Genellikle bir direk ve üzerinde adını, tanıtıcı iģaretini (kod,vb.) belirten bir levha bulunan durak türü. açık garaj alanı opened depot area Filo araçlarının parklama ve ikmal yaptıkları garajlarda kapalı yapılar dıģında kalan bölge. açık ücret uygulaması open system Bilet iptalinin yolcunun kendine bırakıldığı ya da yapılmadığı dizge. Bkz. Güven esaslı bilet uygulaması. açık üçgen durak open triangle stop Üzerinde yolcuyu bilgilendirme amaçlı iģletme bilgileri ve reklam uygulanabilen üçgen prizme tasarımlı açık durak türü. ağır raylı (metro) heavy rail (metro) Trafiğin yoğun olduğu bölgelerde yüksek kapasiteli bir elektrikli demiryolu taģımacılığı. ÖncelenmiĢ yol geçiģi, çok vagonluluğu, yüksek hızı ve anında durabilmesi, karmaģık uyarı dizgesi ve yüksek peronlarıyla bilinir. Ayrıca hızlı demiryolu, yer altı, yüksek peronlu ya da 'kentsel demiryolu' (metro) denir. Bkz Demiryolu, Ağır ağırlıklı yolculuk süresi weighted travel time (generalized cost) Seçenek varsayımlarla kurgulanan ulaģım örnekçelerinde (model) değiģik ağırlıklara göre hesaplanan, toplam seyahat süresine aktarma süresi, yürüme sürelerinin de eklendiği yolculuk süresi. akaçlama (drenaj) drainage Yağmur ve diğer atık suların yapıların (yol, bina, vb.) dıģına zarar vermeyecek biçimde aktarımının sağlanması. akaryakıt ambarı fuel storehouse Toplu ulaģım araçlarında kullanılan akaryakıtın (mazot) teslim alındığı, depolandığı ve garajlara dağıtımının yapıldığı saklama yeri, depo. AKBĠL AKBIL Ġstanbul'de kentiçi toplu ulaģım iģletmelerinde kullanılan, içindeki çipe bilgilerin yüklendiği elektronik bilet türü. Akıllı Bilet kısaltması. akbil giģesi akbil agent Çip (akbil tom) satan, dolum yapan satıģ noktası.

8 akbil mavi kartlı yolculuk geliri akbil mavikart kuponu akbil sayma birimi (kontürü) akbil tom güvenceliği (depozit) trip revenue with blue akbil card blue akbil card coupon akbil counter touch memory (akbil) chip deposit Çipli (akbil tom) süre sınırlı kart yolculuklarından elde edilen iģletme geliri. Çipli (akbil tom) süre sınırlı kartlarda yeni kullanım dönemini gösteren ve sözkonusu süre için (aylık, vb.) yolculuk bedeli karģılığı satılan belge. TanımlanmıĢ parasal birim değerin elektronik bilette (akbil) sayısal karģılığı. Çip (akbil tom) kullanan yolculardan, yolculuk bedeli dıģında bir kez çip aygıtı karģılığı alınan güvence (depozito) bedeli. akbilli yolculuk trip with akbil Akbil bilet türü kullanılarak yapılan yolculuk. akbilli yolculuk trip revenue with Çip (akbil tom) biletli yolculuklardan elde edilen iģletme geliri. geliri akbil AkılcılaĢtırma, ussallaģtırma Akıllı Araç Yönetim Dizgesi (AAYD) aktarım düzeneği rationalization Intelligent Vehicle Highway Systems (IVHS) transmission mechanism Bir ulaģım hatağının varolan kaynaklarının (taģıt, hatlar, insan, yapı, gelir/gider, vb.) daha etkin bir hatağı oluģturulması yönünde yeniden değerlendirilmesi. Anayollarda trafik yönetim ve denetimi için geliģtirilmiģ teknoloji. GeliĢtirilmiĢ Toplu UlaĢım Dizgesi (GTUD), Otomatik Araçyeri Tanı Dizgesi (OATD) ve sürücülere yardımcı olan tasarım (planlama), algılama, çözümleme ve karar süreçlerinden oluģan çekici (cazip) ulaģım, vb. yi kapsar. Araçlarda hareketin mekanik iletimini sağlayan donanım öbeği. aktarma transfer Kentiçi ulaģımda, seyahat boyunca bir hattan ya da ulaģım aracından diğerine ücretli ya da ücretsiz geçiģ yapma. aktarma bileti transfer ticket Yolcuya, öngörülen koģullarda, aynı ya da değiģik ulaģım türleri arasında aktarma olanağı veren bilet. aktarma durağı transfer stop Yolcuların, bir hattan ya da araçtan diğerine geçtikleri durak. aktarma koģulu transfer condition UlaĢım hatları ya da araçları arasında aktarma yapabilmeyi olanaklı kılan ve önceden belirlenmiģ yolcu, araç, bilet, ücret, vb. özelliklerin tümü. aktarma merkezi transfer center Yolcuların bir hattan ya da araçtan diğerine geçiģ yapabildikleri değiģmez (sabit) yer. aktarma olumsuz etkisi transfer penalty Aktarmadan kaçınmak amacıyla, yolcunun doğrudan (aktarmasız, tek araçla) seyahati için harcamaya razı olduğu ortalama zaman. Gerçek süre birimi olarak (örneğin, dakika, vb.) gösterilir. aktarma süresi transfertime Kentiçi ulaģımda bir hattan ya da araçtan diğerine geçiģ süresi. UlaĢım örnekçelerinde, genellikle (örn, VIPS II) aktarma yapılan hattın sefer aralığının yarısı olarak varsayılır. aktarma süresi ağırlık etkeni (faktör) weight factor for the transfer time Yolculuk etkeni=1 varsayıldığında aktarma için zorunlu yürümelerin yolculuk etkenine göre katsayısı. Katsayının 1'in üstüne çıkma oranında aktarma süresi olumsuz ağırlığı artar. aktarma yapıları (tesis) transfer facility Hat ve araçlararası aktarmaları ücret ve bilet yapısıyla da bütünleģik (entegre) olarak kolaylaģtıran fiziksel ortam. aktarmalı seyahat transfer travel Birden çok hat ya da araç kullanılarak ve aktarmalar yapılarak bitirilen seyahat. aktarmalı tek tip flat fare with Sayı ya da süre tanımlı (sınırlı) aktarma olanağı sağlayan yolculuk ücret transfers ücreti türü (Örn. 1 saatte bir yönde 2 ücretsiz ya da indirimli aktarma hakkı.) aktarmalı yolculuk transfer trip Aktarmayla baģlayan ya da biten yolculuk. aktarmayı ketleyen bilet uygulaması fare system that penalise transfers Yolcunun aktarmasız (doğrudan) yolculuğu yeğlemesini sağlayan, aktarma yapmayı çekici olmaktan çıkaran ücret ve bilet yapısı akü accumulator Elektrik enerjisini kimyasal enerji olarak depolayan ve gerektiğinde kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine dönüģtürerek bağlı alıcılara gönderen aygıt. alan (zon) area Belli özellikleriyle sınırlanmıģ, ayrılmıģ kent bölgesi. alan (zon) merkezi centroid Bir alandaki (zon) yolcu kitlesinin oluģum noktasını gösteren özel düğüm. alan (zon) ücreti zonal fare Kentin belirli bir alanı için tanımlanmıģ yolculuk ücreti.

