Türkiye de sürdürülebilir kalkınma ve iş dünyası Bilimsel inceleme yarışması 2010

Transkript

1 Türkiye de sürdürülebilir kalkınma ve iş dünyası Bilimsel inceleme yarışması 2010

2 2

3 İçindekiler Önsöz 3 Bilimsel inceleme yarışması katılım koşulları 4 Seçici kurul üyeleri 5 Birincilik ödülü: Serkan Dündar Sürdürülebilir kalkınma ve iklim değiişikliği ile mücadele 6 İkincilik ödülü: Şerife Önder Sürdürülebilir kalkınma anlayışının şirketlerde bir uygulaması olarak, çevreye duyarlı yönetim sistemi uygulamaları ile şirket performansı arasındaki ilişki: İMKB şirketleri üzerine bir uygulama 25 1

4 2

5 Önsöz Deloitte Eğitim Vakfı (DEVAK), kurulduğu 2007 yılından bu yana her yıl, üniversite öğrencilerinin ekonomik ve sosyal konularda araştırma yapmasını teşvik etmek amacıyla Bilimsel İnceleme Yarışması düzenlemektedir. Bu yıl üçüncüsünü düzenlediğimiz bilimsel inceleme yarışmasının ana temasını, günümüzde gittikçe önem kazanan, iş dünyası ve iş yapış şekillerini çok önemli ölçüde etkileyeceğini ve değiştireceğini düşündüğümüz sürdürülebilirlik konusu üzerinde durarak Türkiye de Sürdürülebilir Kalkınma ve İş Dünyası olarak belirledik. Sürdürebilirlik dalgası ile gelecek değişime hazır olmak, iş stratejilerini bu yönde geliştirmek ve bu süreçte takip edenlerden değil, liderlerden olup değişimi fırsata dönüştürmek fi rmalar için kritik önem taşımaktadır. Türkiye ve yurtdışındaki üniversitelerden ön lisans, lisans, yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin katılımına açık olacak bu organizasyonda, üniversiteli gençlerimizin Türkiye de Sürdürülebilir Kalkınma ve İş Dünyası konusunda düşünmelerini ve iyileşme sağlayacak fi kir ve çalışmalar üretmelerine katkıda bulunmayı amaçladık. Yarışmamıza Türkiye nin ve dünyanın çeşitli bölgelerinde eğitim gören öğrenciler katıldı ve gönderilen incelemeler, iş dünyasının seçkin isimleri ve ülkemizin önde gelen üniversitelerinin rektörlerinden oluşan seçici kurulumuz tarafından değerlendirildi. Değerlendirme sonucunda birincilik ve ikincilik ödülü alan incelemeleri bu kitapta okuyucular ile buluşturuyoruz. Yarışmaya katılan tüm eser sahiplerine ve değerlendirmelerinden dolayı seçici kurul üyelerimize teşekkür ediyoruz. Saygılarımızla, Deloitte Eğitim Vakfı 3

6 Bilimsel inceleme yarışması katılım koşulları 1) Yarışmaya Deloitte ve DEVAK- Deloitte Eğitim Vakfı çalışanları ve yöneticileri ile DEVAK bursiyerleri katılamaz. 2) Yarışma, Türkiye ve yurtdışındaki üniversitelerden ön lisans, lisans, yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin katılımına açıktır. 3) Deloitte Eğitim Vakfı nın önceki yıllardaki yarışmalarında dereceye giren öğrenciler katılamaz. 4) İncelemeler A4 ebadında, "Times New Roman" yazı tipi, 12 punto, 1,5 satır aralığı ile sözcük arasında olmalıdır. 5) İncelemeler daha önce herhangi bir dergi veya kitapta yayımlanmamış olmalıdır. 6) Değerlendirme Deloitte Eğitim Vakfı nın belirteceği Jüri tarafından yapılacaktır. 7) Yarışma sonuçları Mart 2011'de açıklanacak ve ödüller Deloitte Eğitim Vakfı nın belirleyeceği tarih ve yerde verilecektir. 8) Ödül alan incelemelerin kitap, dergi, internet ya da diğer mecralarda yayınlanma hakkı Deloitte Eğitim Vakfı na aittir. 9) İncelemelerde herhangi bir marka belirtilemez, ürünün jenerik adı kullanılabilir. 10) İncelemelerde geçerli olan tek dil Türkçe'dir. Kullanılan kelimelerin İngilizce, Almanca, İtalyanca vb. değil Türkçe olmasına özen gösterilmelidir. Ödül kazanan ve kitap olarak basılacak eserler, basım öncesi Türkçe yazım kurallarına göre düzenlenecektir. 11) İncelemelerinizi yazarken kullandığınız kaynaklar inceleme içinde gerektiği gibi belirtilmeli ve incelemenizden bağımsız bir kaynakça yazılmalıdır. 12) İncelemelerde belirli bir zümre, sınıf, kişi veya toplumu oluşturan tabakalardan herhangi birinin, şirket veya şirketler topluluğunun menfaati ön plana çıkartılamaz; bu konuda reklam ve propaganda yapılamaz. 13) İncelemelerde belirli bir kişi, sınıf, topluluk, şirket veya kamu kuruluşu ile personeli hedef gösterilemez. 14) İnceleme başlıkları herhangi bir fi rmaya ait reklam sloganları ile aynı olamaz veya benzerlik gösteremez. 15) İncelemelerde bilerek ve yönlendirme amacıyla yanlış bilgiler verilemez. 16) İncelemelerde anlatılan konu yazarın sorumluluğundadır. 17) Görsellerin aslı gönderilmelidir. Dijital olarak gönderilecek görseller ise en az 300 dpi jpg ya da tif formatında olmalıdır. 18) Ödüller yarışmaya katılan şahsa aittir, başka bir şahsa devredilemez. 19) Her katılımcı yalnızca 1 inceleme gönderebilir. 20) Yarışmaya katılan herkes bu kuralları kabul etmiş sayılır. 4

