İSLAM FELSEFESi. M. Cüneyt Kaya. editör. TARİH ve PROBLEMLER

Transkript

1 İSLAM FELSEFESi TARİH ve PROBLEMLER editör M. Cüneyt Kaya

2 ISAM Yaı~nlan 152 Ilmi Araştırmalar Dizisi 63 islam FELSEFESi Tarih ve Problemler tditllr M. Cı1neyt Kaya Bu kitap ISAM YOneıim Kurulu'nun 2l.l0. 20llıarih ve 2011/19 saınlı karanyla basll mısur. ~ Her hakkı mahruzdur. Birlnd Basım : Ekim 2013 LSBN ISAM Yayıncılık ~~~ ':l~.etleı:.san. ve Ti~.Lıd.Şti. lcawyf~~a!fr~.~~- ~q.-40~4m2 Osko?ar/lsıanbul Tel: (b;tı6) ,5.b.Eaks:.(0216)4'7+Q8 '74 1,oA~V.iSim~cb~~~; )iıg{@i~in.c~m.ır Sertillka Nq_. ~-~7)1 Pasilik Ofset Lid. Şti.. Cilianglr Mah. Gı1mcin Cad; Nq. 31~ ibahalş Merkezi A Blok Kat. 2, 34Jl0 Haramidere /lsıanbul Cr el: (0212) J.. 1 seriilika.no. 'ııöi1 Kaya, M. Cı1neyt (ed.) Islam Felsefesi: Tarih ve Problemler 1 M. Cüneyt Kaya (ed.). istanbul : isa}.<! Yaı,nlan, s. ; hn.: 24 cm. -(ISMI Yayınlan ; 152. ilmı Aıa$Urmalar Dizisi; 63) Dizin \'e ka)'llakt;a var. ISBN

3 4 EBÜ BEKiR ER-RAZİ: İLHADIN GÖLGESiNDE BİR FiLOZOF Hüseyin Karaman Recep Tayyip Erdol'jan üniversitesi ilahiyat Fakültesi.Antik-Helenistik felsefe-bilim mirasının VIII. yüzyılın ikinci yansından itibaren İslam dünyasına aktanlmasıyla başlayan İslam felsefesi geleneğinin, Kindi'den sonraki en dikkat çekici isimlerinden birisi de Ebü Bekir er-razi'dir. Razi'nin dikkat çekici bir isim oluşu;... başta tıp olmak üzere, metafizik, ahlak, fizik, kimya ve musikf gibi pek çok sahada eser yazmış, up sahasındaki çalışmalanyla birçok yeniliğin öncüsü olmuş, teorik simyanın tecrübeye dayanan bilimsel bir sisteme dönüşümünde önemli bir rol oyuayarak modem kimyanın kurulmasına katkıda bulunmuş ve İslam felsefe tarihinde ilk kapsamlı ahlak eseriyle (et-tıbbü'r- rcıhanf) ilk tıp etiği kitabını (Alılaku't-tabrb) yazmış olmasından değil, beş ezeli ilke teorisini öne sürerek din ve peygamberliği gereksiz gören deist bir anlayışın savunuculuğunu yaptığı iddiasıyla hakkında yaygın bir "mülhit" suçlamasının bulunmasından kaynaklanmaktadır. Eserlerinin çoğunun günümüze gelmemesi, günümüze gelen eserlerinin de onun bu tartışmalı yönünü yeterince açığa çıkartacak nitelikte olmaması, söz konusu "mülhitlik" iddiasının, Razi anlatılannın ayrılmaz bir parçası olmasına yol açmış ve bu da onun genellikle İslam felsefe tarihlerinde "kenarda kalmış" bir isim olmasına sebebiyet vermiştir. 119

4 İSLAM FELSEFESi: TARİH VE PROBLEMLER Hayatı ve Eserleri Ebu Bekir er-r.azf ya da tam adıyla Ebu Bekir Muhammed b. Zekeriyya b. Yahya er-r.azt, yaklaşık 251/865 yılında Ortaçağ'ın en önemli ilim ve kültür merkezlerinden biri olan Rey'de doğmuştur. ı R.azf'nin, gençlik yıllan ve tahsilihakkında çok fazla bilgiye sahip değiliz. Kaynaklardaki bilgilere göre, gençliğinde bir yandan kuyumçuluk ve sarraflık yaparak hayatını kazanırken bir yandan da şiir, edebiyat ve müsikt ile ilgilenmiş; ancak daha sonra ilgisini simya, tıp ve felsefeye yöneltrniştir. 2 Tahsil için Horasan bölgesindeki çeşitli ilim ve kültür merkezlerini dolaşan Razı'nin hocalan hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Bazı biyografi yazarlan Razi'nin tıbbı Ali b. Rabben et-taberi'den (ö. 240/855) öğrendiğini belinseler de 3 Taberi'nin, Razı doğmadan önce vefat etmiş olması, böyle bir ilişkiyi imkansız kılmaktadır. 4 İbnü'n-Nedtm, Razi'nin felsefe ve kadim ilimlere hakkıyla vakıf gezgin bir felsefeci olan Belhi'den okuduğunu belirtmekte, ancak Belht'nin kimliği hakkında yeterli bilgi sunmamaktadır. 5 Belhi'nin kimliği muğlak olsa da onun, Kindi'nin ders halkasına katılan Ebu Zeyd el-belhf (ö. 322/934) olduğu ileri sürülebilir. Diğer yandan R.azf'nin, "Ebü Zeyd el-belhf'rıin nezle olmasının sebebi, ilkbaharda kokladığı güldür" adıyla bir risale kaleme almış olması, aralanndaki hoca-talebe ilişkisine dair iddiayı da?a da güçlendirmekte~r. 6 Razi'nin Mu'tezilf düşünür Ebü Abbas el-irarışehri 7 ile Cabir b. Hayyan (ö. 200/815) ve Huneyn b. İshak'tan da (ö. 260/873) ders aldığına dair iddialar b ulunsa da burılan destekleyecek herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. 8 ı Birüni, Risi!le, s. 4; Sezgin, GAS, III, 274. Doğumuyla ilgili farklı tarihlendirmeler için bk. Kraus- Pines, "Razi'', s. 642; Goodman, "Muhamınad lbn.zakariyya al-razi", s İbn Ebi Usaybi'a, Uyıinu'l -.enba', s. 416, 420; Beyhaki, Tliıihu hühemlii'l-islam, s. 21; İbn Hallikan, Vefeyô.tü'l-a'yc.'in, V, İbn Ebi Usaybi'a, Uyünu'l- eııba', s. 41 4; İbn Hallikan, Vefeyiitü'l-a'yan, s. 159; Brockelmann, CAL, I, 268; Sezgin, CAS, III, Muhakkık, Feylesüf-ı Rey, s ibnü'n-nedim, el-fihıist, s Meyerhof, "Mine'l-İskenderiyye ila Bağdad", s. 83; Muhakkık, Feylesuf-ı Rey, s Kraus-Pines, "Razi", IX, 642; Muhakkık, Feylesuf-ı Rey, s Meyerhof, "Science and Medicine", s. 323; Ferruh, Abhaıiyyetü1-Arab, s