9 alansal (zonal) hizmet düzeyi alımsatım (tecim, ticaret) alanı area wise level of service commerce function UlaĢım hizmet düzeyinin alan (zon) düzeyinde coğrafi dağılımı. Kentin ağırlıklı olarak alıģ veriģ yapılan kesimi. Bkz. Merkezi İş Alanı. altgeçit under walk 1) Karayolunun diğer bir karayolu ya da demiryolunu alttan geçmesini sağlayan yolyapısı. 2) "Taşıtların ya da yayaların bir anayolun bir yanından öbür yanına, anayolu kullanmaksızın ve anayoldaki gidiş gelişi aksatmaksızın güvenle geçebilmelerini sağlayan ve anayoldan daha aşağı düzeyde bulunan geçit."(rk, 1998) altyapı infrastructure 1) Görünür kentsel hizmetleri (ulaģım, su, vb.) sürdürülebilir kılan destek yapılar (yolağı, filo, vb.) 2) "Bir kentin işlevlerini görebilmesi, büyümesi ve gelişmesi için gerekli olan temel işgörü ve kolaylıklarla gereçler." (RK, 1998) altyapı (ulaģım) altyapı yatırımı ambar hizmet düzeyi infrastructure (transport) infra structure improvement storehouse service level Kentiçi ulaģımla ilgili her tür yol, aktarma merkezi, durak, yaya bölgesi, park, vb. yapılar. UlaĢım alttyapısı için yapılan öngörülmüģ harcama. Stok ambarlarının, malzeme, yedek parça, yakıt, vb. gereksinimlerini karģılama yeteneği. ambar iģçisi storehouse worker Malzeme ambarlarında görevli iģçi çalıģan. ambar stok kartı stock card Ambara giriģi yapılan gerecin (malzeme) özellikleri ve sınıf (kategori) tanımlarını içeren, belli bir düzen içinde kullanıma açık tutulan belge. Amerikan Toplu UlaĢım Birliği (ATUB) American Public Transportation Association (APTA) Toplu ulaģım endüstrisini temsil eden, ulusal, kar amaçlamayan ekonomik birlik. ATUB, ABD de 400 den fazla ulaģım kurumunu, iģletmesini kapsar. Bunların arasında merkezi ya da yerel ulaģım ve tasarım (planlama) birimleri, fabrikalar, ulaģım donanım sunucuları, araģtırmacılar, yapımcılar ve üneversiteler bulunur. amortisman gideri depreciation cost Bütçe dönemi içinde, değiģmez anamal (sabit sermaye) dönemsel yenilenme düzeyi. "Bir kentin odağından (merkez) çevresine, oradan da komşu ve uzak ana çıkıģ yolu main out-going road kentlere gitmeyi sağlayan başlıca yol." (RK, 1998) ana hat trunk line Besleyici, yan hatlarla desteklenen, yüksek kapasiteli, ağırlıklı ana yol hattı. ana koridor main corridor, Bkz. Ana yol (Ana cadde). arterial street ana yol (ana cadde) arterial street, main corridor Sürekli akıģın sağlanması ve yüksek araç yoğunluğuyla kendini gösteren, yolculukların kesiģtiği ve nicelik olarak büyüdüğü, büyük merkezleri bağlayan ve baģka alanlara eriģim için araç trafiğinin öncelendiği, iģlek yol. Bkz. Ana koridor. Anadolu Yakası Anatolian Side Ġstanbul'un coğrafi olarak Boğazın doğusunda kalan kara parçası. anagörev (misyon) mission Anakent, metropolis büyükģehir Bir kurum ya da iģletmenin varolma nedeni (misyon). "Bir ülkenin ya da bölgenin, çevresindeki tüm kentsel ve kırsal topluluklara (yerleşim yerlerine) ekonomik ve toplumsal yönlerden egemen bulunan ve genellikle ülkenin başka ülkelerle olan her türlü ilişkilerinin sağlandığı en büyük kenti." (RK, 1998) anakent alanı greater urban area Türkiye'de 1984 yılında çıkarılan 3030 sayılı BüyükĢehir Belediyesi yasasıyla tanımlanan yerel yönetim birimi. anakent (büyükģehir) belediye baģkanı major of the greater metropolitan area BüyükĢehir Belediyelerinin (Türkiye'de yasayla tanımlı yerel yönetim bölümü) seçilmiģ yöneticisi. anakent (büyükģehir) bölgesi anapara oluģumu ve aktarımı metropolitan region (area) capital formation and transfer 1) ĠĢlevsel kent alanı. Genel olarak, tanımlı yönetsel alanla çakıģır. 2) "Ekonomik ve toplumsal yaşamın, daha çok çekirdek kentin etkisi altında bulunduğu, ortak çıkarlarla ona bağlı olan, sınırlarını doğal koşullardan ve tüze kurallarından çok, günlük iş gelgitlerinin belirlediği, yönetsel alanla her zaman örtüşmeyen önemli ölçüde kentleşmiş alanı." (RK, 1998) Ortaklıklardaki anapara artıģlarına karģılık düģen taksitli ödemeleri kapsar.

10 anapara (sermaye) ortaklık payı anapara (sermaye) desteği anapara (sermaye) gideri capital share capital assistance capital costs Anonim Ģirketlerde sermaye ortaklığı payı. ĠĢletme giderleri dıģarda (hariç) ulaģım anapara (sermaye) harcamaları için finans desteği; bu yerel, merkezi yönetimlerce sağlanabilir. Kamu ulaģım dizgesinde arazi, yapı, araç, vb. uzun erimli varlıkların giderleri toplamı. anayol highway Tüm ulaģım türlerine (ana trafiğe) açık olan, kesen yan yollara göre geçiģ üstünlüğü olan ve trafik iģaretleriyle bu özelliği tanımlanan yol. anayol ağı highway network Tüm ulaģım türlerine açık kentiçi yol örgüsü. antre (dönüģ) antre ÇalıĢma sırasında arızalanan otobüsün çalıģmasını keserek garaja dönüģ yapmasını anlatan Fransızca kökenli sözcük. Bkz. Arızaya bağlı garaja dönüş, Dönüş. ara dinlenmeli çalıģma ara toplu ulaģım (taģım) türü peak service para-transit mode Sürücünün günlük olağan çalıģma süresinin (mesai) hattın yolcu kullanımı gözönünde tutularak ikiye bölünmesi ve aracın doruk (zirve) süre dıģı ara (öğle) saatlerinde verimsiz çalıģmasının önlenmesine dönük iģletme uygulaması. Taksi dolmuģ, dolmuģ, minibüs, okul-iģ servisleri ile yapılan yolculukların gerçekleģtirildiği kentiçi ulaģım biçimi. arabalı vapur vehicle ferry Yolcu yanısıra araç taģımacılığı da yapan, özel tasarımlı deniz ulaģım türü. Bkz. Araç gemisi, Feribot. arabulum Mediation ĠĢçi sendikaları ve iģverenler arasında görüģmelerin sürdürülmesini sağlamak ve iki yana da önerilerde bulunmak, anlaģma için cesaretlendirmek üzere yansız üçüncü kesim çabaları. araç vehicle Kent içi ulaģım amaçlı kullanılabilen tüm motorlu-motorsuz araçlar. Daha genel olarak, karayolunda kullanılan motorlu, motorsuz ve özel amaçlı taģıtlar ile iģ makinaları ve lastik tekerlekli diğer araçların genel adı. araç (otobüs) kira geliri araç (otobüs) yokluğuna bağlı yitik (zayi) sefer revenue of rent a vehicle (bus) lost run by vehicle's (buse's) lack UlaĢım iģletmelerinde filoyu oluģturan araçların yolcu taģımacılığı dıģında kira bedeli karģılığı görevlendirilmelerinden kaynaklanan gelir. UlaĢım aracı eksikliğine bağlı olarak ortaya çıkan sefer yitimi, gerçekleģtirilemeyen sefer. araç bağlama clamping down Araçların kural dıģı davranıģlardan dolayı trafikten alakonulması. araç baģına sürücü drivers per vehicle Filoyu oluģturan tüm araç baģına düģen sürücü (Ģöfor) sayısı. araç denetim vehicle testing Trafiğe çıkan araçların, yetkili kurumlarca teknik yeterliliklerinin dönemsel olarak gözden geçirimi. araç filosu vehicle fleet UlaĢım hizmeti sağlayan toplam araç varlığı. Bkz. Araç yığını (stok). araç gemisi Ferryboat Daha çok araç taģımacılığı amacıyla tasarımlanmıģ ve ve değiģmez bu se kesitinde (hat) iģletilen deniz ulaģım aracı. Bkz. Arabalı vapur, Feribot. araç hizmet gideri cost of vehicle service Kentiçi ulaģım hizmetinin gerçekleģmesinde bir araç için gereken toplam gider (harcama) tutarı. araç izleme vehicle monitoring UlaĢım araçlarının trafik içerisindeki davranıģlarının, uzaktan, araç izleme dizgesi (sistem) vehicle monitoring system değiģik teknolojiler yardımıyla izlenmesi. UlaĢım iģletmelerinde yolculuk hizmeti veren araçların trafikteki seyirlerinin, hatağı üzerinde, bilgi aktarma (transfer) teknolojileri kullanılarak belli bir merkezden izlenmesi ile ilgili yapı(lanma). araç kasa (karoseri) iģçisi worker of car bodies Filo otobüslerinin tüm kasa (karoseri) donanımıyla ilgili iģçi çalıģan. araç kasa iģliği (karoseri atölyesi) automative body workshop Her türlü araç kasası (karoseri) bakım, onarım, üretim iģinin yapıldığı iģlik. araç kilometre vehicle kilometer Kent alanı içinde tüm yollarda yolculuk yapılan araçların katettikleri toplam kilometre. Metamatiksel olarak; Araç x Yol uzunluğu olarak gösterilir. araç kilometre gideri cost per vehicle kilometer Araç km. baģına düģen toplam iģletme gideri.