7 Seçici kurul üyeleri Seçici Kurul Başkanı Bülent Eczacıbaşı Eczacıbaşı Holding Yönetim Kurulu Başkanı Agah Uğur Borusan Holding CEO Nihat Berker Sabancı Üniversitesi Rektörü Uğur Süel Deloitte Danışmanlık Sorumlu Ortağı Ümran İnan Koç Üniversitesi Rektörü Zafer Kurtul Sabancı Holding CEO * 5

8 Birincilik ödülü: Sürdürülebilir kalkınma ve iklim değişikliği ile mücadele Yazar Serkan Dündar Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü/Sermaye Piyasası ve Borsa Yüksek Lisans 6

9 Sürdürülebilir Kalkınma ve Ġklim DeğiĢikliği ile Mücadelede Türkiye nin Dönemi için Muhtemel Emisyon Azaltım Hedefinin Elektrik Sektörüne Etkileri Tehditler ve Fırsatlar KAPSAM Bu çalıģmada, sürdürülebilir kalkınma kavramı çevresel boyutta, küresel ısınma ile mücadele çerçevesinde incelenmiģ, Türkiye nin küresel ısınmaya etkisi ve bu mücadeledeki rolü tartıģılmıģ ve 2012 sonrası oluģacak iklim rejiminde Türkiye nin üstleneceği muhtemel emisyon azatlım taahhüdünün Türkiye elektrik sektörüne etkileri araģtırılmıģtır. Bu kapsamda yılları arasında elektrik sektörünün sebep olacağı emisyonlar ve Türkiye nin emisyon azatlım hedefi sonucu elektrik üretim santrallerinin karģılaģabileceği azatlım yükümlülükleri ortaya koyulmuģtur. GĠRĠġ Sürdürülebilir Kalkınma kavramı Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu (WCED) tarafından geliģtirilmiģ ve Ortak Geleceğimiz isimli raporda gelecek nesillerin yeterliğinden ödün vermeksizin günümüz ihtiyaçlarını karģılayan büyüme Ģeklinde tanımlanmıģtır. [1] Ayıca raporda, tüm insanların ihtiyacını karģılamak için ekosistem üzerinde minimum etkiye neden olacak Ģekilde doğal kaynakların tedbirli kullanılmasının gerekliliği vurgulanmıģtır yılında gerçekleģtirilen BirleĢmiĢ Milletler Dünya Zirvesi nin sonuç raporunda ise, ortak çevrenin korunması ve yönetilmesi Ģeklinde tanımlanan sürdürülebilir kalkınmanın üç temel bileģeni: - Ekonomik Kalkınma - Sosyal Kalkınma ve - Çevrenin Korunması Ģeklinde sıralanmıģtır. [2] Ekonomik ve sosyal kalkınma hedeflerinin yanında, özellikle dünyanın geleceği üzerindeki en büyük tehdit olarak belirtilen küresel iklim değiģikliğinin getirdiği çevresel, ekonomik ve politik değiģimlerin etkisiyle sürdürülebilirlik kavramının çevre boyutu önemini gün geçtikçe artırmaktadır. Nitekim BirleĢmiĢ Milletler Ġklim DeğiĢikliği Çerçeve SözleĢmesi nin (BMĠDÇS) 15. Taraflar Toplantısı nın sonuç bildirgesinin henüz ilk cümlesinde küresel iklim değiģikliğinin zamanın en büyük problemlerinden biri olduğu vurgulanmıģtır. [3] Bu yüzden, dünyanın sürdürülebilirliği 2