5 EBÜ BEKlR ER-RAZT: llhadln G0LGES1NDE BİR FiLOZOF Razi'nin ~tahsil amaçlı seyahatlerinin sonunda özellikle tıp alanında şöhrete kavuştuğu ve Halife Mükteft-Billah'ın (slt ) daveti üzerine otuz küsur yaşlanndayken Bağdat'a gittiği anlaşılmaktadır. Hipokrat ile Galen'den sonra tıp ilmine yaptığı katkılardan dolayı "CalinO.Sü'l-Arab" (Araplann Galen'i) unvaruyla anılan Razi, Bağdat'ta sonradan Btmaristan-ı Adudf adıyla anılacak olan hastanenin başhekimliğine getirilmiş ve bu görevi sırasında birçok yerıiliğe imza atmıştır. Bu bağlamda hastaneyi iyi bir şekilde yönetebilmek ve hizmetleri aksatmadan nöbetieşe yürüteburnek için dahiliye, hariciye, nöroloji, ortopedi ve göz doktorlanndan oluşan toplam yirıni dört kişilik bir uzman hekim kadrosu oluşturmuştur. Aynca hastalarm durumunun günbegün izlenerek hastalığın seyrinin takip edilip kaydedildiği bir sistem kurmuştur. 9 Çiçek ve kızamık hastalıklannın farklı hastalıklar olduklannı tıp tarihinde ilk defa el Cüderf ve'l-hasbe isimli eserinde ifade eden Razi, yine ilk defa hayvan bağırsağını ameliyat dikişi, cıvayı müshil ve alkolü antiseptik olarak kullanan, göz bebeğinin ışığa tepkisini farkeden ve eczacılığa Ortaçağ Avrupa'sında "Album Rhazes" olarak bilinen beyaz kurşun merhemini kazandıran kişi olarak tanınmıştır. 10 Hayatının sonlanna doğru görme duyusunu tamamen kaybederek ama olan Razi, 313/925 tarihinde Rey'de vefat etmiştir. 11 Felsefeden nbba, matematikten kimyaya ve ahlaktan müziğe kadar pek çok sahada. eser kaleme alan Razi, es-sfretü'l-felsefiyye isimli eserinde, 200 civannda eser yazdığını belirtmektedir. 12 Otobiyografik bir özelliği de haiz olan söz konusu çalışmasında Razi, kendisinden şöyle bahsetmektedir: Beni taniyanlar bilir ki Ume karşı olan sevgim, tutkum ve bu yoldaki çalışmalanın gençligimden beri aralıksız devam etmektedir. Okumadı ~ bir kitap, karşılaşmadığım bir ilim adamı bulunsa, büyük bir zarara uğrarnam söz konusu olsa bile o kitabı okurum ve o alimi tanınm. Bu 9 İbnü'n-Nedrm, el-filuist, s. 360; İbn Cülcül, Tabakatiı'l etıbba', s. 77; İbn Ebr Usaybi'a, Uyana'l-enba', s: , 418. lo Shah, "Medicine", 1340; Şehsuvaroğlu v.dğt., Tarh Tıp Tarihi, s ll Btıilnt, Risdle, s. 4-5, 6; Brockelmann, GALSupplement, I, 418; Sezgin, GAS, III, 275. Hayatı hakkında geniş bilgi için bk. Karaman, "Bir Biyografi. Denemesi: Ebo Bekir er-razt Örneği", s Razr, es-siretiı'l-felsefiyye, s

6 İSLAM FELSEFESi: TARİH VE PROBLEMLER alandaki sabırlı çalışmalanın neticesinde bir yıl zarfında müsvedde olarak varaktan fazla yazı yazdım. 13 Kendisine özellikle yaşantısının Sokrates'inkinı:; benzemediği iddiasıyla yöneltilen eleştirilere Razi, hem yazdıklannı hem de hayat tarzını delil göstererek cevap vemiektedir: Ulaştığım bu bilgi düzeyi filozof adını alma ma yetmiyorsa, keşke bilseydim, şu çagımızda bu isme layık olan kimdir! (... ) Sahip olduğum bunca meziyetlere rağmen bu kişiler amel açısında~ beni hala filozof rütbesinin altında gorüyorlarsa ve onlara göre filozofçayaşama tarzı benim anlattığımdan başka bir şeyse; o halde bunun nasıl olduğunu bizzat göstererek veya yazarak ortaya koysunlar. Eğer onaya koyduklan değerli bir bilgi ise kabul edelim; hata veya eksikliklerini tespit edersek reddedelim. Bir an için diyelim ki amel konusunda yetersizim; peki ilim konusunda ne diyecekler?! (... )Şayet ilim konusunda beni yeterli buluyorlarsa yapılacak en doğru hareket, yaşannma bakınayıp ilmimden istifade etmeleridir. 14 Felsefi Dü ş ünc e s i Razi'nin, felsefe He ilgili eserlerinin çoğunluğu, muhtemelen hakkındaki mülhitlik ve zındıklık iddialan ve bununla bağlantılı olarak bir gelenek oluşturamamış olması sebebiyle kayi>olduğundan, onun felsefi düşüncesini tam anlamıyla ortaya koymak oldukça zordur. Paul Kraus, tamamı günümüze kadar gelen et- Tıbbü'r-rahiini, es-siretü'lfelsefiyye, Emiirô.tü'l-ihbal ve'd-devle gibi eserler ile Kitiibü'l-Lez:ze, Kitabil'l-İlmi'l -ilahr, Makale ft ma ba'de't-tabra isimli eserlerinden kalma metin ve özetleri; "beş ezelı: ilke" ile alem hakkındaki görüşlerini içeren değişik kitaplardaki metinleri ve aynca Ebu Ha tim ei-razi'nin (ö. 322/934) A 1iimu'n-nübüvve'si ile Hamfdüddin el-kirmaru'nin (ö. yld. 412/1021) el-ahviilü'z-zehebiyyesi'nden seçilmiş parçalan bir araya getirerek Resiiii felsefiyye (Opera Philosophica) ismi ile 1939' da Kahire'de yayımlamıştır. Razi'nin günümüze gelen eserleri incelendiğinde onun felseft düşüncesinde "beş ezeli ilke" anlayışı ve buna bağlı olarak varoluşun açıklanışı, ahlak felsefesi ve din, kutsal kitaplar ve peygamberiilde ilgili görüşlerinin ön plana çıktığı görülmektedir. 13 Razr, es-siretti'l-felsefiyye, s. ııo. 14 Razi, es-siretü'l-felsefıyye, s. llo-lll. 122

7 EBÜ BEKIR ER-RAZI: ILHADIN GOLGESiNDE BİR FiLOZOF B eş Ezelf İl ke ve Va ro luşını Aç ı k lanış ı Razi, Tann-alem ilişkisini beş ezelr ilke (el-kudemaü'l-hamse) adını verdiği bir kavram topluluğuyla açıklamaktadır. Söz konusu beş ezeli ilkeden "Bari" ve "külli nefs" canlı ve faal iken, "heyüla" cansız ve pasif, "hala" ve "dehr" ise ne canlı, ne faal ne de pasiftir. 15 Bu ezeli ilkeler, alemin varlık kazanabilmesi için zorunlu olarak vardırlar. Razi'nin varlık tasavvuru yoktan varlığa gelmeye iınka.n tanımadığından, alemin var olması için bir ilk madde (heyala) gerekmektedir. Heyüla ezelt olduğu ve yer kapladığı için kapladığı mekan da (halci.) ezelr olmak durumundadır. Mevcut maddedeki değişiklikleri ve çeşitli halleri idrak etmek ancak zaman aracılığıyla mümkün olduğu için zaman da (dehr) ezelf olarak vardır. Varlık aleminde canlı olanların bulunması, nefsin varlığını gerektirdiği için küllf nefis de ezelidir. Canlı varlıkların akla sahip olmalan ve işlerini güzel ve sağlam yapmalan da bilge ve yaptığı her şeyi iyi yapan bir Yaratıcı'nın (el-barf) varlığını gerekli kılmaktadır.l6 1. Yaraucı: Razi'ye göre YaratıcılT ann ezelidir, cisiın değildir ve değişime uğramaz.. Her şeyin düzenleyicisi olup bizatihi kaiındir. Tann dışındaki varlıklar ise kendi baş larına var olmadıklan için varlıklan Yaratıcı'ya bağlıdır. Yaratıcı bilgisizliğe düşmeyen alim, zulmetmeyen adildir. O'nun ilmi, adaleti ve rahmeti mutlaktır. Unutma ve gaflet gibi acizlik ifade eden durumlar O'nun için söz konusu değildir; O tam anlamıyla kudret sahibidir Küllf Nefis: Bizatihi kairn bir cevher olan küllr nefis, cisiın olmadığı gibi bir mekanda da değildir. Külli nefis, varlıklan oluşturmak için maddeyi~ birleşirıce bireyselleşir. Dolayısıyla tikel nefisler ezeli olmadıklan için ölümle birlikte bedenden aynldıklannda tekrar külli. nefs ile birleşirler. Küllt nefis, başlangıçta alemi yaratmaya istekli olmayan Yaratıcı'nın alemin yaratılması noktasında karar vermesini sağlayan ezelr bir varlıktır. ıs 15 Cürcanr, Şerhu.'l-Mewihıf, I, 438; Merzuki, Kitdbü'l-Ezmine, I, Brrt\nt, Tahhihu md li'i-hind, s R.azr, Makdie ft md ba'de't-tabra, s. 120; a.mlf., et- Tıbba'r- ralıdnr, s. 96; Ebtl Hlltim er-razı, A'ldmü'ıı-nübüvve, s ; Merzılki, Kitdbü'I-Ez:mine, I, Ebu Hatim er-razı, A'ldmü'n-mıbavve, s. 21; N asır-ı Hüsrev, Zddiı'l-müsafirin, s