11 araç konuģluğu (durguluk, parkyeri) araç kullanım oranı parking lot vehicle occupancy rate "Taşıtların, devinim durumunda olmadıklarında geçici olarak bekleme yapabilmeleri için ayrılan ve bu amaçla yapılmış yapı." (RK, 1998) Yolcu kilometrenin koltuk kilometreye oranı. araç reklamı mobilboard Otobüslere (dıģ ve iç cephe) uygulanan reklam. araç sayısı number of vehicles Kentiçi ulaģımında kullanılan araçların sayısı. araç türü (tip) vehicle type UlaĢım araçlarının; fiziksel, teknik özelliklerine dayalı ayrımı. araç yeri belirleme vehicle locationing UlaĢım araçlarının yerleminin (coğrafi konum) değiģik teknolojiler yardımıyla saptanıp tanımlanması. araç yığını (stok) Rolling Stock Otobüs ve demiryolu araçlarını (vagon) kapsayacak biçimde araçların çalıģamama nedenleri none available vehicles by reasons ulaģımda kullanılan araçların tümü. Bkz. Araç filosu. UlaĢım iģletmelerinde öngörülmesine (planlanmasına) karģın hizmetini gerçekleģtiremeyen araçların sınıflandırılmıģ (kategorik) olarak seferlerini yapamamalarının açıklaması. araçlı ulaģım türü mechanised modes Yaya yolculuk dıģında motorlu ya da motorsuz araçlarla yapılan tüm yolculuk türleri. araçlı yolculuk katsayısı vehicular trips per capita per day Kent yerleģiği (kentli) baģına düģen günlük araçlı yolculuk sayısı. araģtırma ve geliģtirme (AR- GE) gideri araģtırma, sorgulama, analitik etüd arazi kullanım yapısı research and development expense survey, planning research Bütçe yılı içinde yapılacak geliģtirme ve iyileģtirmeler için yürütülecek araģtırma-geliģtirme çalıģmalarına ayrılan ödenek. "Bir kent ya da kasabanın tasarımını olanaklı kılmak için gerekli bilgilerin elde edilmesi amacıyla bilimsel yöntemlerle yapılar çalışmaların tümü." (RK, 1998) structure of land use 1.Kentsel alan üzerinde tüm arazinin iģlevsel olarak tanımlanan kullanılma biçimi, 2.Nüfus, istihdam, sanayi, ticaret, okullar, konut alanları, MĠA, vb. niteliklerin kentsel dağılımı. arazi kullanımı land use Kentiçi devingenliğin coğrafi dağılımı. Ġnsanların bireysel ve kurumsal olarak kentsel alanı yoğaltım (tasarruf) biçimi. arazi taģıtı land vehicle Karayollarında yük/yolcu taģımada kullanılan, tekerleklerinin tümü motordan güç alan motorlu araç. ardalan, artbölge hinterland "Bir kenti, kentler dizisini ya da bölgeyi çevreleyen ve onunla yakın arıza arası katedilen yol (AAKY) arıza yazıcısı arızaya bağlı garaja dönüģ mean distance between failures (MDBF) breakdown (failure) writer return by failure to depot ekonomik ve toplumsal etkileşim içinde olan bölge."(rk, 1998) Yolculuk hizmetinden kendisini alakoyacak önemli bir soruna değin, bir aracın km. olarak katettiği yol uzunluğu. Filo otobüslerinin günlük arıza kayıtlarını tutan çalıģan. Araçların günlük seferleri sırasında arızalanarak sefer düzeninden çıkıp garaja (depo) dönüģü. Bkz. Antre, Dönüş. artı (fazla) sefer extra run Öngörülenin (planlanan) üzerinde yapılan sefer (sayısı). asit yağmuru acid rain Baca ve araç salımlarının (gaz) atmosferde yükselip su buharı ile birleģmesi sonucu oluģan sülfirik, nitrik asitin yağmurla birlikte yeryüzüne inmesi ve kirliliğe yolaçması. asker soldier DeğiĢik ücretlendirilen (indirimli) yolcu sınıfı (kategori). asla doymayan (Fr. la jamais contente) aģamalı (kademeli) ücret yapısı aģırı doluluk (araçta, otobüste) The never satisfied stage fare system overcrowding on vehicle (bus) 1899 da Belçikalı bir mühendisin hız rekoru kıracak ilk araba tasarısına verdiği ad. Basamaklı ya da Kıtaya göre ücretlendirme de denir. Yol uzunluğunun, coğrafi bölge ya da baģka fiziksel bir ölçüte dayanmadan, yolculuk ücreti olarak basamaklandırılması ya da kıtalara bölünerek ayrıģtırılması. Araç (otobüs) yolcu kapasitesinin (oturarak+ayakta) üzerinde yolcu yükü. aģırı istem (talep) excessive demand Sunulan yolculuk kapasitesinin üzerinde somut, gerçek yolculuk beklentisi.

