TÜRKİYE DE ATIK YÖNETİMİ

Transkript

1 TÜRKİYE DE ATIK YÖNETİMİ ÇEVRE YÖNETİMİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı

2 TÜRKİYE DE ATIK YÖNETİMİ Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı NİSAN

3 İÇİNDEKİLER Önsöz...3 Atık Yönetimi Mevzuat Tablosu...4 Türkiye de Atık Mevzuatı...5 Belediye Atıkları...6 Ambalaj Atıkları...8 Tıbbi Atık...14 Atık Yağlar...16 Bitkisel Atık Yağlar...16 Ömrünü Tamamlamış Lastikler...18 Ömrünü Tamamlamış Araçlar...19 Elektrikli ve Elektronik Eşyalar ve Atıkları...19 Atık Pil ve Akümülatörler...21 PCB ve PCT İçeren Atıklar...22 Tehlikeli Atıklar...24 Maden Atıkları...27 Demir Çelik Sektörü ve Cüruf...28 Kömürle Çalışan Termik Santraller ve Kül...28 Atıksu Arıtma Tesisi Çamurları...29 Yönetmelik İş Akım Şemaları

4 Önsöz Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de çevre bilincinin sürekli gelişme göstermesi neticesinde; atık insanların kurtulmak istediği, bir madde olmaktan çıkıp, doğal kaynakların korunmasına yardımcı olan, birçok sektöre hammadde sağlayan, yeniden ürüne veya enerjiye dönüştürülmesinde kullanılan kısaca ekonomik değeri yüksek bir meta haline gelmiştir. Ülkemizde atık yönetimi sektörü özellikle geri dönüşüm ve geri kazanım faaliyetlerindeki büyük kapasite artışı ile kaynak verimi konusuna muazzam bir katkı sağlamaktadır. Ülkemizin coğrafyasında ekonomik ve siyası açıdan lider ülke konumuna gelmesiyle birlikte, Türkiye nin atık yönetimi uygulamaları hem Avrupa Birliği ülkelerince hem de komşu ülkelerce ciddiyetle takip edilir hale gelmesine neden olmuştur. Ülkemizde hızlı ekonomik büyüme, şehirleşme, nüfus artışı ve refah seviyesinin yükselmesi atık türleri ve miktarındaki artış her bir atık türü için ayrı yönetim sistemi kurmak yerine tüm atıkları içine alan entegre bir yaklaşımın gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Entegre atık yönetiminin temeli, atık yönetimi, atık önleme, atık azaltma, yeniden kullanım, geri dönüşüm, enerji geri kazanma, bertaraf hiyerarşisine dayanmaktadır. Bakanlığımızın atık yönetimi konusunda yapmış olduğu çalışmalar neticesinde elde ettiği veriler kullanılarak kaydedilen gelişmeler bu kitapçıkta bir araya getirilmiştir. Bu çalışma resmi istatistiki veri olarak kullanılmak üzere hazırlanmamış, bir durum değerlendirme, bilgi, teknoloji, yatırım ve hizmet konusunda bir kılavuz niteliğindedir. Bugüne kadar yapılan yatırımların ve uygulamaların doğal kaynakların ve enerji kaynakların korunması adına yeterli olmadığı bilinciyle, geri kazanılabilir malzemelerin ülke genelinde yaygın bir şekilde kaynakta ayrı toplanması ve geri kazanımının sağlanmasının önündeki engelleri aşmak adına gerekli çabanın gösterilmesi büyük önem arz etmektedir Bu vesileyle Türkiye de Atık Yönetimi ne ilişkin bu kitapçığın hazırlanmasında emeği geçen Genel Müdürlüğümüz Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı çalışanlarına teşekkürlerimi bildirir, kılavuz niteliğindeki bu kitapçığın ilgili tüm taraflara ve ülkemize hayırlı olmasını temenni ederim. Recep ŞAHİN Genel Müdür V. 3