8 İSLAM FELSEFESi: TARİH VE PROBLEMLER 3. M udak Madde (heyala): Mutlak madde, bölünemeyen.sonsuz sayıdaki atomlardan meydana gelmiş olup basittir. Dört unsur (toprak, su, hava, ateş) ve felek, yani semavf cisimler ile alemğ!lti bütün varlıklar; mutlak madde ile mutlak mekanın (halô.) farklı oranlardaki terkibinden meydana geldikleri için alem sona erdiğinde mutlak maddenin parçalan tekrar birleşimden önceki ilk hallerine geri dönecekler ve bu şekilde varlıklannı ilelebet sürdüreceklerdir. Razi, mutlak maddenin ezeliliğini iki noktadan hareketle savunmaktadır: Birincisi, aşağıda ele alınacağı. üzere, mutlak anlamda yoktan yaratmanın imkansız olmasıdır. Razi'nin ikinci dayanağına göre, eğer bir varlığın bir failin kudretiyle başka bir şeyden meydana getirildiği kabul edilirse, bu failin, söz konusu fiilinden önce ezeli ve değişmez olarak var olması gibi, Yaratıcı'nın fiilinin taalluk ettiği şeyin de bu fiile maruz kalmadan önce var ve ezell olması gerekir. Yaratıcı'nın fiiline maruz kalan da mutlak madde (heyulô.) olduğuna göre o da ezeli olmalıdır. l9 4. Mutlak Mekan (halô.): Razi'ye göre hala )çinde cismin olması mümkün olan, fakat cismin olmadığı boyut" 20 olup içine birtakım cisimlerin konulduğu kaba benzemektedir. O, ontolojik bir gerçeklik olarak kabul eıttiği mutlak mekanın ezeliliğini şu şekilde ortaya koymaktadır: Mekan tutan şeyler o lmaksızın mutlak mekan var olabilirken mutlak mekan olmaksızın mekaıırtutan cisimler var olamazlar. Mekan tutan cisimler var olduğuna göre mutlak mekan da vardır ve ezelidir. 21 Razi, mutlak mekanı, "kaplayan ile kaplanan arasında ortak olan bir yüzey" 22 olarak tanımladığı ve kendi kendine bir varlığı olmayan "izafimekan"dan ayırmakta ve izafimekanı yaratılmış ve sonlu olarak üitelemektedir Mutlak Zaman (dehr): Zamanı da mekan gibi mutlak ve izaff zaman olmak üzere iki kısma ayıran Razi,' harekete bağlı olmayan, yani hareket olmasa da var olan mutlak zamanı, başlangıcı ve sonu olmayan maddet; ezelden ebede sürekli akan bir cevher olarak tanımlamaktadır. 19 Nasır-ı Hüsrev, Zddü'l-mcısafirin, s , ; Merzüki:, Kitabü'l Ezmiııe, I, Merzüki:, Kitabü;l-Ezmine, I, Ebü Hatim er-razi, A 1dmü>n-nübüvve, s. 18; İbn Hazm, ei-fasl, I, 27; Merzüki, Kitabü'l-Ezmine, I, ; Nasır-ı Hüsrev, Zddü'l-müsdjirfn, s Merzüki, Kitdbü'l-Ezmine, I, Ebü Hatim er-razi, A'ldmü'n-nübıivve, s. 18; Merzüki, Kitdbü'l-Ezmine, I,

9 EBÜ BEKIR ER-RAZI: ILHAD IN GOLGESiNDE BİR FiLOZOF Aklen alemin dışında ve alemi de kuşatan bir süreklilik bulunmaktadır ve feleğin dönüşü -ortadan kalksa bile zihinde sürekli akıp giden bir şeyin imajı kalmaktadır ki işte o mutlak zamandır. Mutlak mekan gibi mutlak zamaruiı da maddi alemle bir ilişkisi bulunmadığından, Razt, yıl, ay, hafta, gün, saat, dakika, saniye ve an gibi günlük dilde kullanılan zaman birimlerini izafi zamana, yani gökkürelerinin hareketi sonucunda oluşan, başlangıcı ve sonu olan müddet anlamındaki zamana ait birer kavram olarak kabul etmektedir. 24 Razi'nin, beş ezelt ilkeden hareketle varoluşa dair açıklamasının temelinde, mutlak yokluktan varlığa getirme anlamındaki ibda'ı imkansız görmesi yatmaktadır. Razi'ye göre bir şeyi bir anda yoktan yaratmak, belli bir süreçte yaratmaktan daha kolaydır; mesela irısarıı bir anda yetişkin olarak yaratmak, onu kırk yılda yetişkin hale getirmeye kıyasla Tann açısından daha kolay bir iştir. Diğer yandan Tanrı'nın delaylı ve uzun süreç alan bir fiili değil de kolay ve pratik olanı tercih etmesi de hikmetinin gereğidir. Buna göre yaraulışın bir anda olup bitmiş olması gerektiği sonucuna varan ve aksi halde Tann'nın kolay olana gücünün yetmediğini ve hikmetinin gereğini yerine getirmediğini ileri süren Razi, tabiatta olayların meydana gelişinin ise bu şekilde o lmadığını, yani tabiatta her şeyin tedıict olarak bir süreç içinde bileşim olarak ortaya çıktığını belirtmektedir. Dolayısıyla varlık dünyası incelendiğinde her şeyin ibda' değil, terkib yoluyla varlık bulduğu görülmektedir ve bu, yoktan yaratmanın fiilen imkansız olduğunun bir göstergesidir. 25 Razi, beş ezeli ilke arasındaki ilişkiler yoluyla varlığın meydana gelişini mitolgjik bir tarzda da açıklamaktadır. Şöyle ki külli nefis, hayatın kaynağı ve aktif bir ilke olmakla birlikte sadece tecrübe edilenleri bilmektedir. Fakat yapısı gereği nefsin ezelden beri mutlak.maddeye karşı bir tutkusu bulunmaktadır ve potansiyel haldeki bu mutlak maddeyi harekete geçirip ona soret vermek, böylece ona karşı duyduğu arzu ve iştiyakı tatmirı etmek istemektedir. T ann gibi ezelf 24 Fahreddin er-razt, el-metcilibü'l-aliye, s. 218; Ebil H~tim er-razf, A'liimü'nnübtivve, s ; Bi'n1nf, Talıkihu ma li'l-hiııd, s. 243; Merzüki, Kitabü'l-Ezmiııe, I, ı48-ı Razi'nin varoluş anlayışı hakkında geniş bilgi için bk. Karaman, "Ebu Bekir er-razi'ye Göre Yaratma", s. 1 ı ı -128; N~sır- ı Hüsrev, Zadıi'l -mtisdfinn, s

10 islam FELSEFESi: TARİH VE PROBLEMLER olan, fakat O'nun kadar bilgin ve kudretli olmayan külli nefis, pasif. durumdaki maddeyle kurduğu ilişkide başarılı olamamış ve sonuçta bir kaos meydana gelmiştir. Hilanet-ve merhameti gereğitann külli nefse yardım etmiş ve neticede nefse verilen akıl sayesinde mutlak maddenin süret kazanmasıyla birlikte alem kaostan çıkıp kozmos haline gelmiştir. Ardından Tanninsanı yaratarak onda ferdi nefsi uyandırmış ve böylece nefsin maddi aleme ait olmadığını, buraya yüce bir alemden geldiğini hatırlamasını ve asıl görevinin annarak, geldiği ilahı aleme dönmek olduğunu bilmesini istemiştir. 26 Razı:'nin varlığa gelişi açıklarken Yeni Eflatuncu sudür teorisini andıran Güneş-ışık metaforuna başvurması yamnda, 27 onun el Medhalü's-sagir ila ilmi't-tıbb adlı eserinde varoluş sürecini daha somut bir şekilde açıkladığı da görülmektedir. Buna göre Yarancı'dan meydana gelen ilk varlık ruhani cevherler olan "aydınlatıcı nurlar"dır. Bütün yaraulmışlarm ilki olan aydınlatıcı nurlar basit ve bileşik nur diye iki kısma aynlmaktadır. Bileşik nur, alemin en aşağısın~a olup duyulada algılanırken basit nur ise alemin en üst kısmında bulunur ve duyulara konu değildir. Basit nurdan aklinefis, hayvanfnefis ve hareketsiz tabii nefis meydana gelmiş, tabii nefisten ise cismanf varlıklarm yapı taşı durumundaki sıcaklık, soğukluk, yaşlık ve kuruluk şeklindeki dört basit tabiat var olmuştur. Daha sonra Yaratıcı, ht( dört basit tabianan bileşik tabiatlan, onlardan da yer ve gökteki bütün varlıklan meydana getirmiştir. Soğuklukla yaşlığın bileşiminden yeryüzündeki maddelerin ve cismanf varlıklarm ilki olan su, sıcaklıkla kuruluğun bileşiminden de ateş oluşmuştur. Su ile ateş arasındaki zıtlık üçüncü unsur olan havanın meydana gelmesine yol açmış; Yaratıcı'nın kudretiile havayı hareket ettirmesi sonucunda ise rüzgar, rüzgarm suyu hareket ettirmesi sonucunda dalgalar ve dalgalann birbirine çarpması sonucunda da üst üste tabakalar halinde köpük oluşmuştur. Yaratıcı'nın kudretiyle köpüğü kanlaştırması neticesinde ise duyulur alemdeki dördüncü unsur olan toprak meydana gelmiştir Ebü Hatim er-razi, A'lamü'n-nübüvve, s ; Hüsrev, Zô.dü'l-mı1sô.fiıin, s ; Kaya, "Razi, Ebü Bekir", s Ebü Hatim er-razi, A'lam(ı'n-nübüvve, s ; Merzüki, Kitabü'l-Ezmine, I, Razi, el-medhalü's-sag'ir ila ilmi't-tıbb, s. ll