10 üzerindeki en önemli tehditlerden biri olan küresel iklim değiģikliğinin durdurulması, sürdürülebilirlik hedefleri içerisinde en ön sıralarda yer almaktadır. SÜRDÜRÜLEBĠLĠR KALKINMA ve KÜRESEL ĠKLĠM DEĞĠġĠKLĠĞĠ Sanayi devrimi ile birlikte yeniden Ģekillenen dünya düzeni, fosil yakıt bazlı üretim anlayıģını hâkim kılmıģ ve sonuç olarak artan sera gazı emisyonları ise dünyayı küresel iklim değiģikliği gerçeğiyle yüz yüze bırakmıģtır. Atmosferdeki CO2 artıģının küresel sıcaklığın artmasına neden olacağına dair ilk tespit 1896 da Nobel Ödüllü Ġsveçli bilim adamı Svante Arrhenius tarafından yapılmıģtır. [4] Ġklim DeğiĢikliği felaketinin anlaģılması ve küresel anlamda aktif mücadelenin baģlaması ise 20. yüzyılın sonlarına doğru, 1992 yılında Brezilya nın Rio kentinde toplanan BirleĢmiĢ Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı(UNCED) ile baģlayabilmiģtir. Yeryüzü Zirvesi (Earth Summit) olarak da bilinen bu konferansın neticesinde tüm dünyada Sürdürebilirlik için 21 ana baģlık altında (Agenda 21), çevre ve kalkınma üzerine çeģitli kararlar alınmıģtır. Bu kararlardan en ilerici olanı Kirleten Öder Prensibi (Polluter pays Principle) dir ve bu prensip Uluslararası Çevre Kanunu nun da temellerinden sayılmaktadır. [5] Dünya 1800 lerin sonlarından bu yana 0,74 ºC ısınmıģ ve önlem alınmazsa 2100 yılına kadar 1,8 ila 4,0 ºC daha ısınacaktır. [6] Bu gerçekten yola çıkarak 1992 yılında küresel ısınmanın azaltılması için neler yapılabileceğini belirlemek adına hükümetler nezdinde toplanılmıģ ve BirleĢmiĢ Milletler Ġklim DeğiĢikliği Çerçeve SözleĢmesi (BMĠDÇS) imzalanmıģtır. BMĠDÇS, ülkelere zorunlu limitler vermiģ ancak herhangi bir uygulayıcı mekanizma öngörmemiģtir. [7] Bağlayıcı sorumluluklar ya da teģvikler olmaksızın (havuç ve sopa yöntemi) Küresel Isınma ile mücadelenin baģarılı olamayacağının anlaģılmasının ardından ise 1997 yılında BMĠDÇS nin bir parçası olarak gerçekleģtirilen Taraflar Konferanslarının (Conference of Parties-COP) üçüncüsünde, Japonya nın Kyoto kentinde Kyoto Protokolü benimsenmiģtir. Kyoto Protokolü, temelde sera etkisi yaratan gazların salımının döneminde 1990 yılına göre %5 düģürülmesini hedeflemektedir. [8] Bu hedefi gerçekleģtirmek için geliģmiģ ülkelere farklı emisyon indirim sorumlulukları dağıtılmıģtır ve bu azaltımların gerçekleģmesi için ise çeģitli esneklik mekanizmaları belirlenmiģtir. Bunlar; Emisyon Ticareti (Emissions Trading), Ortak Katılım (Joint Implementation) ve Temiz Kalkınma Mekanizması (Clean Development Mechanism) dır. [9] 3