12 aģırı kentleģme overurbanization "Gerçek bir üretim artışına dayanmayan, kentlerdeki işsiz ve gizli işsiz sayısını ölçüsüz olarak çoğaltan, hızlı ve düzensiz kentleşme türü." (RK, 1998) atık small churn Çevreye atılan ya da boģaltılan zarar verici madde. atık yönetimi waste management Salıma neden olabilecek üretim çıktılarının zarar vermeyecek ya da en az zarar verecek biçimde iģlem görmeleri ve bunun için alınan önlemler. atlı araba animal-drawn vehicle Hayvanlarca (genellikle at) çekilen, küçük kapasiteli, tekerlekli ve eski bir kara ulaģım aracı. atlı tramvay atmosfer kirliliği atölyelerarası istek (sipariģ) pusulası Avrupa kentsel koģulu horse drawn tramway atmospheric pollution material transfer Bağlı atlarca çekilen ve ray üzerinde devinen araçlı ulaģım türü. Örnekleri genellikle 19. yüzyıl ikinci yarısında görüldü (Ġstanbul'da 1871) ve zaman içinde yerini elektrikli tramvaylara bıraktı. UlaĢım araçları salımına (emisyon) bağlı hava kirlenmesi. Bkz.Hava Kirliliği. Bulunmayan bir malzemenin iģletme içinde bir baģka atölyeden sağlanması için kullanılan belge. Bkz. Malzeme aktarımı. European urban spesification 1) 1992 yılında Avrupa'da değiģik ülkelerin katılımı ve onayıyla biçimlenen, kent değerlerinin korunması ve geliģtirilmesi için gerekli ilkeleri içeren belge. 2) Kentsel yaģamın sürdürülebilirliği ve insan odaklı örgütlenmesiyle ilgili olarak Avrupa Topluluğu ülkelerince 1992 yılında kabul edilen karar. Avrupa Yakası European Side Ġstanbul'un coğrafi olarak Boğazın batısında kalan kara parçası. Avrupa Yaya Hakları Bildirgesi 1988'de uygulamaya sokulan ve yaya haklarını güvenceye alan ortak metin. aydınlatma illumination Kentlerde yol ve alanların gece ya da sisli havalarda görüģ sağlamak amacıyla elektrik direkleri ya da diğer yapılar (tesis) aracılığıyla ıģıklandırılmaları. aylık gelir monthly revenue UlaĢım iģletmelerinde bir aylık iģletmecilikten sağlanan gelir. aylık gider monthly cost UlaĢım iģletmelerinde bir aylık iģletmecilik gideri. aylık hesap durumu mounthly summary sheet ĠĢletmenin aylık nakit akıģlarını özet olarak gösteren belge. aylık kart monthly passe Zaman süreli (1 ay) sınırsız biniģ hakkı tanıyan kart. aylık yolculuk monthly trip ĠĢletmenin hizmete verdiği araçlarla 1 ay içinde gerçekleģtirdiği biniģ sayısı. ayrıcalık concession "Kamu işlerinin görülmesinde, belli kişi, kuruluş ya da ortaklıklara tanınan yetki, yasal dayanak." (RK, 1998) aysonu mevcudu total end of month Ayın sonuncu günü itibarıyla, tüm çalıģanların önceki dönem (ay) hareketi hesaplanarak ortaya çıkarılan çalıģan sayısı. azgeliģmiģ ülke emerging country Ekonomik geliģme ve KiĢi BaĢına DüĢen Ulusal Geliri açısından en alt düzeylerde olan ülke. B bağımsız sermaye ve bütçe independent capital and budget ĠETT KuruluĢ Yasası'nda (1939 tarih, 3645 sayı) geçen, ĠETT'nin kendi gelir ve giderleri üzerinde tasarruf hakkı olduğunu, bütçesini bağımsız olarak hazırlayacağını gösteren sözcelem (ifade). bağlantı link Gerçek ya da saymaca duraklar arasındaki uzaklık. bağlantı diyagramı link figure Bağlantı yüklerini gösteren çizge (grafik). bağlantı türü link type Kullanılma biçimine, türüne (araçlı ya da yaya) göre bağlantı tanımı. bağlantı yolculuk süresi riding time for the link Ġki düğüm (durak) arası bağlantıdaki yolculuk süresi. Bkz. Duraklararası yolculuk süresi. bağlantı yolu link road Bir kavģak yakınında ulaģım yollarının birbirlerine bağlanmasını sağlayan, kavģak alanı dıģında kalan ve tek yönlü trafiğe ayrılmıģ olan karayolu bölümü. bağlantı yükü link load Bir bağlantı üzerinde iki yönde birim zamanda ortalama toplam yolcu sayısı.

13 bakım (revizyon), gözden geçirim bakım çalıģanı (personel) bakım çukuru (kanal) bant sistemi maintenance, inspection maintenance staff (personnel) maintenance canal conveyor belt system staged fare ticket 1) Araçların dönemsel olarak gözden geçirilmesi ve eksiklerinin giderilmesi iģi. 2) Araçların belli dönemlere bağlı ve düzenli olarak denetimlerinin yapıldığı ve sorunlarının sorunlarının saptandığı denetim iģlemi. UlaĢım iģletmelerinde garaj (bakım onarım) hizmetlerini yürüten iģçi çalıģan. UlaĢım araçlarının, garaj, iģlik (atölye), vb. yerlerde bakımonarımlarının yapıldığı çukur. Bkz. Zincirleme iş akışı. basamaklı (kıtalı) bilet sistemi Kentiçi ulaģım aracında belli bir uzaklıktan (mesafe) sonra değiģik (farklı) ücret uygulanmasını tanımlayan ücretlendirme yapısı. basamaklı inclined railroad Bkz. Demiryolu, basamaklı (asansörlü). demiryolu (asansör tipi demiryolu) basamaklı ücret stage fare TanımlanmıĢ bir değiģkene bağlı olarak değiģen ücret tarifesi. basamaksız ücret flat fare Tek tip, herhangi bir değiģkene bağlı olarak değiģmeyen ücret tarifesi. Bkz. Tek tip ücret. baģarım (performans) göstergesi performance indicator UlaĢım iģletmelerinde verimliliğin temel, ölçünlü (standart) bir dizi ölçütle anlatımı. baģlangıç (BA) origin, ordination Amaçlı bir seyahatin çıkıģ (baģlangıç) noktası. Tek yönde, kentiçi seyahate baģlanan nokta. baģlangıç bitiģ origin-destination "İnsanların, taşıtların ve malların belli bir yerleşim yerinde belli matrisi matris noktalar arasındaki gidiş gelişlerini denetlemek amacıyla, bu devinimin nerede başlayıp bittiğini, amacını, yoğunluğunu ve süresini, dizgesel bir biçimde saptamayı olanaklı kılan bir matematiksel örnekçeleme yordamı." (RK, 1998) baģlangıç düğümü start node Seyahatin (araçlı ya da yaya) baģladığı bağlantı noktası. baģlangıç-bitiģ çifti ordinationdestination BaĢlangıç ve bitiģ noktasıyla (çıkıģ ve amaç) tanımlanan kent içi (BA-BĠ) pairs (O- seyahat. bayındırlıklık, imar bedensel özürlü belgisi (kart) bekleme (araç) süresi bekleme (yolcu) süresi bekleme süresi ağırlık etkeni (faktörü) beklemeli zaman çizelgesi beklenen gelir artıģı D) development disabled persons card layover time "Bir yerin yapı ve hizmet gereksinimini sağlama, orayı geliştirip güzelleştirme, yaşama koşullarını uygunlaştırma, iyileştirme ve düzeyini yükseltme." (RK, 1998) Yolcunun belirlenmiģ oranlarda (sağlık kurulu belgesiyle) bedensel özürlü (fiziksel engelli) olduğunu belgeleyen ve özel tarifeyle yolculuk yapmasını sağlayan belgi. Hattın sonuna varıģla aracın geri dönüģ hareketi arasındaki aralığı tanımlayan süre. DönüĢ hazırlığı ve gecikmelerin kazanılması için değerlendirilir. waiting time 1) Yolculuklarda durak ve trafikte geçen bekleme süreleri. 2) Durak, terminal, istasyon, iskele, vb. yerlerde yolculuk için araç bekleme süresi. weight factor for the waiting time dwell time expected revenue increase Yolculuk etkeni=1 varsayıldığında beklemelerin yolculuk etkenine göre katsayısı. Katsayının 1'in üstüne çıkma oranında bekleme süresi olumsuz ağırlığı artar. Kapıların açılma/kapanmaları da içinde olmak üzere durakta yolcu iniģ biniģ sürelerini de gözeten araç ya da tren zaman tarifeleri. Yeni bütçe döneminde tarife artıģı, satıģ, vb. ye bağlı olarak hesaplanan gelir farkı. belediye municipality Yerel yönetim birimi, yetkesi. belediye baģkanı (reis) mayor "Kent yönetiminin başı; genellikle seçimle iş başına gelir." (RK, 1998) belediye çalıģanı municipality staff DeğiĢik ücretlendirilen yolcu türü (kategori). ĠĢgünleri dıģında ücretsiz yolculuk hakkı olan yerel yönetim çalıģanı.