5 4

6 KANUNLAR YÖNETMELİKLER TEBLİĞLER/GENELGELER 1983 Çevre Kanunu 1991 Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği 1993 Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği 1995 Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği 2001 Atık. Ek Yakıt Olarak Kullan. Uyulacak Kurallar Hk. Tebliğ Büyükşehir Belediyesi Kanunu -Türk Ceza Kanunu (181,182. Maddeler) Belediye Kanunu -İl Özel İdaresi Kanunu 2006 Çevre Kanunu (10. Değişiklik) -Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği -Ambalaj ve Amlalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği -Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği -Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği -Tehlikeli Atıkların Kontrolü -Atıkların Ek Yakıt Olarak Kullan. Yönetmeliği (Revizyon) Uyulacak Kurallar Hk. Tebliğ -Bitkisel Atık Yağların Kontrolü (Revizyon) Yönetmeliği -Tehlikeli Atık Taşıma Genelgesi -Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği (Revizyon) Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği -Tıbbi Atıkların Sterilizasyonu Hakkında Genelge -Katı Atık Bertaraf Tesisleri İş Teslim Planı Hk. Genelge 2007 PCB/PCT lerin Kontrolü Yönetmeliği -Katı Atık Karakterizasyonu ve Katı Atık Bertaraf Tesisleri Bilgi Güncellemesi Genelgesi EEE lerde Bazı Zararlı Maddelerin Kullanımının Sınırlandırılmasına Dair Yönetmelik -Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik -Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği (Revizyon) -Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği (Revizyon) Ömrünü Tamamlamış Araçların Kontrolü Hk. Yönetmelik -Çevre Kanununca Alınması Gererken İzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik 2010 Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik -Atıkların Yakılmasına İlişkin Yönetmelik Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıkları Yetki Devri Genelgesi Tanker Temizleme Tesisleri Tebliği -Entegre Atık Yönetim Planı Genelgesi -Tehlikesiz ve İnert Atıkların Geri Kazanımı Tebliği -İnert Maden Atıklarının Alan Islahı, Restorasyon Dolgu Maksadıyla Kullanımı veya Depolanmasına İlişkin Genelge -Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmeliğe İlişkin Genelge -Tıbbi Atıkların Bertarafına Dair Genelge -Düzenli Depolama Tesisi Uygulama Projeleri Hazırlanmasına İlişkin Genelge Katı Atık Bertaraf ve Ön İşlem Tesisleri Proje Onayı Genelgesi -Bazı Tehlikesiz Atıkların Geri Kazanımı Tebliği 5 4

7 TÜRKİYE DE ATIK MEVZUATI 5 6

8 1. Belediye Atıkları Belediye atıklarının yönetimi konusunda 1991 yılından itibaren mevzuat-uygulama, AB ve uluslararası kuruluşlar nezdinde kalıcı düzenleme ve çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Ülkemizde hızlı ekonomik büyüme, şehirleşme, nüfus atışı ve refah seviyesinin yükselmesi atık türleri ve miktarındaki artış her bir atık türü için ayrı yönetim sistemi kurmak yerine tüm atıkları içine alan entegre bir yaklaşımın gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Belediyelerin toplama ve bertaraf yükümlülüğünde olan atıkların entegre bir yaklaşımla yönetilmesi esastır. Bu kapsamda yapılan çalışmalar doğrultusunda, 2003 yılına kadar 15 olan katı atık düzenli depolama tesisi sayısı 2008 yılında 38 e, 2009 yılında 41 e ulaşmıştır yılı itibariyle bu sayı 59 a ulaşmıştır. Belediye sayısı Tesis sayısı Şekil 1: Yıllara göre belediye sayısı ve katı atık düzenli depolama tesisi sayısı Şekil 2: Yıllara göre tesis sayısı, hizmet verilen nüfus ve hizmet verilen nüfus oranı 7 6

9 Atık kompozisyonu ile ilgili olarak da bölgesel ya da belediye bazında olmakla beraber yapılmış pek çok çalışma bulunmaktadır. Katı Atık Ana Planı Projesi kapsamında yapılan katı atık kompozisyon belirleme çalışmasının sonucu aşağıdaki şekilde verilmektedir. Şekil 3: KAAP Projesi atık kompozisyonu belirleme çalışması sonucu (2006) 2008 yılında 29 milyona hizmet verecek şekilde katı atık tesisleri tamamlanmıştır yılı itibari ile ülkemizde düzenli depolama tesisi sayısı 59 olup bu tesisler ile 756 belediyede 41 milyon nüfusa hizmet verilmektedir yılı sonunda tesis sayısının 80 e yükselmesi bu tesisler ile 1025 belediyede 45,5 milyon nüfusa hizmet verilmesi planlanmaktadır. TUİK verilerine göre, 2010 yılında atık toplama ve taşıma hizmeti verilen belediyelerde toplanan 25,28 milyon ton atığın %54,4 ü düzenli depolama sahalarında bertaraf edilmiştir. Şekil 4: TUİK 2010 yılı verilerine göre atık bertaraf yöntemleri Bakanlığımız mevzuatı kapsamında yapılan çalışmalar çerçevesinde ülkemizde 59 adet katı atık düzenli depolama tesisi işletilmektedir. Ayrıca inşaat ve inşaat ihalesi aşamasında olan 39 adet, plan-proje aşamasında olan 41 adet düzenli depolama tesisi proje çalışmaları devam etmektedir. 8 7