11 Kyoto Protokolü 1997 yılında imzaya açılmasına rağmen ancak 2005 yılında Rusya nın da kabul etmesinin ardından resmen yürürlüğe girebilmiģtir. [10] Geçerlilik dönemi yılları arası olarak belirlenen Kyoto Protokolü, dünya ekonomisine farklı bir boyut kazandırmıģtır. ĠKLĠM DEĞĠġĠKLĠĞĠ ve TÜRKĠYE Karakosta ve Askounis Sürdürülebilir GeliĢme Perspektifi Altında GeliĢmekte Olan Ülkelerin Enerji Ġhtiyaçları ve Öncelikleri isimli makalelerinde içinde bulundukları geliģim süreci nedeniyle geliģmekte olan ülkeler için sürdürülebilir kalkınma ve iklim değiģikliği iliģkisinin büyük önem arz ettiğini belirtmiģlerdir. [11] Ayrıca, Dünya Bankası nın geliģmiģlik göstergeleri veritabanına göz atıldığında da görülmektedir ki en temel geliģmiģlik göstergelerinden biri de enerji tüketimi ve üretimidir. 1 Hâlihazırda, küresel ısınmaya yol açan en temel sebebin 1800 lü yıllardan itibarten baģlayan hızlı sanayileģme süreci olduğu düģünüldüğünde, sanayileģmesini ve geliģimini henüz tamamlayamamıģ, hızlı büyüme rakamları sergileyen Türkiye gibi geliģmekte olan ülkeler için enerji kaynaklı emisyonları kontrol altına almak oldukça zorlu bir mücadeleyi gerektirmektedir. Nitekim, enerji kaynaklı emisyonlar Türkiye nin toplam emisyonları arasında en büyük payı almaktadır. TÜĠK tarafından yayınlanan Çevre ve Enerji istatistiklerine göre 2008 yılı itibariyle toplam sera gazı emisyonlarının %76 sı enerji sektöründen kaynaklanmaktadır. 2 Sürdürülebilir kalkınmanın tüm dünyada etkin bir Ģekilde uygulanabilmesi için 2000 yılında toplam 189 ülkenin katılımı ile BirleĢmiĢ Milletler tarafından Yüzyıl Kalkınma Hedefleri 3 hedefleri belirlenmiģ ve 8 baģlık ve bu baģlıklar altında çeģitli göstergeler tespit edilmiģtir. Bu hedefler arasında (7. Hedef) Çevresel Sürdürülebilirliğin Korunması dır ve Çevresel Sürdürülebilirliğin korunmasında izlenen en önemli göstergelerden biri ise CO2 emisyonlarıdır (Gösterge 7.2). Tablo 1: Türkiye'nin Yıllar Ġtibariyle Seragazı Emisyonlarının GeliĢimi Kişi başına emisyonlar 2,6 2,6 2,7 2,8 2,7 2,9 3,2 3,3 3,3 3,2 3,5 3,2 3,3 3,5 3,6 3,8 4,0 4,4 4,2 (ton/kişi) Toplam Emisyonlar 187,0 199,1 210,2 221,7 217,2 237,5 258,6 271,9 274,0 274,8 297,0 278,1 286,1 302,8 312,3 329,9 349,6 380,0 366,5 (milyon ton) Kaynak : Millennium Development Goals Report: Turkey Dünya Bankası GeliĢmiĢlik göstergeleri: 2 TUIK Çevre ve Enerji Ġstatistikleri: 3 BirleĢmiĢ Milletler Yüzyıl Kalkınma Hedefleri veritabanı: 4

12 Yüzyıl Kalkınma Hedefleri Türkiye 2010 raporuna göre Türkiye nin 2008 yılı itibariyle Türkiye nin toplam CO2 emisyonları 366,5 milyon tona yükselmiģ, kiģi baģına düģen emisyonlar ise 4,2 ton olarak gerçekleģmiģtir. [12] BirleĢmiĢ Milletler Yüzyıl Kalkınma Hedefleri veritabanı incelendiğinde ise görülmektedir ki, BMĠDÇS ye göre 1990 yılı baz alındığında 2007 yılı itibariyle CO2 emisyonları en fazla artan ülke Türkiye dir. (%118). Türkiye nin kiģi baģına emisyonları ise aynı dönemde %68 artarak 4,2 tco2 ye ulaģmıģtır Sonrası İklim Rejimi ve Türkiye nin Muhtemel Pozisyonu Türkiye, 5 ġubat 2009 da TBMM nin onayı ile protokolü imzalamıģtır. Ancak daha öncesinde, 2001 yılında MarakeĢ te yapılan taraflar konferansında kararlaģtırılan özel durumu nedeniyle Kyoto Protokolü döneminde ( ) herhangi bir emisyon azaltım taahhüdü altına girmemiģtir. Bununla beraber, 2009 Aralık ayında Kopenhag da yapılan COP-15 ve 2010 Aralık ayında Cancun da yapılan COP-16 toplantıları göstermektedir ki, tüm geliģmiģ ve geliģmekte olan ülkelerin ortak fakat farklılaģtırılmıģ sorumluluklar alması muhtemeldir. GeliĢmekte olan bir ülke olarak Türkiye de, geliģmiģ ülkeler kadar olmamakla birlikte emisyonlarına bir sınırlama getirmek zorunda kalabilecektir. Nitekim, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından hazırlanan Ġklim DeğiĢikliği Eylem Planı nda, enerji sektöründe 2020 yılına kadar referans senaryoya göre %7 karbondioksit emisyon azatlımı hedeflenmiģtir. [13] Ancak, Türkiye ve diğer geliģmiģ ve geliģmekte olan ülkelerin deklare ettikleri emisyon azatlım hedefleri henüz bağlayıcı bir anlaģma ile kesinlik kazanmamıģtır. Türkiye Elektrik Sektörü Mevcut CO2 Emisyonları Bu çalıģmanın ana kapsamı olan elektrik sektörü CO2 emisyonlarının dönemi için tahmin edilmesinden önce Ģu ana kadar sebep olunan emisyonlar hesaplanmıģ ve sektörün küresel ısınmaya etkileri açıklanmaya çalıģılmıģtır. Bu noktada, Türkiye Elektik Ġletim A.ġ. nin her yıl düzenli olarak yayınladığı Türkiye Elektrik Üretim Ġletim Ġstatistikleri ne baģvurulmuģtur. 4 Bu kapsamda 1975 yılından itibaren her yıl gerçekleģen elektrik üretimi, üretimin yakıt türlerine göre dağılımı, tüketilen yakıt miktarı ve bu yakıtların ısıl değerleri; CDM Metodoloji lerinde yer alan ve elektrik sistemleri için emisyon faktörü hesaplamalarında kullanılan metodolojide yer alan yöntemler 5 5 ve Hükümetler arası Ġklim DeğiĢikliği Paneli nin 2006 yılında yayınladığı Milli Sera Gazı Emisyonu Envanteri 4 Türkiye Elektrik Üretim Ġletim Ġstatistikleri 2009: 5 BMĠDÇS Yönetim Kurulu, Rapor No:50, Ek: 14 (Tool to calculate the emission factor for an electricity system)