11 EBÜ BEKiR ER-RAZI: ILHADIN GÖLGESiNDE BİR FiLOZOF RAzı'nin metafizik düşüncesinin merkezini oluşturan beş ezeli ilke düşüncesi, İslam düşünce tarihinde en çok eleştiri alan teorilerdendil Tann'dan başka ezelr varlıklar kabul etmesi, teorinin kendi içinde çelişkller banndırması, Sakrat öncesi filozoflardan ya da Harranlı sabitlerden veya maniheistlerden alınmış olduğu, bu eleştirilerden bazılandır. 2 9 ulaşmıştır. Ahlak Felsefesi Razı'nin ahlakla ilgili eserlerinden dört tanesi günümüze Bunlann en önemlisi, filozofça yaşama idealinin teorik esaslannı aynntılı olarak ortaya koyan et- Tıbbü'r-rühanr'dir. İlk İslam filozofu olarak kabul edilen Kindf'nin Risale fi'l-hrle li-def'i'l-ahzan isimli eserinin sadece üzüntü ve ölüm korkusu gibi ahlak felsefesinin belli konularını ele alması sebebiyle, yirmi bölümden oluşan et Tıbbü'r-rahanfnin, İslam felsefe geleneğinde ahlak sahasında yazılmış ilk kapsamlı eser olduğu söylenebilir. 30 Ahlak felsefesi açısından Razi'nin bir başka önemli eseri, filozofça yaşama tarzından, özellikle de "önderiıniz" diye nitelediği Sakrat'ın yolundan ayiudığı şeklindeki eleştirilere cevap vermek ve kendisinin hem teorik hem de pratik açıdan filozof olarak isimlendirilmeyi hak ettiğini ortaya koymak için yazmış olduğu es-sıretü'l-felsefiyye'dir. 3 ı Bunun yanı sıra öğrencisi ve aynı zamanda Horasan valisinin özel doktoru olan Ebü Bekir b. Karih'in isteği üzerine kaleme aldığı ve hekimlik ahlakıyla ilgili görüşlerini içeren A1ılaku't-tabib 32 ile belli bir makama yükselmede belirleyici olan temel ilkeleri ele aldığı Em_iiratü'l-ikbiil ve'd-devle 33 de Razi'nin ahlak anla}rışını tespitte önemli kaynaklardır Eleştiriler hakkında geniş bugi için b k. Ebu H1itim er-razr, A 1ama'n-nübüvve, s Razi'nin beş ez eli Uke anlayışının kaynağı hakkında geniş bilgi için bk. Kaya, "Razt, Ebu Bel~ir", s ; Karaman, "Ebu Bekirer-Razi'nin "Beş Ezelr ilke" Anlayışının Kaynağı Problemi", s Muhakkık, "Razt der Tıbb-ı RCıhani 1", s Razi, es-srretü'l-felsefiyye, s. 99, Necmab1idr, Şerhu hiil, s. 239; Kaya, "Hekimlik Ahlakı", s Brrünf, Risdle, s. 182; İbn Ebr Usaybi'a, Uyünü'l-enba', s

12 İSLAM FELSEFESi: TARİH VE PROBLEMLER Razı, söz konusu eserlerde ortaya koymuş o lduğu ahlak anlayışını, altı temel ilkeye dayandırmıştır: l) Nefsimiz bedenimizle beraberken yaşantımız nasılsa öldüls-ten sonraki durumumuz da buna 2) İnsanın yaratılışının amacı bağlı olarak iyi ya da kötü olacaktır. ve hayatta en üstün değer, beden~ hazlardan yararlanmak değil, ilim sahibi olmak ve adaleti uygulamaktır. Bu dünyadan kurtulup ölüm ve elemin bulunmadığı bir aleme geçmek ancak bu sayede kolaylaşır. 3) Tabiat ve nefsanı arzular, insanın dünyevr haziara yönelmesini, akıl ise manevi ve üstün haziara ulaşmak için bunlardan uzak d urulmasını istemektedir. 34 4) İnsanı gözetip kollayan Tanrı, amin acı çekmesini, zulüm görmesini ve cahil kalmasını değil, bilgili ve adil olmasını istemektedir. Dolayısıyla da O, zulüm yapanlara ve acı çekmey.e layık olanlara hak ettikleri cezayı verecektir. 5) İnsan, nitelik ve rıic~lik açısınq.m.,_elde_e~ğ! hazdan dah~la olacak olan eleme katlanmamalıdır. 6) Yüce Yaratıcı çiftçilik, ciokumacilik gibi aleının bekası ve hayatın devamı için zorunlu olan sanatlan geliştirme görevini insanlara venniştir. 35 Razı'nin yukandaki altı ilke çerçevesinde geliştirdiği ahlak düşüncesini akıl-heva, haz-elem, üzüntü ve ölüm korkusu ile tıp ahlak ilişkisi bağlamında incelemek yerinde olacaktır. I. Akıl-Reva ilişkisi: et-tıbbü'r-nlhanıfadlı eseri boyunca Razı'nin temel ilgisi, akıl ile heva arasındaki ilişkiye dairdir. Ona göre insanı yöneten iki temel kuvvet vardır: Akıl ve hevıi. Akıl, T ann tarafından insana, hem bu dünyada hem de öte dünyada hayatını rahata erdiren ve güzelleştiren şeyleri elde etmesi için verilmiştir. Dolayısıyla insan, eylemlerini, diğer canlılardan üstün olmasını sağlayan, aynı zamanda bütün iyiliklerin de ka)rnağı olan aklın rehberliğinde ve onun öngördüğü şekilde gerçekleştirmelidir. Razi aklın karşısına ise insanın maddi!duyusal!tabif yönünden kaynaklanan her türlü gazabi ve özellikle de şehevr arzu ve eğilimlerini kapsayacak bir kavram olarak kullanmış olduğu hevayı koymuştur. Kötü ve kötülüğün kaynağı olan heva aklın düşmanı olup onu yolundan saptırır ve hedefini gerçekleştirmesine engel olur. Haset, cimrilik ve yalan gibi bü.tün kötü alışkanlıklar hevadan kaynaklanmaktadır. Akıl, tercihlerinde Razi, es-siretü'l-felsefiyye, s Razi, et-tıbbü'r-nihiini, s. 23; a.mlf., es-siretü'l-jelsefiyye, s ; Druart, 'The Ethics of al-razi", s. 56,

13 EBÜ BEKiR ER-RAZ!: İLHADIN GÖLGESiNDE BİR FiLOZOF mevcut durumdan ziyade geleceği dikkate aldığı için, başlangıçta nefse elem verse ve zor gelse de, sonuç itibariyle üstün ve faydalı olanı tercih etmektedir.. Heva ve.... tabii dürtüler ise. mevcut dumıxm veya en yakın olanı dikkate almakta '~ ona göre_ tercihte blliıı.nmaktadır. Akıl, herhangi bir konuda karar verirken gerekçelerini de belirtmekte, lehte ve aleyhte olan delilleri birlikte ortaya koymak suretiyle insanlan mantık! olarak ikna etmektedir. Heva ise kararları noktasında akılgibi mantık! deliller sunmamakta, sadece lehte olan delillerden bahsederek onun egı-'lirnlerini kıı ııan.maktadır. 36 ~ Heva, kötü eylemlerin meydana gelmesine sebep olduğu ve aklı istikametinden saptırdığı için onun kontrol altına alınması, engellenmesi ve hastınlması hem en büyük ahlaki fazi).ettir hem de ahlaki fazilerlerin kazanılmasının yegane vasıtasıdır. Nefsani arzulan engellernek ve onlara hakim olmak her a~i.blkis!ye, her düşüneeye ve her dine göre zorunludur. Razi'ye göre ahiakın düzeltilmesi noktasında en fazla ihtiyaç duyulan şey de budur. Ancak bu fazileti kazanmak ve hevayı tam olarak aklf nefse itaat eder hale getirrnek kolay bir iş değildir. insaniann tabiat ve mizaçlanyla sosyal ve psikolojik yapılan birbirinden farklı olduğu için hevanın sırurlandınlarak kontrol altına alınması noktasında herkese eşit yükümlülükler yüklenrnemesi, kişiler arasındaki farklılıklar dikkate alınarak kolay olandan zor olana doğru bir metot takip edilmesi gerekmektedir. Razi'ye göre, ancak mükemmel ya da faziletli bir filozof (el -feylesufü'l -jdzıl), hevasıiıa tamamen hakim olabilir Haz ve Elem: Razi'ye göre haz; elem ve acı verenin kendi tabii halinden çıkardığı bir şeyi tekrar tabii /ilk haline döndürmesi dir. Buna göre haz; elemden kurtulmaktan başka bir şey değilken, elem ise tabii haldençıkış anlamına gelmektedir. Razi, haz anlayışının daha iyi anlaşılması için ~rin bir yerden bu nalncı yaz güij&.ş.inir:ı-altına Çıkan ve sıcaj.~~_kileninc~ti..ooı:ı~rrıseni'n durumunu örnek vermektedir. Bu kişi, başlangıçta bulunduğu gölgede tabii halde olduğu için haz ve elem hissetmez. Ancak güneşin altına 36 Razi, et- Tıbbü'r-rahô.ni, s ,20,33, Ayrıca bk. a.mlf., es-sıretü'lfelsefiyye, s Razf, et-tıbbü'r-riılıcinf, s , 27, 33; a.mlf., es-sfretü'l-felsefiyye, s. 21, 106. Ayrıca bk. Fakhry, A Short Introduction, s. 33; Goodman, "The Epicurean Ethic", s