14 belediye meclisi benimsenebilir yaģam gideri (BYG) municipal parliament cost-of-living allowance (COLA) Yerel yönetimlerde yerel seçimlerle seçilen ve siyasal yelpazeyi karģılayan kiģilerin oluģturduğu, yasalarda belirlenmiģ yetkileri kullanan topluluk. Genellikle tüketici fiyat endeksi olarak da bilinen, temelinde çalıģanların maaģ ve ücretlerinin azalma ve artıģlarını sağlamada kullanılan resmi gösterge. benzin gasoline UlaĢım araçlarının bir bölümünde yakıt olarak kullanılan yeryağı (petrol) türevi. benzinli motor traffic statute Yakıt olarak benzin yakan motor. besleme hat uygulaması feeder system Hatların yolboyunca değiģken kapasite kullanımlarının, verimsiz araç kullanımının önlenmesi için yolcu isteminin büyüklüğü ve amacına uygun kurgulanan ana hat-besleme hat biçiminde aktarmalı hatağı tasarımı. besleme otobüs feeder bus Bkz Otobüs, Besleme besleme öngörüsü feeder strategy Besleyici ve ana hat bileģimiyle kurgulanan, aktarmalı ulaģım hatağı tasarımı. besleyici hat feeder route Ana hatları besleyen düģük kapasiteli hat. beģi bir arada tickets with five BeĢ tam ücretli bilet paketi. bilet ambarı ticket storehouse Yolculuk biletlerinin teslim alındığı, korunduğu ve ilgili birimlere (bilet dağıtım [tevzi]) dağıtıldığı ambar. bilet denetimi (kontrolü) fare control Biletlerin tür ve özelliklerine göre taģıdıkları koģullara uygun kullanılıp kullanılmadıklarının ulaģım araçları içinde ya da dıģında gözetimi. bilet dizgesi ticketing system Kentiçi ulaģım iģletmeciliğinde bilet uygulamalarını tüm boyutlarıyla içeren yapı. bilet geliri ticket revenue Yolculuk biletleri satıģından elde edilen gelir. bilet kutusu ticket box Kentiçi ulaģım araçlarında biletlerin toplandığı kutu. bilet okuma bilet okuma (iptal) ve denetim aygıtı ticket validation, validation validator 1) Biletlerin araç biniģleri ya da terminal, istasyon giriģlerinde kurulu aygıtlarda iģlem görmesi. 2) Biletin yolculuk karģılığı olan diliminin (değiģik ortamlarda) kullanımdan düģürülmesi. 1) Bilgisayar temelli bilet uygulamasında, yolcuların geçiģleri sırasında yaptıkları iģlemlerden edinilen yolculuk ve ücret bilgilerinin, iģlenmek üzere ana bilgisayara aktarımını sağlayan aygıt. Süreç çift yönlü çalıģabildiğinden, ana bilgisayardan bilet denetim makinasına da bilgi aktarımı yapılabilmektedir. 2) Biletlerden, değiģik biçimlerde yolculuk kullanım bedellerini düģen aygıt. 3) Bilet üzerindeki elektronik bilgileri okuyabilen, bu bilgilerin doğruluk ve geçerliliğini denetleyebilen, yolculuk türüne göre ücretlendirme yapabilen elektronik aygıt. bilet satıcı hesabı ticket seller account Bilet satıcılarının belirli büyüklükte parasal değer içeren biletleri dönemsel olarak belge karģılığı üstlenmesi (zimmet). bilet satıģ aygıtı ticket selling machine Yolcuların biletlerini edinebildikleri, biletler üzerinde gereken bilgi kayıtlarının yazılabildiği ve bilgi ağı içerisinde etkinleģtirilebilen aygıt. bilet satıģ ve ticket sale/use Bilet satıģ verilerinin toplanması ve gelir tablolarının çıkartılması, kullanım dizgesi system bilet satıģlarıyla ilgili hesapların denetimi, hatlara göre gelir ve yolcu bilgilerinin toplanmasını sağlayan iģletim dizgelerinden oluģan yapı. bilet satıģı ticket sale Yolculuklarda kullanılan değiģik tür biletlerin yolculara ücret bilet teknolojisi collection technology karģılığı sunumu. UlaĢımda kullanılan biletlerin (ödeme biçimi) türel, yapısal, iģlevsel ve kullanım biçimleriyle ilgili donanım ve yazılım altyapısı. bilet türü tickettype Yolcu türüne, kullanma süresine, teknolojisine göre değiģen bilet özellikleri. bilet ücreti fare Yolculuk için kullanılan biletin parasal karģılığı. bilet ve ücret toplama sistemi bilet yükleme aygıtı ticketing and fare collection systems ticket coding machine Yolculuk ücretleri ve kullanılan biletlerin iģletmelerce toplanma biçimlerinin yapısı. Bilet üzerindeki manyetik iz ya da çip üzerine bilet özelliklerinin yazdırılmasını, bilet tanımının yapılmasını sağlayan aygıt. biletçi conductor Kentiçi ulaģım araçlarında yolculara bilet satıģı yapan görevli. biletçisiz iģletme one man operation Araçlarında yalnızca sürücüyle yürütülen, ayrıca araç içi biletçi çalıģtırılmayan, toplu ulaģım iģletmeciliği.

15 biletin yeniden reuse of ticket kullanımı biletli bekleme yeri paid area Aynı biletin birden çok biniģte kullanımı. UlaĢım aracına binmeden önce biletini kullanmıģ, yolculuk bedelini ödemiģ yolcunun toplandığı bölge (Örneğin, peron, vb.). biletli yolculuk trip with ticket Kağıt bilet türü kullanılarak yapılan yolculuk. biletli yolculuk trip revenue with Kağıt biletli yolculuklardan elde edilen iģletme geliri. geliri ticket bilgi iletiģim ağı network Bilginin yakın ya da uzak mesafelerde aktarılmasını sağlayan kablolu ya da koblosuz ağ altyapısı. bilgi toplama data collection Kentiçi ulaģımda ulaģımla ilgili verinin (yolcu ve yolculuk, trafik, vb. bilgiler) değiģik teknolojiler yardımıyla ya da doğrudan bilgi yükleme (depolama) bilgi yükleme sınırı biniģ (baģlangıç) ücreti biniģ (yolculuk) baģına gider data storage data storage capasity boarding (initiation) fee costs per boarding derlenmesi. Manyetik ya da çip biletlerde, yolculuklarla ilgili bilginin önceden ya da iģlem (yolculuk) sırasında kaydı. Manyetik ya da çip kartlarda, kullanım bilgilerinin kaydedilebilir boyutu (Genellikle byte olarak adlanır). Temel ücret de denir. DeğiĢik yolculuk türlerinde, değiģmez, genelgeçer, ayrıģtırılmamıģ ücret kesimi. Her bir yolculuk (biniģ) için iģletme gideri. biniģ koģulu boarding condition Genellikle ulaģım örnekçelerinde (model), duraklar için kullanım düzeyi tanımı. Örneğin, biniģe izin verilmiģ ya da yasaklanmıģ durak, vb. biniģ, binme boarding 1) Tek araçla gerçekleģtirilen, bağlantısız yolculuk. 