13 Kılavuzu nda yer alan ortalama emisyon faktörlerinden 6 faydalanılmıģtır. Toplam emisyonların hesaplanmasında elektrik sistemleri için emisyon faktörü hesaplama metodolojisinde yer alan (1) ve (2) numaralı formüllerden faydalanılarak aģağıdaki formül elde edilmiģtir: TEy : y yılında gerçekleģen toplam emisyonlar [tco2] FCi,y : y yılında i yakıt türünü kullanan santraller tarafından tüketilen yakıt miktarı [ton (doğalgaz için m3)] NCVi,y : y yılında tüketilen i yakıt türünün net kalorifik değeri (enerji içeriği) [GJ/ton(doğalgaz için m3)] EFCO2i : i yakıt türünün CO2 Emisyon Faktörü (kgco2/gj) Herbir yıl için yukarıdaki formülün uygulanması neticesinde Türkiye Elektrik Sektörü nün sebep olduğu emisyonlar aģağıdaki grafikte gösterildiği hesaplanmıģtır: Grafik 1: Türkiye Elektrik Sektörü CO2 Emisyonlarının Yıllar Ġtibariyle GeliĢimi milyon ,5 milyon yılında sadece 9,1 milyon ton olan CO2 emisyonları Kyoto Protokolü nde emisyon azatlım taahhütleri için baz yıl kabul edilen 1990 yılında 27,8 milyon tona, 2008 yılında ise 104,0 milyon tona ulaģmıģtır yılında ise kriz etkisiyle azalan talep nedeniyle elektrik IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories, Volume 2 Energy, Chapter 1 Introduction, Table 1.4 6

14 üretiminin düģmesi sonucu 98,5 milyon tona gerilemiģtir. Buna göre 2009 yılı itibariyle elektrik sektörü toplam emisyonları üretim artıģıyla paralel olarak 1990 yılına göre %255, yıllık bazda ise ortalama %7,1 oranında artmıģtır. Aynı dönemde ise toplam elektrik üretimi %239, yıllık bazda ise ortalama %6,7 artmıģtır. Bu veriler göstermektedir ki Türkiye elektrik sektörünün sebep olduğu emisyonlar, sektörün ortalama büyüme hızında daha fazla bir oranda artmaktadır. Bunun temel sebebi ise termik santrallerin Ģebekedeki payının düģürülememesidir. Diğer taraftan, sektörün neden olduğu emisyonlar toplam elektrik üretim miktarı ile bağıntılı olduğu kadar kullanılan yakıtların dağılımına ve santrallerin net üretimlerine de bağlıdır. Bu bağlamda brüt elektrik üretim miktarları üzerinden hesaplanan toplam emisyonların net elektrik üretim miktarına oranlanmasıyla birim CO2 emisyonlarının geliģimine ulaģılabilmektedir: Grafik 2: Türkiye Elektrik Sektörü Birim CO2 Emisyonları (tco2/mwh) 0,700 0,600 0,500 0,400 0,300 0,200 0,100 0,000 0,561 0,455 0,485 Grafikte de görüldüğü üzere, birim elektrik üretimi baģına gerçekleģen emisyonlar zaman içerisinde bir miktar azalma göstermiģtir. Ancak, birim emisyonlar belirli bir bant aralığında dalgalanma göstermektedir. Bu dalgalanmanın ve kayda değer bir azalmanın ortaya koyulamamasının sebebi ise toplam elektrik üretiminde termik santrallerin halen hâkim konumda olmasıdır: 7