10 İşletmede : 59 İnşaat ve ihale safhası : 39 Plan-proje safhası : 41 (yer seçimi aşamasında olanlar hariç) : 12 (Ankara-Mamak ta bulunan tesis depolamadan Metan gazından elektrik üretimi kaynaklanan metan gazı için sertifikalandırılmıştır. Diğerleri için süreç devam etmektedir.) Şekil 5: ÇŞB 2012 yılı (ilk çeyrek)katı atık düzenli depolama tesisleri-projeleri mevcut durumu 2. Ambalaj Atıkları Ülkemizde katı atıklar içinde önemli bir yer tutan ambalaj atıklarının yarattığı çevre kirliliğinin azaltılması ve bunların yeniden ekonomik değer haline getirilebilmeleri için ambalaj atıklarının yönetimi önemli bir süreçtir. Bu konuda gerekli hukuki ve teknik düzenlemeler 1991, 2004, 2007 ve 2011 yıllarında Bakanlığımız tarafından çıkartılan yönetmeliklerle hüküm altına alınmıştır. Ambalaj ve ambalaj atığının Yönetmelik düzenlemesi ile yönetilmesi süreçlerinde, Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliğinin paydaşları olan sanayicilerin, organize sanayi bölgelerinin, satış noktalarının, lisanslı işletmelerin, belediyelerin ve ambalaj atığı üreticilerinin uygulamalarla ilgili sorunları bulunmaktaydı. Bu sorunların çözümlenmesi amacıyla; Yönetmeliğin 36 ıncı maddesi kapsamında ilgili tüm paydaşların temsilcilerinden oluşan Ambalaj Komisyonu 2009 yılında yapmış olduğu çalışmalarda 9 ay süreli detaylı çalışmalar yapmış ve alt komisyonlarca oluşturulan nihai raporlar Bakanlığımıza sunulmuştur. Nihai raporların değerlendirilmesi neticesinde Yönetmeliğin daha etkin ve ilgili tüm tarafların yükümlülüklerini yerine getirmesini sağlanmak için Yönetmelik değişikliğine ihtiyaç olduğu ortaya çıkmıştır. Bu kapsamda 2010 yılı içerisinde Yönetmelik değişikliği çalışmalarına başlanmıştır. Yönetmelik değişiklik taslağının mevcut Yönetmeliğin birçok maddesini etkilemiş olmasından dolayı Yönetmeliğin yeniden yayınlanmasına ihtiyaç duyulmuştur. Tüm bu çalışmalar neticesinde ambalaj ve ambalaj atıklarının yönetimine ilişkin olarak tarih ve sayılı Resmi Gazete de Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği yayımlanmıştır. Yönetmelikte yer alan geri kazanım hedefleri doğrultusunda ambalaj atıklarının toplatılması ve geri kazanılması yetkilendirilmiş kuruluşlar ile yetkilendirilmiş kuruluşa üye olmayan piyasaya sürenlerin sorumluluğundadır. 8 9

11 2005 yılında, tüm ambalaj ve ambalaj atıklarını kapsayan Ambalaj ve Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği nin yayımlanışına kadar geçen zaman içerisindeki verilere bakıldığında; 1992 yılında piyasaya ton ambalaj sürülmüş, bunun ü geri kazanılmıştır den 2004 yılına kadar toplam olarak ton ambalaj atığı toplanılarak geri kazanımı sağlanılmıştır. Atık Kodu Ambalaj Cinsi Üretilen Ambalaj Miktarı (t) Piyasaya Sürülen Ambalaj Miktarı (t) Geri Kazanım Oranları (%) Geri Kazanılması Gereken Miktar (t) Geri Kazanılan Miktar (t) PLASTİK METAL KOMPO ZİT KÂĞIT KARTON CAM TOPLAM Tablo 1: 2009 yılı ambalaj ve ambalaj atıkları istatistik sonuçları Gerçekleşen Geri Kazanım Oranı (%) Piyasaya sürülen ambalaj (t) Geri Kazanılması Gereken (t) Geri Kazanılan (t) Şekil 6: Piyasaya Sürülen Ambalaj Miktarı ve Geri Kazanılan Ambalaj Atığı 10 9