2) Yolcuların duraklarda araçlara binme eylemi. biniģ, yolculuk ride Araçlarla yapılan tek biniģli seyir. Seyahat, 1 ya da birden çok biniģ ya da yolculukla (seyir) oluģur. Bkz. Biniş, Yolculuk, Seyahat. biniģ paylaģımı ridesharing Seyahat yapan bir kiģinin aracını dolmuģ, taksi gibi kullandığı, toplu ulaģımın dıģında bir taģımacılık biçimi. Buna bir tür dolmuşçuluk da denir. Bkz. Dolmuş. bir yönde ortalama yük averageload-dirigent UlaĢım yolu üzerinde, bir yönde, birim zamanda, birim yol uzunluğuna düģen ortalama yolculuk sayısı. bireysel ulaģım türü birleģtirilmiģ private transportation mode aggregated stop Otomobil ve taksilerle yapılan kentiçi yolculuk türü. Kentin mevcut ulaģım ağının örnekçelendirilmesinde gerçek ya da kümeleģtirilmiģ sanal durak. Bkz. Düğüm. durak bisiklet bicycle Ġki tekerlekli motorsuz ulaģım aracı. bisiklet yolu bicycle road Kara yolunun yalnızca bisikletlilerin kullanımlarına ayrılan bölümü. bisikletçi velibist Bisiklet kullanımını seçenek bir ulaģım türü olarak öne çıkaran, bu yönde kamuoyu oluģturan insan. bitiģ (BĠ) destination 1) Amaçlı bir seyahatin bir ya da birden çok yolculukla ulaģılan amaç noktası. 2) Tek yönde, kentiçi seyahatin bittiği (sona erdiği, yolculuğun amacına ulaģtığı) nokta. bitiģ düğümü end node Yolculuğun (araçlı ya da yaya) bittiği bağlantı noktası. Boğaz Bosphorus Ġstanbul'un Avrupa ve Anadolu Yakalarını ayıran, Marmara iç denizini Karadeniz'e bağlayan deniz geçiģi. boğaz geçiģli hat Bosna Hersek sığınmacı kartı cross bosphorus line Ġki karayı kesen suyolunu (Ġstanbul özelinde Ġstanbul Boğazı) aģan ulaģım hattı. Bosnia's refugee Bosna Hersek savaģı sığınmacılarına özel tarifeyle (ücretsiz) yolculuk hakkı veren belge. boģ bilet (kart) blank media Verisiz, bilgi yüklenmemiģ bilet. boģ zaman leisure activity, 1) ÇalıĢma ve zorunlu gereksinimleri karģılayan zaman dilimleri etkinliği spare time activity dıģında, her tür zorunlu olmayan insan etkinliklerinin yapılabildiği zaman dilimi. 2) "İnsanların, çalışma, uyuma, yemek yeme dışında kalan zamanlarını eğlenerek geçirmeleri, dinlenmeleri, kültürel gereksinimlerini gidermeleri için yaptıkları eylemler bütünü." (RK, 1998)

16 bölge district Belli özellikleriyle sınırlanmıģ, alandan (zon) büyük kentsel kesim. bölge ücreti zone fare TanımlanmıĢ bölge içinde geçerli yolculuk ücreti türü. bölgeiçi geçerli pass per zone TanımlanmıĢ bir bölge içinde geçerli. bölgeiçi seyahat istemi (talep) travel demand within district, interzonal travel demand Belli bir (il, ilçe, yerleģme, değiģik ölçütlerle sınırlanmıģ coğrafi alan) bölge içinde kalan yolculuk beklentilerinin büyüklüğü. bölgeleme zoning "Kentsel özellikleri denetlemek ve yönetebilmek amacıyla, kent tasarımı çerçevesinde, kent alanının bugünkü ve gelecekteki kullanış biçimlerine göre bölgeciklere ayrılması, bu düzenlemeyi gerçekleştirecek kurallar koyarak bölgelerin (alan) özgül nicelik ve niteliğini ayrıştırmak." 'RK, 1998) bölgeler arası seyahat istemi (talep) interzonal travel demand Bölgeler arasında yolcu çekimi ve büyüklüğü, bir bölgeden diğer bölgeye olan ve değiģik amaçlarla gerçekleģtirilen seyahat isteğinin nicel/nitel boyutu, büyüklüğü. bölgesel ücret zonal fare BelirlenmiĢ bir bölge içerisinde geçerli ücret tarifesi. bölgesel yönetim regional government Özellikle eyalet ya da bölge yönetimlerinin bulunduğu ülkelerde merkezi ve yerel yönetimden ayrılan bir yönetim biçimi. bölgeye göre değiģen ücret fare varies per zone UlaĢım ya da diğer bir nedenle bölgelere ayrılmıģ kentlerde yolculuğun katedilen bölgelere göre değiģik ücretlendirilmesi. bulunmuģ eģya lost and found in the vehicle Yolcuların ulaģım araçlarında unuttukları ve daha sonra sahiplenilmeyen değiģik nesneler. büro yönetim dizgesi bütçe ödeneği bütünleģik (entegre) bilet ve ücret yapısı bütünleģim, tümleģim bütünleģme stratejisi office system Sözcük iģlem, posta, belge (dökümantasyon) yönetimi, vb. iģletim dizgelerinden oluģan yapı. appropriated budget Bütçe uygulama dönemi için öngörülen harcama. integrated fare and 1) Kentiçi ulaģımda yeralan tüm ulaģım tür ve iģletmeleri arasında ticketing system bilet ve ücretler açısından (bu durum hatağı bütünleģmesini de gerektirir) sağlanan birlik ve uyumu öngören düzen. 2) DeğiĢik ulaģım türlerinin uyguladığı ücret tarifeleri ve bilet tipleri arasında uyum ve ortak kullanım olanağının sağlandığı yapı. entegration strategy for integration Ġlgili kurum, iģletme ve uygulamalarında iģbirliği, ortaklaģma, birleģme, yardımlaģma, vb. yöntemlerle yapılan iģlerde sürekliliğin sağlanması ve verimin arttırılması. 1) UlaĢımda değiģik ulaģım türleriyle (kategori) ilgili olarak amaçlanan bütünleģme için öngörülen yol, yöntem. 2) DeğiĢik tür, iģletme, araç, bilet, ücret, vb. kentiçi ulaģım ögeleri arasında iģbirliği ve uyum sağlamak için öngörülen yol, tutum. büyük kamyon large truck TaĢıma gücü (tonalitesi) yüksek yük taģıma aracı. büyükkent (metropolitan) yönetim yapısı metropolitan management system Büyük kent (metropolitan) alanının yönetsel düzenleniģi. büyükģehir metropolis Bkz. Anakent. büyükģehir alanı greater urban area Bkz. Anakent alanı. büyükģehir belediye baģkanı major of the greater metropolitan area Bkz. Anakent belediye başkanı. C cadde dıģı park yeri off-street parking place Cadde Tramvayı Streetcar Bkz.Raylı, hafif. cadde üzeri park on-street parking yeri place cama taģan araç reklamı mobilboard spilling over to the windows 1) Herkese ya da belli kurum çalıģanlarına açık araç park yeri. 2) Karayolu sınır çizgisi dıģında olan ve bir geçiģ yolu/servis yoluyla taģıt yoluna bağlanmayan araç park yeri. 1) Cadde üzerinde herkese açık otomobil park yeri. 2) Karayolu sınır çizgisi dıģında olan ve bir geçiģ/servis yoluyla taģıt yoluna bağlanan parkyeri. Otobüslerde cama taģan büyük reklam türü.