14 İSLAM FELSEFESI: TARİH VE PROBLEMLER çıkıp sıcaktan erkilenince tabithalden çıktığı için elem duyar. Tekrar ilk yerine geri döndüğünde ise, güneşin sıcaklığından kurtularak tabii halirie dönmeye başladığı için haz hisseder. 38 Örnekte görüldüğü üzere Razi, haz-elem anlayışını tabii hal, tabir halden çıkma ve tabir hale dönme şeklindeki üç kavrama dayandırmaktadır. Tabii hal, yani bederrin alışık olduğu ilk hal, haz ve elernin bulunmadığı nötr durumdur. Tabii halden çıkma elem, tabii hale geri dönme ise haz meydana getirir. Ancak her tabii halden çıkmadan dolayı elem hissedilmediği gibi, her tabii hale dönmeden dolayı da haz hissedilmez. Eğer tabii halden çıkma veya tabii hale dönme kısa bir anda birden bire değil de, uzun bir zaman diliminde ve yavaş yavaş olursa, o zaman hissedilen bir şey olmadığı için haz ve elem de meydana gelmez. Y~e Razı'nin örneği, her hazdan önce mutlaka bir elemin bulunmasını gerekli kılmaktadır. Çünkü hazzı ortaya çıkaran tabii hale dönmek ancak elemin meydana geldiği tabir durumdan çıkışın ardından oluşmaktadır. Aynca haz, öncesin ki lıdır ve elernin derecesine öre derecelenme tedir. Do layısıyla da haz-elem döngüsün e esas olan elemdir, haz ise elemden kurtulmaktan ibarettir. 39 Razi hazlan dünyevr ve uhrevi hazlar olmak üzere iki kısma ayırmaktadır. Dünyevi veya cismani haz.lar, ölümle birlikte son bulmakta olup insanın ilahi aleme yükselmesişi engellemektedirler. Öte dünyadaki bazlar, yani u1u evr hazlar ise ölümün olmadığı ahiretteki hazlar olup sonsuzdurlar. Dünyevi hazlan tercih etmemizi tabiat ve nefsani arzular, manevi ve üstün hazlan tercih etmemizi ise akıl istemektedir. Razi maddi ha.zlann sürekli olmalannın söz konusu olmadığını özellikle vurgularnaktadır. Ona göre her hazzın bir doyum noktası vardır ve bu noktaya ulaşıldıktan, yani tabii hale döilüldükten sonra, tekrar tabii halde çıkma gündeme geleceği için haz sona erer ve elem meydana gelir. Örneğin acıkmış ve susamış olan kişi, bu ihtiyaçlannı gidererek acıkmadan ve susamadan önceki haline geri dönmesine rağmen yine de yemek yemeye ve su içmeye devam ederse, daha önce kendisinin tabii duruma dönmesini sağladığı için haz duyduğu yeme ve içme eyleminden, bu defa tabii halden çıkmasına sebep olduğu için elem hissetmeye başlar Razr, et-tıbbü'r-riilıiini, s Razr, et- Tıbbıi'r-rahiini, s Razr, es-siretü'l-felsefiyye, s ; a.mlf., et-tıbbü'r-rilhanr, s

15 EBÜ BEKİR ER-RAZİ: İLHADIN GÖLGESiNDE BİR FİLOZOF Razı, duyusal hazlann insanı mutluluğa ulaştırdığını, çünkü bunlann her zaman noksanlık içerdiğini ve peşlerinden baska elern.lerin meydana gelmesine de imkan verdiklerini belirtmektedir. Bütün duyusal hazlarda durum böyle olmasına rağmen bı:ızı insanlar hazza karşı aşın temayül göstermekte ve onu eide.etmek için var güçleriyle çalışmaktadırlar. Razi'ye göre insanların hazzı tercih etmelerinin iki sebebi vardır: Birincisi, hazzın gerçek yapısını yani öncesinde bir elem olmaksızın meydana gelmediğidi bilmemcleri; ikincisi ise herhangi bir şeye düşkün olanlann istediklerine ulaştıklarında elde edecekleri hazzı her şeyden üstün' görerek bu noktaya ulaşmak için geçmeleri gereken_merhaleleri dikkate a~malandır Üzüntü ve Ölüm Korkusu: Razi'yegöre üzüntü, sevilen ve arzu edilen şeylerin kaybolması veya elde edilememeleri dolayısıyla insanda oluşan bir duygudur. Hevadan kaynaklanan üzüntü insanın aklını bulanıklaştırdığı, zayıflattığı, nefse ve bedene çeşitli zararlar verdiği için tamamen giderilmeli veya en asgari seviyeye indirilmelidir. Üzüntüden kurtulma noktasında, Razı, biri önleyici diğeri hafifletici veya zarannı en aza indirici olmak üzere iki metot önermektedir: Birincisi, henüz üzüntüye sebep olan durum meydana gelmeden önce, onun gerçekleşmemesi için çalışınaya ve meydana gelecekse bil~ hafif olmasını sağlamaya yöneliktir. Ona göre bu şekilde hareket edildiğinde, ya üzüntüye sebep olan olay hiç meydana gelmez, ya da meydana geldiğinde önceden olacaklar farkedilerek hazırlıklı olunduğu için müinkün.olan en az düzeyde gerçekleşir. İkincisi ise üzüntü meydana geldikten soma, engellenemeyen bu üzüntüyü tamamen veya tamamen olmasa bile mümkün olduğu oranda gidermeye, etkisini azaltmaya yöneliktir. 42 Razı'ye göre sevilen ve arzu edilen şeyler oluş ve bozuluşa konu olan, insanlar tarafından sıra ile sahip olunan şeylerden ibarettir ve. devamlı olarak var olmalan mümkün olmadığından, kaybedilmeleri 41 Razi, et- Tıbbcı'r-rahô.nf, s. 38. Ebu Bekir er-razi'nin haz ile elem hakkındaki görüşleri, İsmaili düşünürler Hamidüddin el-kirm~nf ve Nasır-ı Hüsrev (ö. 431/1061) tarafından eleştirilmiştir. Eleştiriler haklanda geniş bilgi için bk. Nasır-ı Hüsrev, Zô.dıi'l-nıCısô.firin, s ; Kirmani, el-akvô.lü'z-zehebiyye, s ; Ayrıca bk. Ansari, "Philosophical and Religious Views ofmuhammad Ibn Zakariyya al-razi", s Razi, et-tıbbeı'r-nihô.ni, s , 69; Bedevi, "Muhammad Ibn Zakariyya al-razi", s