12 Bakanlığımız tarafından ambalaj ve ambalaj atıklarının resmi istatistiksel sonuçları 2005 yılında ambalaj ve ambalaj atıkları veri tabanının oluşturulması ile yayınlanmaya başlamıştır. Şekil 6 ve 7 de üretilen ve piyasaya sürülen ambalajların 2005, 2006, 2007, 2008 ve 2009 yıllarına ait türlerine göre oluşan ambalaj atıklarının geri kazanım hedefleri ve bu hedeflerin gerçekleşme oranları gösterilmektedir. Grafikte de görüldüğü gibi kompozit için oranlar hedeflerin altında iken özellikle kâğıt ve karton için gerçekleşme oranları oldukça yüksektir. Şekil 7: Piyasaya sürülen ambalajların geri kazanım oranları Şekil 8: Piyasaya sürülen ambalajların Yönetmelikte yer alan hedeflere göre gerçekleşen geri kazanım oranları Ambalaj malzemelerinden plastik ambalajları ele alırsak üretilen ve piyasaya sürülen ambalajların geri kazanım hedeflerine ulaşma oranlarına baktığımızda 2005 ve 2006 yıllarında geri kazanım hedefleri sırasıyla % 32 ve % 35 iken, hedeflerin gerçekleşme oranları % 27 ve % 29 olarak hedefin altında kalmıştır. Ancak 2007 yılına gelindiğinde hedeflerin gerçekleşme oranı %10 luk bir artış ile % 40 a ulaşmış ve bu yükselen grafik 2008 ve 2009 yıllarında da devam etmiştir

13 Şekil 9: Piyasaya sürülen plastik ambalajların geri kazanım oranları Şekil 10: Piyasaya sürülen kağıt ambalajların geri kazanım oranları Şekil 11: Piyasaya sürülen cam ambalajların geri kazanım oranları Şekil 12: Piyasaya sürülen metal ambalajların geri kazanım oranları 12 11

14 Şekil 13: Piyasaya sürülen kompozit ambalajların geri kazanım oranları Ambalaj atıklarının kaynağında ayrı toplanmasına ilişkin maliyetlerin karşılanması için ekonomik işletmelerin hızla kayıt altına alınması büyük önem arz etmektedir. Kayıt altına alınan ambalaj üreticisi ve piyasaya süren işletme sayısı 2003 yılında 350 iken bu sayı 2012 yılına gelindiğinde ye ulaşmıştır. Şekil 14: Kayıtlı ekonomik işletmeler Sağlıklı ve sürdürülebilir bir atık yönetim sistemi, geri kazanılabilir atıkların evsel atık ile karışmadan kaynağında ayrı toplanması ve organize bir yapı içerisinde geri kazanım sürecinin gerçekleştirilmesini gerektirmektedir. Bu şekilde hem depolama alanına giden atık miktarı azaltılabilecek, hem de değerlendirilebilir atıklar hammadde olarak ekonomiye kazandırılabilecektir. Bu amaçla, Yönetmelikte ambalaj atıklarının kaynağında ayrılması esas olarak kabul edilerek, ayrı toplanma için bir sistem kurulmuştur. Bu sistem içerisinde bulunan belediyeler tarafından ambalaj atıklarının nasıl, ne zaman ve ne şekilde toplanacağını belirten ambalaj atığı yönetim planları hazırlanmakta ve 2008 yılından itibaren Bakanlığımızca onaylanmaktadır