17 cari gider current expense Yatırım harcamaları, ödenecek borçlar, sermaye oluģumu (teģekkül) ve aktarmalar (transfer) dıģında kalan tüm bütçe yılı giderleri. carte orange (kart oranj, turuncu kart) carte orange Paris'te kent içi ulaģımda kullanılan ve rengiyle adlandırılan yolculuk kartı. ceza fine fare Eksik ödenmiģ ya da ödenmemiģ yolculuklara uygulanan ek ödeme. CO (karbonmonoksit) CO (carbon monoxide) Araç yakıtlarının yanmasına bağlı olarak havaya salınan ve kirlilik yaratan kimyasal uçucu (gaz). Ç çağcıl (modern) bilet uygulaması çağcıl (modern) durak modern fare collection system modern stop Geleneksel bilet toplama yöntemlerinin (biletçi, bilet kutusuna atma, vb.) yerine yeni teknolojilere dayalı daha kullanıģlı bilet toplama (iptal) yolu, yöntemi. Yolcunun açık hava etkilerinden belli oranlarda korunduğu, üzerinde yolcuyu bilgilendirme amaçlı iģletme bilgileri ve reklam uygulanabilen modern tasarımlı, ıģıklandırılan, oturma birimleri içeren durak türü. çağır bin dial-a-ride Yolcunun isteği üzerine, ulaģım bölgesi içinde herhangi bir yerde, önceden belirlenmiģ süreler içerisinde, değiģik araçlarla gerçekleģtirilen değiģken (sabit olmayan) hatlı ulaģım türü. Çağır bin adı da verilir. Bkz. İsteğe bağlı. çakıģan hatlar çalıģan (personel) gideri çalıģan (personel) yapısı overcrowding (concentration) routes personnel cost personnel system Ana yol akımlarında üstüste binerek aģırı yığılmaya yol açan hatlar. UlaĢım iģletmelerinde çalıģan tüm personel için (memur, iģçi, sözleģmeli) yapılan harcama. ÇalıĢanlara yapılan ödeme ve kesintiler, çalıģan bilgileri, personelle ilgili belgelerin, istatistik ve raporların hazırlanması, vb. iģletim dizgelerinden oluģan düzen. çalıģan araç service (vehicle) ĠĢletme araç filolarında; bakım, onarım, yedekleme, vb. dıģında yolculuk taģımacılığı yapmak üzere günlük hizmete verilen araç. çalıģan araç baģına günlük yolculuk daily trips per service Filonun hizmete verilen araçlarından her birinde bir gün boyunca gerçekleģen yolculuk sayısı. çalıģan araç baģına km. km. per service UlaĢım hizmeti veren aracın, birim zamanda (saat, gün, ay, vb.) gerçekleģtirdiği kilometre olarak yol uzunluğu. çalıģan araç baģına drivers per service Ortalama çalıģan araç baģına düģen sürücü (Ģöfor) sayısı. sürücü (Ģöfor) çalıģanın (personel) personnel's exit Kurumda çalıģan kiģilerin (personel), değiģik nedenlerle görevden ayrılması. iģbırakımı çatallanan hatlar branched route Aynı anayolu koģut (paralel) kullandıktan sonra yerleģmelerin bulunduğu uç noktalarda birbirine yakın yerleģmelere ayrılan hatlar. çekici tractor Arkasına bağlı değiģik motorsuz araçları (römork) çekmek için yapılmıģ, yük taģımayan motorlu taģıt. çekicilik (cazibe) oranı attraction weight Yolcunun, bir ulaģım aracını diğerine yeğleme çarpanı (katsayı, faktör). çekim örnekçesi (model) gravity model "İki etkinlik alanı arasındaki çekim gücünün, bunlardan birinin sahip olduğu özelliklere (nüfus, iş olanağı, arazi, vb.) bağlı değişkenlerin büyüklüğü ya da gücünün bir işlevi (fonksiyon) olduğu ve etkileşim yoğunluğunun uzaklıkla ters orantılı bulunduğunu varsayan bir açıklama yordamı." (RK, 1998)

18 çeģitli gider various expense Kırtasiye, basılı kağıt, basım; ilan,yayın; gazete, dergi, kitap; sosyal tesis; telif-çeviri; danıģmanlık, bilirkiģilik; yargı giderleri, ulaģım araç giderleri; yolluk; katılma payları; emekli sandığı giderlerine katılım payı; stajyer öğrenci; temsil ve ağırlama giderleri; diğer giderleri vb. kapsayan bütçe bölümü. çevre environment Ġnsanların ve diğer canlıların yaģamları boyunca iliģkilerini sürdürdükleri ve karģılıklı olarak etkileģim içinde bulundukları, fiziksel, dirimsel (biyolojik), toplumsal (sosyal), ekonomik ve kültürel ortam. çevre dostu environmentallyfriendly Çevreye zarar vermeyen, çevreyi kollayan, çevre duyarlı. çevre hakkı environment right Herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaģama hakkını kötüye kullanıma karģı yargı önünde kendini savunma hakkı. çevre tasarımı environmental plan "Bir büyük kent ya da çevresi ile birlikte tasarlanması gerekli yerleşme bölgeleri ile bunları etkileyen diğer bölgeler için, bölgesel ölçekli tasarımlarla ilişkisi kurularak hazırlanan ve koruma, kullanma, yerleşme düzenlerine ilişkin ilkeler getiren çalışma." çevre uyumlu teknoloji çevre yitimi environmentally safe technology environmental decline (RK, 1998) Çevreyi kirletmeyen (olabildiğince az kirleten) ve koruyan teknik uygulamalar. Kentiçi ulaģıma bağlı çevresel ortam ve değerlerin yitirilmesi. çevre yolu ring road "Gidiş geliş tıkanıklıklarını önlemek, dolaşımı hızlandırmak, kentiçi yolların kentlerarası yollarla bağlantılarını kurmak için yapılan, yaya dolaşımına kapalı yol." (RK, 1998) çevrebilim ecology Tüm canlıların birbirleriyle ve çevreleriyle olan ilişkilerini inceleyen bilim dalı." (RK, 1998) çevrelortam ecosystem Canlılar ve cansızlarla çevre arasındaki madde ve enerji dağılımın, her tür etkinlik ve yaşantının, ortaklaşma, bağımlılık ve sınırlama ilkeleriyle biçimlendirildiği yapı." (RK, 1998) çıkıģ-varıģ çözümlemesi çift (iki) katlı otobüs çift bilet uygulaması çift yakıtlı otobüs dönüģüm tasarımı origin-destination analysis double deck bus double fare duel-fuel bus conversion project Bkz. Başlangıç bitiş matrisi. Bkz. Otobüs, çitf katlı. Kentiçi ulaģımda tanımlı hatlarda değiģik hizmet düzeyine uygun (konforlu, hızlı, uzun, boğaz geçiģli, vb.) katlanmıģ yolculuk ücreti. Motorin (dizel) yanısıra doğal gaz yakıtlı motorla çalıģan araç dönüģümü tasarımı. çift yönlü hat double route Aynı yol boyunda (güzergah) iki yönlü çalıģan hat. çip (silikon) kart chip (silicon) card Silikon çip içeren, genellikle plastik ana maddeli, ĠSO ölçünlü, teknolojik olarak daha geliģmiģ bilet. çizgisel kent lineer town "Bir karayolunu, demiryolunu ya da akarsuyu izleyen ya da deniz kıyısını izleyerek giden yolboyunca uzanan, uzunlamasına bir tasarıma bağlı gelişmekte olan, gelişmesi sağlanan kent." (RK, 1998) çok arabalılık multiple car ownership Tek bir ev halkının, birden çok otomobil sahibi oluģu. çok hatlı yükletim algoritması çok türlü ulaģım dizgesi çokkatlı alıģveriģ merkezi multi-path assignment algorithm multimodal transportation system multilevel schopping center çokkatlı araç parkı multilevel parking Yolcunun yolculuğu için hat seçimlerini belirleyen seçenekler dizisi tasarımı. 1) Kentsel ulaģım ağı üzerinde birden çok ulaģım türünün birarada olması. 2) Ġçinde birden çok ulaģım türü barındıran ulaģım yapısı. "Genellikle kentin odağında bulunan, ama tersi örneklerin de sözkonusu olduğu, birden çok düzeyde satış yerlerinden oluşma, ulaşım çekim-itim yapıları." (RK, 1998) "Kentlerin yoğun nüfus bölgeleriyle iş merkezlerinde yeralan, kamu ya da özel taşıtları geçici sürelerle bırakabilme amacıyla yapılmış, yeraltı-yerüstü birkaç kattan oluşan yapı." (RK, 1998)