15 Grafik 3: Türkiye Elektrik Sektörü Termik ve Yenilenebilir Enerji Payları (%) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 43% 42% 57% 58% 34% 66% Termik Yenilenebilir (Hidrolik, rüzgar ve Jeotermal) Grafikten de görüldüğü üzere CO2 emisyonlarına sebep olan termik santrallerin toplam elektrik üretimi üzerindeki hâkimiyeti yıllar boyunca değiģmemiģ ve 2009 yılında %66 lık bir paya ulaģmıģtır yılı itibariyle herbir yakıt rürünün birim net elektrik üretimi baģına sebep olduğu CO2 emisyonları aģağıdaki tabloda gösterildiği gibidir: Tablo 2: Santral Türlerine Göre Birim CO2 Emisyonları Birim CO2 Emisyonları (tco2/mwh) TaĢkömürü + Ġthal Kömür Linyit Fuel-Oil Motorin LPG Nafta Doğalgaz Termik Santrallerin Ortalaması ġebeke Ortalaması 0,788 0,911 1,034 1,541 0,761 1,333 0,422 0,603 0,485 Tablodan görüldüğü üzere doğalgaz santralleri dıģında tüm termik santraller hem Ģebeke ortalamasının (yenilenebilir enerji üretimleri dahil edildiğinde), hem de termik santrallerin genel ortalamasının üstünde CO2 emisyonlarına sebep olmaktadırlar DÖNEMĠ TÜRKĠYE ELEKTRĠK SEKTÖRÜ CO2 EMĠSYONLARI ve MUHTEMEL EMĠSYON AZALTIM YÜKÜMLÜLÜKLERĠ Türkiye nin emisyon azatlım hedefinin (enerji sektöründe 2020 yılına kadar referans senaryoya göre %7 azaltım) enerji sektörüne, bu çalıģma kapsamında elektrik sektörüne, etkisinin araģtırılabilmesi için öncelikle referans senaryonun bilinmesi gerekmektedir. Ancak sektörler için referans senaryolar henüz ilgili kurumlar tarafından hesaplanarak bildirilmemiģtir. Bu çalıģma kapsamında elektrik sektörü için referans senaryonun 8

16 belirlenebilmesi için Türkiye Elektrik Ġletim A.ġ. nin (TEĠAġ) Türkiye Elektrik Sektörü 10 Yıllık Kapasite Projeksiyonu ( ) raporundan istifade edilmiģtir. Rapor 10 yıllık bir planlama ufku ile sektörün genel görünümü mevcut lisanslar, lisans baģvuruları ve talep tahminlerine göre tahmin etmektedir. Buna göre projeksiyona dâhil edilen projelerin elektrik üretim kapasiteleri Ģu Ģekilde tahmin edilmiģtir: [14] Tablo 3: Türkiye Elektrik Sektörü Tahmini Proje Üretim Kapasiteleri ( ) - GWh Linyit T.Kömürü+Asfaltit Ġthal Kömür Doğalgaz Fuel Oil Motorin Nafta Lpg Termik Toplam Hidrolik Rüzgar Jeotermal Biyogaz+Atık Yenilenebilir Toplam TOPLAM Sektörün arz kapasitesini sergileyen ve yukarıdaki tabloda sergilenen Ģebeke yapısına göre Türkiye nin 2019 yılında toplam elektrik üretim kapasitesi GWh olacaktır. Sektörün talep tarafı ise ilgili raporda iki farklı senaryo olarak tahmin edilmiģtir. DüĢük ve Yüksek Talep Ģeklinde yapılan tahminler Ģu Ģekildedir: [15] Tablo 4: Türkiye Elektrik Sektörü Talep Projeksiyonu ( ) - GWh DüĢük Talep ArtıĢ (%) - 5,0% 6,7% 6,7% 6,7% 6,7% 6,6% 6,6% 6,6% 6,6% Yüksek Talep ArtıĢ (%) - 5,0% 7,5% 7,5% 7,5% 7,5% 7,4% 7,4% 7,4% 7,4% Tabloda görüldüğü üzere, Türkiye nin toplam elektrik talebi 2019 yılında, düģük talep senaryosuna göre GWh, yüksek talep senaryosuna göre ise GWh e ulaģmaktadır. Arz ve talep tahminleri karģılaģtırıldığında ise düģük talebe göre 2019, yüksek talebe göre ise 2018 yılında arz yetersizliği ile karģılaģılacaktır. Bu ise bir yandan sektörün büyüme eğiliminin potansiyeline iģaret ederken, diğer taraftan da fosil yakıtlar konusunda ülkenin dıģa bağımlılığı ile birlikte değerlendirildiğinde mevcut sistemin sürdürülebilir olmadığına iģaret etmektedir. 9