15 2012 yılı itibari ile toplam 339 belediyeye ait ambalaj atıkları yönetim planı Bakanlığımızca incelenerek uygun bulunmuştur. Yıllar itibariyle uygun bulunan plan sayıları aşağıdaki grafikte verilmektedir. Şekil 15: Onaylı yönetim planına sahip belediyeler Ambalaj atıklarını toplayan-ayıran ve geri dönüştüren tesislerin daha iyi şartlar altında çalışmasını sağlamak, toplanan, ayrılan ve geri dönüştürülen ambalajları kayıt altına alarak, istatistikî veri oluşturmak, tesisleri modernleştirmek için ilk olarak 2003 yılında lisans uygulamasına başlanmıştır. Buna göre, 2003 yılında 28 olan lisanslı tesis sayısı, 2011 yılı itibariyle 562 ye yükselmiştir. (01 Nisan 2010 tarihinde yayınlanan Çevre Kanunca Alınması Gereken İzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik ile lisanslar Çevre Lisansı şeklinde verilmeye başlanmıştır) Şekil 16: tarihleri arasında lisanslı tesis sayıları 14 13

16 Kırklareli Sinop Edirne Bartın Kastamonu Tekirdağ Zonguldak Artvin İstanbul 35 Karabük Samsun Kocaeli Düzce Ardahan 12 Rize 2 3 Ordu Sakarya Çankırı Bolu Amasya Giresun Trabzon Yalova Çorum Bayburt Kars 25 Bilecik Tokat Çanakkale Bursa 15 Gümüşhane Ankara Kırıkkale Erzurum Iğdır 28 Balıkesir Eskişehir Yozgat Erzincan Ağrı 15 Sivas Kütahya Kırşehir Bingöl 11 Tunceli Muş Manisa Uşak Afyonkarahisar Nevşehir Kayseri İzmir Malatya Elazığ Bitlis 17 Aksaray Van Denizli Isparta Konya Diyarbakır Aydın Niğde Kahramanmaraş Siirt Adıyaman Burdur Adana Hakkari Muğla Mardin Şırnak Şanlıurfa Antalya Karaman 2 11 Osmaniye Gaziantep 12 İçel Kilis Hatay Geri Dönüşüm Tesisi Toplama Ayırma Tesisi Şekil 17: Lisanslı ambalaj atığı toplama ayırma ve geri dönüşüm tesisleri 3. Tıbbi Atık Ülkemizde tıbbi atıkların güvenli yönetimiyle ilgili esaslar, Bakanlığımız tarafından hazırlanan ve 22 Temmuz 2005 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ile belirlenmiştir. Yönetmeliğe göre genel olarak atıkların kaynağında ayrı toplanması ve geçici depolanması sorumluluğu sağlık kuruluşlarının, atıkların geçici atık depolarından alınarak taşınması, sterilizasyon işlemine tabi tutulması ve bertaraf edilmesi konularındaki sorumluluklar ise belediyelere aittir. Şekil 18: yılları arasında tıbbi atık miktarları Bakanlığımızca 2010 yılı tıbbi atıklar için çözüm yılı olarak belirlenmiş olup, bu çerçevede yapılan çalışmalar neticesinde 05 Kasım 2010 tarihli ve 2010/17 sayılı Genelge 15 14

17 yayımlanmıştır. Genelgenin yürürlüğe girmesi ile birlikte tıbbi atık sorununa çözüm getirilen il sayısı 73 e ulaşmış ve mevcut tıbbi atığın yaklaşık %40 ı sterilize edilerek zararız hale getirilmiştir. Son durum itibarı ile ülke genelinde yaklaşık 35 milyon kişiye hizmet edilmektedir Düzenli Depolama Yakma Sterilizasyon Şekil 19: Tıbbi Atık Bertaraf Tesislerinin Yıllara Göre Dağılımı Sterilizasyon tesislerinin bulunduğu iller (Haritada sterilizasyon tesisinin bulunduğu il ile aynı renkte gösterilen illerin tıbbi atıkları ilgili sterilizasyon tesisine gönderilmektedir.) Şekil 20: Tıbbi Atık Bertaraf Durumu 16 15