19 çoklu seyahat yapısı çokçekirdekli (merkezli) kent more than one mean of travel Kentiçi yolculuğun gerçekleģmesinde birden çok ulaģım türü, değiģik bilet ve hizmet düzeyi kulanımına olanak tanıyan kentiçi ulaģım ortamı. multi-nucleated city "Genişçe bir alana yayılmakla birlikte, ayrı ayrı altmerkezler çevresinde gelişen, birbirine bağlı yerleşim kümelerinden oluşan kent." (RK, 1998) D darboğaz bottleneck street "Taşıt geçişlerinin sıkça tıkandığı ve düzene sokulmasını, özel önlemler alınmasını gerektiren yol kesimleri, kavşakları." (RK,1998) debriyaj clutch Araçlarda motorla vites kutusu arasında bulunan, motorun hareketini vites kutusuna (Ģanzuman) ileten ya da kesen, vites değiģimi sağlayan aktarma birimi. değiģik hız alanı (zon) different speed zone Birbirinden, ortalama ulaģım hızları açısından ayrıģan kentsel bölgeler. değiģik ücret differential fare DeğiĢik ulaģım türlerinde değiģik ücret biçimlerinin eģğüdümlü olarak uygulanması. değiģik ücret yapısı differential fare scheme Kentiçi ulaģım ağında değiģik ulaģım tür ve hizmet düzeyleri için uygulanan değiģik ve tümleģik yolculuk ücretlendirme değiģken (esnek) tarife değiģken gider (maliyet) değiģmez gider (sabit maliyet) değiģmez (sabit) hat değiģmez (sabit) hat yapısı değiģmez hatlar (demiryolu) modernizasyonu fare elasticity variable cost fixed cost fixed route fixed guideway system fixed guideway modernization uygulamaları bütünü. Yolculuk uzunluğuna bağlı olarak eksilen ya da artan ücret ödentisi. ĠĢletme etkinlikleriyle bağlantılı değiģkenleri kapsayan giderler. ĠĢletmenin etkinlik düzeyine bağlı olmayan, göreli olarak değiģmez kalan dolaylı gider. Yolcunun amacına uygun belirli yerlere ya da belirlenmiģ duraklara, aynı hat boyunca değiģmez zaman öngörülerine bağlı olarak, düzenli sunulan ulaģım hizmeti. Her değiģmez hat, aynı çıkıģ ve varıģ noktalarına çalıģır. Amacını gerçekleģtirmek için yapılmıģ (inģa) kendi yolboyunda (güzergah) iģletmecilik yapılabilen ulaģım altyapısı (Örneğin, hızlı tren, hafif raylı tren, vb. hatları.) Bu geçiģ üstünlüğü sağlanmıģ otobüs iģletmeciliği, hava hatlı otobüs, troleybüs ve feribotlar gibi ulaģım dizgelerini de (sistem) kapsar. Bkz. Demiryolu modernizasyonu. demiryolu rail Raylar üzerinde ulaģım iģletmeciliği. demiryolu level crossing Karayoluyla demiryolunun aynı düzeyde kesiģtiği engelli ya da (hemzemin) geçiti engelsiz geçit. demiryolu (metro), ağır demiryolu (raylı), hafif demiryolu boğaz tüp geçiģi (Marmaray) rail, heavy rail, light railway bosphorus tube crossing (Marmaray) Trafiğin yoğun olduğu bölgelerde yüksek kapasiteli bir elektrikli demiryolu taģımacılığı. ÖncelenmiĢ yol geçiģi, çok vagonluluğu, yüksek hızı ve anında durabilmesi, karmaģık uyarı dizgesi ve yüksek peronlarıyla tanınır. Ayrıca hızlı demiryolu, yer altı, yüksek peronlu ya da 'kentsel demiryolu' (metro) denir. Altulaşım da denir (Bkz, RK,1998) 1)Ağır demiryoluna (metro) göre daha düģük yolcu yoğunluğu için önerilmiģ elektrikli demiryolu. Öncelikli yolları paylaģabilir, yüksek ya da düģük peronlar kullanabilir, tek ya da daha çok araçla (vagon) çalıģabilir. Sokak tramvayı, tramvay ya da hava hatlı tramvay da denir. 2) Daha çok kentleri çevreleyen kuģakta çalıģtırılan hızlı, yerüstü raylı ulaģım sistemi. Bkz. Tramvay yılında baģlayan ve yapımı süren, 2014 yılında hizmete geçecek olan, Ġstanbul'un iki yakası arasında denizaltı geçiģli olarak düģünülen raylı ulaģım. demiryolu kavģağı railway cutting "İki demiryolunun ya da demiryolu ile karayolunun kesiştikleri yer." (RK, 1998)

20 demiryolu, eğimli railroad, inclined 1) GeçiĢ önceliği çok yüksek olan demiryolu iģletmeciliği. Bu iģletme tipinde araç gövdesinin dıģında bir güç kaynağından kablolarla beslenir. Araçta motor yoktur. 2) Dik eğimli yerlerde kablolu demiryolu iģletmesi: Özellikle dik eğimli raylar üzerinde aracı bir kablo yukarıya doğru çeker. Buna inen demiryolu da denebilir. demiryolu, hızlı rail, high speed Öncelik sağlanmıģ yolunda yüksek yolculuk beklentisini karģılayan raylı (demiryolu) ulaģım iģletme türü. demiryolu, kentdıģı (banliyö) rail, commuter Kent çevresini ya da bir baģka kenti, kent merkezlerine bağlayan ray üzerinde çalıģan yerel/bölgesel yolcu treni iģletmeciliği. Çekici lokomotif ya da kendi üzerindeki motorla çalıģan, duraktan durağa çoklu aktarma bileti uygulanan, ray boyunca iģyerlerinin bulunduğu, kent merkezi alanlarında da bir-iki durağı olan bir taģımacılık türüdür. Bkz. Kentdışı (Banliyö) Demiryolu, Kentdışı (Banliyö) raylı taşımacılık. demiryolu, kentdıģı (banliyö) treni suburban rail Kent merkezini yakın çevresine bağlayan raylı ulaģım aracı. Bkz. kentdışı (banliyö) treni denetim ölçütü control criteria Bir iģletmenin verimlilik ve baģarımını ölçmeyi olanaklı kılan eģik değer. deniz toplu ulaģım (taģım) türü maritime mode Deniz üzerinde seyreden araçlarla (motor, vapur, feribot, vb.) yapılan yolculuk türü. denizyolu maritime Deniz üzerinde ulaģım. depolanmıģ değer stored value card Önceden ödeme karģılığı, yüklenmiģ değer kadar harcama yetkisi kartı sağlayan ulaģım kartı ya da bileti. Dersaadet Tramvay ġirketi destek çalıģan (personel) Dersaadet Tramvay Company support personnel Ġstanbul'da 1869 yılında kurulan, ilk yabancı sermayeli tramvay Ģirketi. UlaĢım iģletmelerinde sürücülük ve bakım hizmetleri dıģında kalan genel iģleri yürüten iģçi konumunda çalıģanlar (personel). destek noktası support point Bkz. Saymaca durak. destek, sağlayım (tedarik) logistic Sürdürülebilir ulaģım hizmetleri için malzeme, bakım onarım, yönetim, vb. destek ve besleme dizgesi. destekleme (sübvansiyon) subsidy UlaĢım iģletmelerine kamu ya da özel kesimlerin yaptığı doğrudan ya da dolaylı parasal yardım. desteklenmiģ bilet subsidised ticket Yolculuk biletlerinin bir bölümü ya da tümünün yolcunun geliri dıģında bir kaynaktan karģılanması. desteklenmiģ ücret subsidised fare Yolculuk ücretinin bir bölümü ya da tümünün yolcunun geliri dıģında bir kaynaktan sağlanması. devingenlik mobility Bkz. Hareketlilik. devkent megalopolis, conurbation dıģ finansal maliyet dıģ/iç kredi kullanımı dıģardan sağlanan fayda ve hizmet external financial cost external/internal loan leasing outsourced service "Birçok ana kenti ve kenti, aralarında yerleşim yeri boşlukları olmaksızın, çok büyük bir kentsel yığın biçiminde bir araya toplayan anakentler öbeği."(rk, 1998) Yoğun trafik, salım (emisyon), duman, kaza, vb. ne bağlı ek ulaģım giderleri. Yatırım ve finansman amaçlı olarak kullanılan ulusal ya da uluslar arası kredi. Bütçe baģlığı. Elektrik, su, doğalgaz, PTT, köprü geçiģ, nakliye, temizlik firmalarına ödeme, bakım onarım firmalarına ödeme, taģınır/taģınmaz kira giderleri, reklam giderleri, telefon santral, telsiz tamir bakım ve iģletme giderleri, bilgiiģlem ve bilgisayar onarım ve bakım giderlerini kapsar. diferansiyel differential gear Arka askı donanımı üzerinde bulunan, araç dönüģlerinin güvenliğini sağlayan, Ģafttan gelen hareketi 90 derece çevirerek aks milleri yardımıyla iki tekerleğe ileten, hız azaltıp dönme gücü (moment) sağlayan aktarma birimi parçası. diğer gider other cost Bütçe baģlığı. Satınalma, personel, yatırım, yakıt giderleri dıģında kalemler için yapılan harcama. dilim segment Kentin mevcut ulaģım ağının örnekçelenmesinde; hatların ayrılma noktaları, yolboyunda (güzergah) keskin dönemeçlerle birbirinden ayrılan, durak ve bağlantılar öbeği. Bir dizi durak ve bağlantıdan oluģur.