16 İSLAM FELSEFESi: TARİH VE PROBLEMLER dolayısıyla üzüntünün meydana gelmesi kaçınılmazdır. Buna göre akıllı kimsenin yapması gereken şey, bu tür şeylerin sahip olunduklan sürece verdikle!i.bazzı önemsemeyerek k~ed.ildikleri anda verecekleri üzüntüyü düşünmek suretiyle kendisini bu konumdakilerden soyutlamaktır. Böylece kişi üzüntü ile arasındaki bağı da ortadan kaldırmış olacaktır. Bu bağlamda Razf, kaybedildikleri anda verecekleri üzüntü ve elemi düşünerek sevghi ediıımekten kaçınmarıın _~evgili ed.i_nrnekten daha iyi olduğunu belirtmektedir. Çünkü istenilene ulaşıldığında elde edilen haz, aynı şeyi kaybetmekten dolayı hissedilen elemden daha az olmaktadır, Ayrıca sevileri., bir şeyden ayrıimanın vereceği üzüntü ve sıkl_!.l~.~~ ona ~~~ olmayı isteyip de sahip olarnamanın vereceği fmintıiden cok daha fazla olmaktadır Üzüntünün meydana gelmemesi veya gelecekse bile hafif olması için yapılması gereken bir diğer şey de elden gitmesi zorurılu olan şeylerin kaybolmasına aldırış etmemek ve bu sonuca karşı önceden hazırlıklı olmaktır. Bunun için_de insanın, sevdiği şeylere ebedr olarak sahip olmasının mümkün olm~dığını bilerek henüz kaybetmeden önce sevdiği şeylerin kaybol!pasmı zihninde canlandırması, bu düşünceyi devamlı carılı tutmak suretiyle ayrılığın geleceğj ana karşı hazırlıklı olması ve dayanıklılığını artırması gerekir. Böyle bir metot takip eden kişi, bir gün sevdiği şeylerden ayliflması söz konusu olduğunda, daha önceden bu duruma karşı hazırlıklı olduğu için çok fazla etkilenmeyecek, dolayısıyla aşın derecede üzülmeyecektir. 44 Razi'ye göre meydana gelmesi engellenemeyen üzüntüyü hafifletmek vey.a ortadan kaldırmak için ise şurılar yapılmalıdır: Bu konuda akıllı kimsenin yapması gereken ilk şey, oluş ve yok oluşa konu olan hiçbir şeyin sabit ve devamlı olmadığını, sürekli değiştiğini ve geçici olduğunu dikkate alarak sahip olduğu bir şej7i:n elinden gitmesinden dolayı çok fazla üzülmemek, kısa bir süre bile olsa ona sahip olmuş olmayı bir lutuf ve kcızanç olarak görmektir. ikinci olarak, nefse, üzüntüden kurtulduktan sonra ulaşılacak hali haurlatmak ve -. mümkün mertel5e başka_~erle meşgul olarak dikkati farklı yörılere yöneltmek gerekir. Böylece söz. konusu üzüntü biraz olsun unutulur ve onun nefiste yerleşmesine engel olunur. Aynca üzüntüye duçar olan kişi, kendisiyle arkadaşlannın durumlannı karşılaştırmalı ve gerçekte 43 Razt, et-tıbbü'r-n'lhanr, s Razr, et-tıbbü'r- ralıanr, s

17 EBÜ BEKİR ER-RAZi: İLHADIN GÖLGESiNDE BiR FiLOZOF onların hiçbirinin bu tür sıkıntı ve elemlerden uzak olmadıklanm düşünrnelidir~ Bela ve sıkıntıların, kendisi dışında birçok insanın başına da geldiğini, bu kişilerin onlardan nasıl kurtulduklanrıı, bu. / noktada kendilerini teselli ettikleri farklı yollan ve daha soma memnun oldukları, haz elde ettikleri bir hayata kavu~tuklanm hatırlamak da meydana gelmiş_ olan üzüntürrün etkisini azaltmaktadır. 45 Razı:'ye göre ölüm korkusu, insamn her gününü kuruntularla ve gelecek endişesiyle geçirmesine sebep olan, insam bir çaresizlik ve yılgınlık içine sokan, yaşama sevincini kıran, akla baskı yaparak insanın aşırı derecede endişeye kapılmasına sebep olan önemli bir hastalıktı:r. Bu olumsuz etkilerinden dolayı ölüm korkusunun giderilmesi veya hafiftelilmesi gerelanektedir. Ölüm korkusu, ancak insanın öldükten sonraki hayatının ve gideceği yerin bu dünyadaki hayatından daha iyi olacağına inanması veya ikna edilmesi sayesinde tam olarak giderilebilir. Bu noktada Razi, ölüm anlayışlanna göre insanları ele almakta ve onlardan ölüm korkusunu gid_errneye çalışmaktadır. Ona göre nefsin bedenle birlikte yok olacağına inanan, ölümden sonraki hayata inanmayan ve ölümü bir yok oluş olarak değerlendiren insanların ölürnden korkmamalan gerekir. Çünkü eğer bedenle birlikte nefis de yok alacaksa, o zaman insan ölümle birlikte yok olup gideceği için hiçbir şekilde dem ve ıstırap hissetmez. Elernin bulunmadığı hal, elemin bulunduğu halden daha iyi olduğuna göre de insanın öldükten sonraki durumu elemin bulunduğu bu dünyadaki durumundan iyi olmaktadır. Nefsin bedenle birlikte yok olmayacağı ve insanın bedenden ayn bir nefse sahip olduğu anlayışında olanların da ölümden korkfuarnalan gerekir. Çünkü bu düşünce sahipleri de akıjlannı kulhmarak ölürnden sonraki hayatın daha üstün olduğu ve ölümün.bu hayata geçişi sağladığı sonucuna ulaşabilirler. Böyle.olmasına rağmen insanlar, akıllanndan ziya~n için ölümden korlanaktadırlar. 4 6 Bunlara ilaveten Razi, meydana gelmesi zorunlu herhangi bir şeyin bir gün mutlaka olacak olmasından dolayı sıkıntı duymanın ve üzülmenin gereksizllği ve ölümün de kaçınılmaz bir son olması dolayısıyla da insanın ölümden korkmaması gerektiğini ifade 45 Razi, et-tıbbü'r- nlhiini, s Razi, et-tıbbü'r-rahanr, s ; Fakhry, Ethical Theoıies in Islam, s. 75; BedeYi, "Muhaınmad Ibn Zakariyya al-razi", s. 448; Goodrnan, "Al-Razi", s

18 islam FELSEFES1: TARİH VE PROBLEMLER etmektedir. Dolayısıyla devamlı ölümü düşünmek "ve hatırlamak suretiyle sıkıntı çekmek yerine onu unutınaya çalışmak, zihinde canlandırmamak gerekmektedir. Bu, insanın huzura ve mutluluğa ulaşması için en uygun metot olmaktadır. Ölümden sorıra başka bir hayatın var olduğuna, ölümün de bu hayata bir tür geçiş teşkil ettiğine inanan ve eş-şeri'atü'l-muhikkamn ortaya koymuş olduğu prensipleri tam anlamıyla yerine getiren faziletli insanlar da ölümden korkmamalıdırlar; zira eş-şeıi'atü1-muhikka insanlara ölümden sorıra kurtuluşa, ra hata ve eb edi mutluluğa ulaşaca.klanrıı vaat etmektedir Heltimlik Ahlakı: Tıp sahasında ahiakın önemli olduğu ve tıp ile ahiakın birbirlerinden aynlamayacaklan anlayışında olan RAzı, tıbbi etikle ilgili düşüncelerini Ahlaku't-tabtb ve Mihnetü't-tabib isimli eserlerinde ortaya koymuştur. Tıbbı, Eflatun ve Galen'den hareketle et-tıbbü'r- rahanf ve et-tıbbü'l-cesedanr şeklinde iki kısma ayıran RAzi, karlyeri boyunca tıbbın her iki bölümüyle de ilgilenmiştir. Cismarıi tıp la ilgili olarak Kittibü'l-Havr ve Kittibü'l -Mansüıi gibi eserleri, ruhani tıp sahasında ise et-tıbbü'r-rahdnr isimli eseri yazmıştır. Razr'ye göre insanın nefsinde gelişen psikolojik uyarmalar, fizyonomik belirtilerle aniaşılıp açıklanabileceği için, beden tabibinin aynı zamanda ruii tabibi olması gerekmektedir ve bu sebeple söz konusu jkj disiplm_ birlikte gelişmelidif. 48 rr Her ne kadar İsUm dünyasında "et-tıbbü'r-rühanf" anlayışı, Kindi'ye kadar geri götüıülebilirse de, Kindi bu konuda özel bir kav:ram kullanmamıştır. 49 Dolayısıyla İslam düşünce tarihinde bu kavramı ilk defa tabip'-jilozof Ebü Bekir er-razi kullanmış olmaktadır. Hatta o, belirtmiş olduğumuz üzere, bu isimde bir eser de yazmıştır. 50 et Tıbbıi'r-ruhanryi, insaniann eylemlerinde aşınlıklardan korurrup itidal 47 Razr, et- Tıbbıi'r-rıihanr, s İbn Ebr Usaybi'a, Uyunü'l-enbci', s Krş. Bayrakdar, "The Spiritual Medicine", s. 1. Bazı kaynaklar, Kindi'nin et-tıbbu'r-ralıcinf isimli bir eserinden bahsetseler de bu eser günümüze ulaşmamıştır; bk. Rahman, "Aklaq", s. 721; Walzer, "Akhlak", s: 328; Mohaghegh, "Notes on the Spiritual Physics", s. 7. SO Bazı kaynaklar Razfnin bu konuyla ilgili olarak yazmış oldugu ancak gunümı.lze gelmeyen Kitcib ft nahzi't-tıbbi'r-rahanr alci 1bn Yemcin (tbmı't-temmciı) isimli başka bir eserinin daha oldugunu belirtmektedirler; bk. ibnü'n-nedrm, el Filııist, s