18 4. Atık Yağlar Ülkemizde her yıl yaklaşık bin ton civarında atık yağın açığa çıktığı tahmin edilmektedir. Ancak resmi kayıtlı olarak kontrol altına alınan atık yağ miktarı toplam oluşan atık yağ miktarının %15-20 si oranındadır yılında Türkiye genelinde tüketilen madeni yağ miktarı ton olarak gerçekleşmiştir. Bu miktarın yaklaşık % 50 sinin atık olarak açığa çıktığı düşünüldüğünde oluşan atık yağ miktarı ton civarındadır yılında toplanan atık yağ miktarı yaklaşık tondur. Şekil 21: Atık Yağ geri toplama miktarları Atık yağ geri kazanımı konusunda toplam kapasitesi yaklaşık ton/yıl olan 38 tesise Geçici Faaliyet Belgesi ve lisans verilmiştir. Geri kazanım tesislerinde TSE belgeli madeni yağlar üretilmekte ve söz konusu ürünlerin piyasaya satışı konusunda EPDK dan lisans alınması gerekmektedir. Bakanlığımızca yapılan planlamalarda; Türkiye de atık yağ geri kazanımı konusunda yüksek teknolojiye sahip ve atık yağlardan baz yağ üreten rafinasyon tesislerinin kurulmasına yönelik çalışmalara hız verilmiştir. 5. Bitkisel Atık Yağlar Ülkemizde bitkisel atık yağların yönetimiyle ilgili esaslar Bakanlığımız tarafından hazırlanan ve 19 Nisan 2005 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği ile belirlenmiştir. Yönetmeliğin yürürlüğe girmesi ile birlikte toplanan atık yağ miktarlarının dağılımı aşağıda verilmektedir. Toplanan kızartmalık yağlar toplam atık yağ içinde %9 luk bir orana sahiptir

19 Şekil 22: Bitkisel atık yağ toplama oranları Bitkisel yağların üretimi sırasında rafinerilerden çıkan bitkisel atık yağlardan; Soap-stock, tank dibi tortu ve yağlı toprak geri kazanımı ile asit yağ üretilmekte ve elde edilen asit yağ, ilgili kurum ve kuruluşların uygun görüşleri alınarak sabun, yem ve diğer ürünlerin (makine yağları vb.) üretiminde kullanılmaktadır. Mutfaklardan kaynaklanan kullanılmış kızartmalık yağların ise insan ve çevre sağlığı açısından taşıdığı riskler nedeni ile Bakanlığımızdan lisans almış tesislerde yaygın olarak biyodizel üretiminde kullanılarak geri kazanımı sağlanmaktadır. Şekil 23: Geri kazanım ürünleri Bakanlığımızca Geçici Faaliyet Belgesi ve lisans verilen 23 adet bitkisel atık yağ geri kazanım tesisi bulunmaktadır

20 6. Ömrünü Tamamlamış Lastikler Faydalı ömrünü tamamladığı belirlenerek araçtan sökülen orijinal veya kaplanmış, bir daha araç üzerinde lastik olarak kullanılamayacak durumda olan ve üretim esnasında ortaya çıkan ıskarta lastikler ömrünü tamamlamış lastik olarak tanımlanmaktadır. Bu doğrultuda hazırlanan Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak, tarihinde yürürlüğe girmiştir. Yönetmelik ile ömrünü tamamlamış lastiklerin geri kazanımı veya nihai bertarafı için toplama ve taşıma sisteminin kurulması, yönetim planının oluşturulması ve lastiklerin ithalatı, ihracatı ile transit geçişine ilişkin yasal, sınırlama ve yükümlülükleri amaçlanmaktadır. Bu Yönetmelikte karkas vasfındaki lastikler yer almamakta ve atık lastiklerin ithalatı yasaklanmaktadır. TOPLAM ÖTL MİKTARI MİKTAR (ton/yıl) GKT Ç.Fab YILLAR Şekil 24: Geri Kazanım Tesisleri ve Çimento Fabrikalarında Ek yakıt Olarak Kullanılan ÖTL Miktarları Şekil 25: Lisanslı ÖTL Geri Kazanım Tesisleri ve Geçici Depolama Alanları 19 18