17 Grafik 4: Türkiye Elektrik Sektörü Proje Üretimleri ve Talep Tahminlerinin GeliĢimi DüĢük Talep Yüksek Talep Proje Üretim Kapasiteleri ÇalıĢmanın bir sonraki aģamasında, talep tahminlerinin tahmin edilen Ģebeke yapısı ile karģılanması durumunda gerçekleģecek emisyonlar hesaplanmıģtır. Bu noktada, elektrik enerjisi ithalatı ihmal edilmiģ ve projelerin elektrik üretimlerinin tahmin edilen proje üretim kapasiteleri ile eģit oranlarda karģılanacağı kabul edilmiģtir. Tüm yakıt türlerinin elektrik üretim kapasiteleri, her bir yıl için tahmin edilen talebe göre (her iki talep senaryosuna göre) oranlanmıģtır. Ayrıca tahmin edilen proje üretim kapasitelerinin düģük talep senaryosuna göre 2019, yüksek talep senaryosuna göre ise 2018 yılında yetersiz kalacağı tahmini göz ardı edilerek, her yakıt türünde yeni yatırımlarla (tahmin edilen oranlarda) talebin karģılanacağı kabul edilmiģtir. Bu durumda sisteme sağlanacak elektrik üretimi her iki talep senaryosu için Ģu Ģekildedir: 7 7 TEĠAġ ın hazırlamıģ olduğu kapasite projeksiyon raporu 2019 yılına kadardır. Kyoto sonrası döneminin ise dönemini içermesi nedeniyle 2020 yılı elektrik talebi, her iki talep projeksiyonunun da son 4 yılı için tahmin edilen büyüme oranlarında bir artıģ ile elde edilmiģtir. (DüĢük talep için %6,6, yüksek talep için ise %7,4 ) 10

18 Tablo 5: DüĢük Talep - Elektrik Üretimi Tahmininin Yakıt Türlerine Göre Dağılımı - GWh * Linyit T.Kömürü+Asfaltit Ġthal Kömür Doğalgaz Fuel Oil Motorin Nafta Lpg Termik Toplam Hidrolik Rüzgar Jeotermal Biyogaz+Atık Yenilenebilir Toplam Toplam Tablo 6: Yüksek Talep - Elektrik Üretimi Tahmininin Yakıt Türlerine Göre Dağılımı - GWh * Linyit T.Kömürü+Asfaltit Ġthal Kömür Doğalgaz Fuel Oil Motorin Nafta Lpg Termik Toplam Hidrolik Rüzgar Jeotermal Biyogaz+Atık Yenilenebilir Toplam Toplam Yukarıdaki tablolarda ortaya koyulan Ģebeke yapısının sebep olacağı emisyonlar ise 2009 yılına kadar gerçekleģen emisyonların hesaplanmasından farklı bir yöntem ile hesaplanmıģtır. Tüketilecek yakıt miktarı ve bu yakıtlardan elde edilecek ısı miktarı verileri elde olmadığından, toplam CO2 emisyonları yukarıda bahsi geçen metodolojinin (1) ve (3) numaralı formüllerinden faydalanarak her bir yakıt türüne ait emisyon faktörleri ve üretilecek olan elektrik miktarının çarpılması ve tesislerin kullandıkları yakıtları elektrik enerjisine dönüģtürmedeki verimliliklerine bölünmesi ile bulunmuģtur: 11