19 EBÜ BEKIR ER-RAZt: ILHADIN GOLGESiNDE BİR FILOZOF üzere olmalaf!d.ln sağlanması için dew ve burhanla yapılan bir ikna faaliyeti olarak ta.nırnlayan Razt, 51 söz konusu eserlerinde hekimlik ahlakıyla ilgili olarak, hem daktorun sahip olması gereken ahlakt özellikler ile hastalara karşı görevlerinden hem de hastalann doktora karşı g~revlerinden bahsetmiştir. Daktorun sahip olması gereken özelliklerden birincisi, inceleme ve araştırınalarmı arurmak suretiyle kendisini geliştirmektir. Ayrıca doktor kendisini oyun, eğlence ve zevkü safadan korumalıdır. Özellikle alkoi alma konusunda dikkatli olmalı ve içkiye müptela olmamalıdır, çünkü bu, onun mesleğinde tedavisi imkansız hatalar yapmasına sebep olur. Daktorun iyi bir meslek bilgisinden sorıra en fazla ihtiyaç duyduğu şey, hastalara karşı güzel davranmak ve onlara iyi muamele etmektir. Doktorlar, kibir ve gurur gibi ahlakt kötülüklerden uzak olmalıdırlar. Bunurıla birlikte doktor hafife alınmasına ve küçük görolmesine sebebiyet verecek derecedealçakgönüllü de olmamalıdır. Çünkü doktor hastanın gözünde üstün ve yuce bir şahsiyet olmalıdır. Hekimin insanlar arasında herhangi bir ayırım yapmaması gerektiğini, zenginleri ve makam-mevki sahibi insanlan tedavi ettiği gibi, fakirleri de tedavi etmesi gerektiğini belirten Razi, hatta hekimin fakir ve kimsesizleri tedavi etmeyi zengin ve nüfuz sahibi kimseleri tedavi etmekten daha çok istemesi gerektiğini vurgulamaktadır. Zira doktor, hastanın kendisine verdiği veya vereceği ücretten ziyade onu tedavi ederek sağlığına kavuşturmayı gaye edinmelidir. 52 Hekim hastalanna karşı bir arkadaş gibi davranmalı ve onlann başkalannın duymalannı istemedikleri sırlanru korumalıdır. Zira bazı insanlar anne, baba ve çocuklar gibi en yakınlanndan bile gizledikleri, oruann bilmemesi için özel bir önem gösterdikleri hastalıklanru zorunlu olarak hekime açarlar. Doktor, mümkün görunmese bile, her zaman hastaya iyileşeceği ve sağlığına kavuşacağı ümidi vermelidir. Çünkü nefis, beden üzerinde etkili olup bedenin mizacı nefsin ahlakına tabidir. 53 Doktor-hasta ilişkisinde hastanın yapması gereken ilk şey, kendisini tedavi eden doktora karşı iyi davranmak ve güzel sözler 51 Razi, et-tıbbü.'r- rcihiini, s Razi, Alıliiku 't- tabib, s ; İskender, "er-r.a.zt ve Mihnetı.l't - tabib", s Razi, Ahlahu't-tabib, s. 130; a.mlf., Mihnetü't-tabrb, s. 503; İbn Ebr Usaybi'a, Uyanü.'l-enba', s

20 ISLAM FELSEFESi: TARİH VE PROBLEMLER söylemek suretiyle onun gönlünü kazanmaktır. Hasta böyle bir metot takip ettiğinde, hekim de onun sağlığı noktasında daha titiz olacaktır. Razf.bu noktada Hipokrat'ın, "Muhtaç olmadan-önce doktorunu bul, hazırla!" sözünü naklederek görüşünü desteklemektedir. Hasta, hekimle doğrudan diyalog kurmalıdır. Hasta-hekim ilişkisinde, hekim açısından gizlilik hasta açısından ise açıklık esastır. Hastall!Il hiçbir şeyi atlamaksızın, en samimi arkadaşıyla konuşuyormuş gibi, bütün her şeyi doktora anlatması gerekmektedir. Zira haştanın hekime karşı işlediği hatalann en büyüğü hekimden herhangi bir şeyi gizlemesidir. Çünkü bu durumda hastanın hatası iki katına Çıkmış olmaktadır. Hasta ile doktor sır olan bir şey kalmayacak ve aracıya ihtiyaç_duyulmayacak derecede birbirlerine yakın olmalılar. 54 Razi hekimlik ahlakı ile ilgili görüşlerinde, önemli oranda Hipokrat ve Galen'den etkilenmiştir. Konuyla ilgili eserlerinde sık sık bu iki düşünürün isimlerini zikretmiş ve eserlerinden alıntılar yapmış olması da bunu göstermektedir. Aynca Razi'nin Ahlaku't-tabib isimli eserinde, herhangi bir konudaki düşüncesini ortaya koymadan önce Galen'in görüşünü vermesi de bu etkiye işaret etmektedir. 55 İlhad itharnı ve Razi'nin Dine Bakışı Ebü Bekir er-razi'rıin en fazla dikkat çefen ve aynı zamanda zındık ve mülhid olarak rıitelen~irilmesine sebep olan görüşleri din, peygamberlik ve kutsal kitapjar hakkındaki düşünceleriyle da~a önce ifade ettiğimiz beş ezeli ilke anlayışıdır. Zira o, daha ziyade, Yaratıcı'nın varlığını kabul etmekle birlikte dineve peygamberlere gerek olmadığını ileri süren, kursat kitaplan eleştiren deist bir filozof olarak tanınmıştır. Ancak onun bu konularla ilgili görüşlerini içeren eserleri günümüze ulaşmadığından, hakkındaki bu tür itharnlan çekinceyle karşılamak gerekmektedir. Razi'nin mülhid olduğıınu iddia edenlerin dayandığı hususlar şunlardır: i) Ebü Hatim er-razt'nin A'ltimü'n-nübüvve isimli eseri ile Hamidüddin el-kimıani'rıin el Akvtilü'z-zehebiyye isimli eserlerinde çizilen Razi portreleri. ii) Bazı tabakat kitaplannda Razi'ye isnat edilen ve başlıklanndan dini ve peygamberliği eleştirdiği anlaşılan eserler. iii) Razf'nin, et- Tıbbü'rrahô.nf adlı eserindeki akılla ilgili sözleri. iv) Beş ezelf ilke anlayışı. 54 Razi, Ahlahu't-tabrb, s Razi, Ahlahu't-tabrb, s

21 EBÜ BEKIR ER- RAZI: ILHADIN GOLGESINDE BİR FiLOZOF Razi'nin mülhid olduğunu iddia edenlelin en önemli dayanakla n, Şii-İsmaili kelamcı Ebü Hatim er-r.azt'nin A'lamü'n-nübüvve isimli esertdir. Ebü Hatim eserinin birinci bölümünde, Rey şehrinde devletin büyüklerinden bilinin evinde, devletin ilert geleniertnin ve kadının huzurunda bir mülhitle kendisi arasında geçtiğini belirttiği bir tanışmaya yer vermektedir. 56 Ne var ki Ebu Ha tim, giriş kısmı dışında günümüze ulaşmış olan esennin hiçbir yerinde tartıştığı mülhidin ismini vermemekte, kim olabileceği yönünde de herhangi bir işarette de bulunmamaktadır. Ebü Hatim'in bu ismi meçhul mülhide verdiği cevaplan yeterli görmeyerek onu desteklemek ve eksik bıraktığı hususlan tamamlamak için el-akvalü'z-zehebiyye isimli esert yazan bir diğer Şii-İsrriailrkelamcı Hamidüddin el-kirmaruise herhangi bir delil göstermeksizin Ebü Hatim'in esertndeki mülhidin Ebu Bekir er-razi olduğunu belirtmektedir. Ancak gerek Ebü Hatim ve Kirrnarıi'rıin Razi'ye atfettiği görüşlerin -beş ezeli ilke dışında - onun günümüze gelen eseriertnde yer almayışı, gerekse Razi'yi eleştiren bu iki düşünürün de Şii-İsmailr arka plana sahip olup Razı'nin de Şiiliğin masum imam anlayışını eleştirerek Şii fırkalardan Keyyaliyye'nin kurucusu Ahmed b. Keyyale'ye imarnet konusunda bir reddiye kaleme almış olması (Kitabü'n-Nakz ale'l-keyyal fi'l-imame), 57 Razi'ye yöneltilen mülhitlik suçlaması hakkında soru işaretiert doğurmaktadır. Diğer yandan bu soru işaretlerini artıran bir başka husus da Ebu Hatim'in Rey'de gerçekleştiğini ve devletin ileri geleniertnin de katıldığını belirttiği mülhitle yaptığı tartışmaya dair Kirmaru dışında hiçbir tarihi kaynakta işaret edilmemiş olmasıdır. 58 Razi'nin mülhitliğiyle ilgili bir başka dayanak noktası da bazı tabakat :kitaplannda kendisine, isimlelinden peygamberiiği ve diniert küçümsediği anlaşılan bazı eserielin isnat edilmiş olmasıdır: Mehdriku'l--enbiya (Peygamberlerin Göz Boyamalan), Hiyelü'l-mütenebbi'in (Peygamberlik Iddiasında Bulunanlann Hileleıi), Nakdü'l-edyan (Dinlerin Çelişkisi) ve Uyubü.'l-evliya (Evliyalann Kusurlan). 59 Tabakat yazarlannın 56 Ebü Ha tim er-r.azt, A 1a'!'lü'n-nübüvve, s İbnü'n-Nedtm, el-fihıist, s. 362; İbn Ebi Usaybi'a, U_yUnü'l-enba', s Krş. Razi, "el-mü_n~arat beyne Ebi Hatim er-r.azt ve E br Bekir er-razi", s. 292 (Kraus'un girişi). 59 Brrunr, Risale, s ; İbnü'l-Kıfti, 11ıbarii'l-ulemd', s. 276; İbn EbtUsaybi'a, Uyünü'l-enba', s. 426; Necmabadi, Şerlıu hdl, s