19 TEy EGi,y (MWh) EFCO2i : y yılında gerçekleģecek toplam emisyonlar (tco2) : y yılında i yakıt türünü kullanan santraller tarafından üretilen elektrik miktarı : i yakıt türünün CO2 Emisyon Faktörü (kgco2/gj) i : i yakıt türünü kullanan santrallerinin geçerli enerji çevrim verimliliği 8, 9 Tesislerin üretecekleri elektrik miktarları TEĠAġ ın Ģebeke yapısına ve toplam talebe dair tahminlerine göre hesaplanmıģtır. (Tablo 5 6) Yakıt türlerine ait emisyon faktörleri Hükümetler arası Ġklim DeğiĢikliği Paneli nin (IPCC) 2006 yılında yayınladığı Milli Sera Gazı Emisyonu Envanteri Kılavuzu nda yer alan ortalama emisyon faktörleridir. 10, Tablo 7: Yakıt Türlerine Ait Emisyon Faktörleri (kg CO2/GJ) Minimum Orta Maksimum Kömür 92,8 96,1 100,0 Linyit 90,9 101,0 115,0 Benzin 75,5 77,4 78,8 Motorin 72,6 74,1 74,8 Doğalgaz 54,3 56,1 58,3 Lpg 61,6 63,1 65,6 Nafta 69,3 73,3 76,3 Kaynak: 2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories Tesis tiplerinin verimlilikleri ise 2009 yılı TEĠAġ Elektrik Üretim Ġletim Ġstatistiklerinden faydalanılarak hesaplanmıģtır yılları arasında termik santraller tarafından üretilen üretilen elektrik miktarı ve bu elektriğin üretilmesi için kullanılan yakıtlardan ortaya çıkan ısıl değerler oranlanarak yanma sonucu ortaya çıkan ısının elektrik enerjisine dönüģüm oranları bulunmuģ ve aritmetik ortalaması alınmıģtır. Buna göre santral tiplerinin ortalama enerji dönüģüm verimlilikleri Ģu Ģekildedir: 8 Bkz. Tool to calculate the emission factor for an electricity system, Appendix 1 9 Metodolojide enerji dönüģüm verimliliği tanımlanmamıģ olan nafta ve lpg için yılları arasında gerçekleģen elektrik üretimi ve tüketilen yakıtların ısıl değerleri verileri kullanılarak verimlilik değerleri hesaplanmıģtır. 10 IPCC tarafından yayınlanan emisyon faktörlerinin kg CO2/GJ cinsinden verilmiģ olması nedeniyle için bu değerler 3,6 ile çarpılarak MWh e çevrilmektedir. (3,6 GJ = 1 MWh) 12

20 (YÜKSEK TALEP) (DÜġÜK TALEP) Tablo 8: Santral Türlerine Göre Ortalama Enerji DönüĢüm Oranları ( ) Yakıt Türü Ortalama Enerji DönüĢüm Oranı Kömür 39,00% Linyit 39,00% Benzin 46,00% Motorin 46,00% Lpg 36,14% Nafta 42,76% Doğalgaz 60,00% Buna verilere göre Türkiye nin elektrik Ģebekesinin yılları arsında sebep olacağı CO2 emisyonları düģük ve yüksek talep senaryolarına göre Ģu Ģekildedir: Tablo 9: DüĢük Talep Tahminine Göre Toplam CO2 Emisyonları: (milyon tco2) Yıllar TaĢkömürü + Ġthal Kömür Linyit Fuel-Oil Motorin LPG Nafta Doğalgaz Toplam ,3 37,7 5,6 0,1 0,1 0,5 33,3 89, ,7 37,4 5,6 0,1 0,1 0,5 34,7 91, ,3 37,7 5,6 0,1 0,1 0,5 36,5 95, ,5 37,7 5,6 0,1 0,1 0,5 39,2 102, ,9 39,3 5,9 0,1 0,1 0,5 41,0 109, ,5 41,0 6,1 0,1 0,2 0,5 43,0 116, ,0 42,8 6,4 0,1 0,2 0,5 45,1 126, ,9 45,9 6,8 0,1 0,2 0,6 48,0 134, ,0 48,8 7,3 0,1 0,2 0,6 51,3 143, ,3 52,1 7,8 0,1 0,2 0,6 54,7 152, ,8 55,6 8,3 0,1 0,2 0,7 58,2 162,9 Tablo 10: Yüksek Talep Tahminine Göre Toplam CO2 Emisyonları: (milyon tco2) TaĢkömürü Yıllar + Ġthal Linyit Fuel-Oil Motorin LPG Nafta Doğalgaz Toplam Kömür ,3 37,7 5,6 0,1 0,1 0,5 33,3 89, ,7 37,4 5,6 0,1 0,1 0,5 34,7 91, ,5 38,0 5,7 0,1 0,1 0,5 36,8 96, ,8 38,3 5,7 0,1 0,1 0,5 39,8 104, ,4 40,2 6,0 0,1 0,2 0,5 41,9 112, ,3 42,2 6,3 0,1 0,2 0,5 44,3 119, ,2 44,5 6,6 0,1 0,2 0,5 46,9 131, ,4 48,0 7,2 0,1 0,2 0,6 50,2 140, ,9 51,5 7,7 0,1 0,2 0,6 54,1 151, ,6 55,3 8,2 0,1 0,2 0,7 58,0 162, ,6 59,4 8,8 0,1 0,2 0,7 62,3 174,2 13