22 İSLAM FELSEFESİ: TARİH VE PROBLEMLER verdiği bilgilerin çeşitli sebeplerden dolayı hatalı olabileceği ihtimali bir yana, günümüze kadar gelmemiş olan söz konusu eserleri bütün tabakat kitaplan da Razi'ye nispet etmerni~lerdir. 60 Hatta İbn Ebi Usaybi'a Mehô.1iku'l-enbiyd. isimli kitabın aslında Razi tarajıridan yazılrnadığını, aksine okuyanın filozofa şüphe ile bakınası için düşmanlan tarafından yazılarak ona nispet edildiğini belirtmektedir. 61 Razi'nin mülhid olduğunu iddia edenlerin ileri sürdükleri bir diğer delil de, filozofun et- Tıbbü 'r-rahani isimli eserinde akıl hakkında sarf ettiği sözlerdir. Söz konusu eserin birinci bölümünde, aklin Allah'ın bizdeki en büyük ve en değerli nir:neti olduğunu, akıl vasıtasıyla duı:urnurnuzu iyileştiren, hayaumızı güzelleştiren ve rahatlatan şeylerin bilgisini elde ettiğimizi ve bütün hedefierimize ulaştığımızı belirtmekte ve onu bu konumundan aşağı indirmememiz, yani hakii:nken rnahküm, tabi olunarrken tabi olan yapmarnarnız gerektiğini ifade etmektedir. 62 Bazı araştırmacılar, filozofun bu ifadelerinden hareketle, onun Tann tarafından insanlara peygamber gönderilmesine gerek olmadığı görüşünde olduğunu iddia etmektedirlet. 63 Halbuki Razi aynı eserde aklı, heva ile ilişkisi çerçevesinde ele almakta, görevi hevayı etkisiz kılmak olan aklı övrnekte ve aklı "Hahrnken mahkum, tabi olunarrken tabi olan yapmamalıyız" derken, nefsarn arzulara hükmeden birkonurnda iken hevaya tabi kılarak onun ko}ltrolüne vermememiz gerektiğini kastetrnektedir. Akılla ilgili ifadelerinin hemen peşinden şöyle söylemektedir: "H ev ayı akla ~usallat etmemeliyiz. Çünkü heva aklın afeti ve bulandıncısıdır, onu yol, hedef ve doğrultusundan saptınr." 64 Dolayısıyla Razi et- Tıbbü'r-rahanı isimli eserinde, ne Sünni İslam'ın peygamberlik veya Şif,.İsmailtler'in imarnet öğretilerine karşı 60 İbnü'n-Nedim, el-fihıist, s Kaynaklarda ayrıca günümüze gelmeyen Ki tab ft ma yeruddü bi-hi izlıara ma yüdde'a min u ya bu 'I-enbiya; Ki tab al ii Süheyl el - Bellıi ft tesbiti'l-me'ad; Ff enne Ii'l~insani halihan mııthinen hakimen isimli eserlerinden de bahsedilmektedir; bk. İbnü'n-Nedirn, el-filııist, s ; Brrüni, Risale, s. 137, 138; İbn Ebr Usaybi'a, Uyunü'I~enbii', s. 421,426; Necmabadi, Şerlııı lıii.l, s , İbn Ebr Usaybi'a, Uyıinü'I -enbii', s Razi, et-tıbbü'r-ro.iıiini, s Bedevi, Min Tiiıihi'l - ilhiid fi'i - İsliim, s ; Mohaghegh, "Notes on the "Spiritual Physics", s Razi, et- Tıbbü'r- rfılıiini, s

23 EBÜ BEKiR ER-RAZI: ilhadin GOLGESINDE BiR FiLOZOF bir tavır takınmış ne de aklı aşın derecede yüceltmiştir. Aksine o, aklı heviimn karşısına yerleştirmiş ve aklın nefsanf arzulardan kaynaklanan kötülükleri engelleme, onları ortadan kaldırma noktasındaki işlevine işaret etmiştir. Razi'yi mülhid olarak vasıflandıranlann başvurduğu en önemli delil ise onun "beş ezeli ilke" anlayışıdır. Diğer delillerde olduğu gibi, bu konuda da Razi'nin beş ez e lt ilkeye dair görüşlerini bütün yönleriyle tespit etmek, elimizdeki eserlerinden hareketle pek mümkün olmadığından, bu konuda da ihtiyatlı davranmak gerekmektedir. Razi'ye göre bu ezeli ilkelerin Tanrı ya da Yaratıcı ile aynı ontolojjk seviyede bulunup bulunmadıklan, Tann/Yaratıcı'nın bunları zamansal bir öncelik olmaksızın "yaratıp" yaratmadığı, dolayısıyla daha sonra Farabi ve İbn Strıa'nın sudür öğretilerinde görüldüğü gibi tikel varlıklardan farklı olarak bu ilkelerin ontolojik açıdan hadis, zamansal açıdan ezeli olup olmadıklan hususu, belirsizliğini korumaktadır. Ancak bütün bu hususlar göz önüne alındığında en azından Razi'nin mülhitliğiyle ilgili. rivayetleri kuşkuyla karşılamak gerekmektedir Razi, Makale Jr ~a ba'de't-tabi'a, s Razi'nin mı::ılhid olup olmadı&ı konusundaki tamşmalar hakkında geniş bilgi için bk. Karaman, "Ebı::ı Bekir er-razi'nin Mı::tlhidli&L Bir Gerçeklik mi, Yoksa Tarihsel Bir Yanılgı mı?", s

24 Bibliyografya Ansari, A..S. Bazrnee, "Philosophical and Religious Views ofmuharnmad Ibn Zakariyya al-razi"; Islamic Studie~. XVI/3 (1977), Bayrakdar, Mehmet, 'The Spiritual Medicine of Early Muslirns", The Islamic Quarterly, XXIX/1 (1985), Bedevf, Abdurrahman, Min Tarthi'l-ilhad fi'l -İsldm, Kahire: Mektebetü'nnehdati'l -Mısriyye, , "Muhammad Ibn Zakariyya al-razi", A History of Muslim Philosophy, ed. M. M. Sharif, Wiesbaden: O tt o Harrassowitz, 1966, I, Beyhaki, Tdrfhu hükemai'l-isldm, Dımaşk Matba'atü't-terakki, Birüni, Risdle li'l-bfrant ft fihıisti kütübi Muhammed b. Zekeriyya er-rqzi, Islamic Medicine içinde, nşr. Paul Kraus, Frankfurt am Main: Irıstitut für Geschichte der Arabisch-Islaınischen Wisserıschaften, 1996, X101, , Tahkiku md li'l-hind, Beyrut: Alernü'l-kütüb, Brockelrnann~.Carl, GAL, I-II, Leiden: Brill, , GALSupplement, I-lll, Leiden: Brill, s Campell, D., Arabian Medicine and Its Injluence on the Middle Age, Arrısterdarn: Philo Press, Cürcani, Seyyid Şerif, Şerhu'l-Mevdkif, İstanbul : Darü't-uba'ati'l-arnire, Druart, Therese Arıne, "The Ethics of al-razi ( ?)", Medieval Philosophy and Theology, VI/1 (1997), , "Al-Razr's Canception of the Soul", Medieval Philosophy and Theology, V/2 (1996), Fakhry, Majid, A Short Introduction to Islamic Philosophy, Theology and Mysticism, Oxford: Oneworld,