21 7. Ömrünü Tamamlamış Araçlar Bakanlığımızca hazırlanan Ömrünü Tamamlamış Araçların Kontrolü Hakkında Yönetmelik 30/12/2009 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanmıştır. Söz konusu Yönetmelik ile ömrünü tamamlamış (hurda) araçların ekonomik operatörlerce toplanması, depolanması, geri dönüşümü ve geri kazanımına ilişkin esaslar belirlenmiştir. Ömrünü Tamamlamış Araçların Kontrolü Hakkında Yönetmelik; M1 (sürücü dışında en fazla 8 kişilik oturma yeri olan, yolcu taşımaya yönelik motorlu araçlar), N1 (azami kütlesi 3500 kg. ı aşmayan motorlu yük taşıma araçları) kategorisindeki araçları, motosiklet ve motorlu bisiklet haricindeki üç tekerlekli araçları ve bunlara ait aksam parçaları kapsamaktadır. Ömrünü tamamlamış araçlar ile bu araçların kayıttan düşürme işlemleri sırasında kullanılan araç kayıttan düşme ve bertaraf formu, 15 Mart 2012 tarihi itibariyle Bakanlığımızca hazırlanan Ömrünü Tamamlamış Araç (ÖTA) Veri Sistemi üzerinden kayıt altına alınarak işlemler tamamlanmaktadır. Ülkemizde yılı sonu itibariyle hurdaya ayrılan araç sayısı aşağıda yer almaktadır (İlk 2 ay) 2011 Şekil 26: yılları arası hurdaya ayrılan araç sayısı 8. Elektrikli ve Elektronik Eşyalar ve Atıkları Elektrikli ve Elektronik Eşyalarda Bazı Zararlı Maddelerin Kullanımının Sınırlandırılmasına Dair Yönetmelik tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak tarihinde yürürlüğe girmiştir. Yönetmelik gereğince, elektrikli ve elektronik eşya üreticileri ithal veya imal yoluyla piyasaya sürdükleri elektrikli ve elektronik eşyalarda kurşun (Pb), cıva (Hg), artı altı değerlikli krom (Cr6+), polibromürlü bifeniller (PBB) ve polibromürlü difenil eterler (PBDE) ile kadmiyumun (Cd) bulunmamasını sağlamakla yükümlüdürler yılları arasında, atık elektrikli ve elektronik eşyalarla ilgili yönetmelik bulunmadığından, bu tür atıkların toplanması, ayrıştırılması, yeniden kullanımı vb. işlemlerin ilgili tesisler tarafından gerçekleştirilmesi için Bakanlığımızca uygunluk yazısı verilmiştir. Uygunluk yazısı verilen firmalar tarafından 2011 yılında kayıt altına alınan AEEE toplama miktarı yaklaşık tondur

22 Toplanan AEEE miktarı (ton) Şekil 27: Atık elektrikli ve elektronik eşya toplama miktarları Atık elektrikli ve elektronik eşyaların işlenmesi ile ilgili olarak faaliyet gösteren 21 adet işleme tesisi bulunmaktadır. Bu tesislerde Bakanlığımızca verilen uygunluk yazısının kapsamına göre atık grupları işlenmektedir. Şekil 28: AEEE işleme tesis sayıları Bakanlığımızca yetkilendirilen firmalar, toplanan AEEE leri elle/mekanik olarak parçalara ayırmaktadırlar. Ayrılan parçalar demir, bakır, alüminyum, krom, pirinç, plastik, karton, tahta, elektronik devre, elektronik komponent, elektrikli malzemeler vb. olarak ayrıştırılmaktadır. Yurt içinde kullanım olanağı olmayan elektronik devre, elektronik komponent, elektrikli malzemeler ile plastik değerlendirilmek üzere Belçika, Almanya ve Fransa gibi ülkelere ihraç edilmektedir

23 9. Atık Pil ve Akümülatörler Ülkemizde atık pillerin yönetimiyle ilgili esaslar, Bakanlığımız tarafından hazırlanan ve 31 Ağustos 2004 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak 01 Ocak 2005 tarihinde yürürlüğe giren Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği ile belirlenmiştir. Yönetmelik ile atık pil ve akümülatörlerin çevre ve insan sağlığına olan zararlarını en aza indirmek, evsel katı atıklarla karışmasını ve evsel çöp depolama alanlarına atılmasını engellemek ve geri kazanım veya nihai bertarafı için toplama sistemini kurmak ve atık yönetim planını oluşturmak amaçlanmaktadır. Yönetmelik gereğince belediyeler, atık pil ve akümülatörlerin belediye katı atık düzenli depolama alanlarında evsel atıklarla birlikte bertarafına izin vermemekle, atık pil depolama alanlarının kurulması için katı atık düzenli depolama alanlarında ücretsiz olarak yer tahsis etmekle, atık pil ve akümülatör toplama işlemlerine yardımcı olmak ve işbirliği yapmakla yükümlüdürler. Atık pil toplama çalışmaları ülke genelinde 422 belediyede yürütülmektedir. (15 Büyükşehir, 104 Büyükşehir İlçesi, 51 il Merkezi, 119 İlçe Merkezi, 133 Belde) Belediyelerin 2011 yılında topladıkları pil miktarı, ülke genelinde toplanan miktarın yaklaşık %21 ini oluşturmaktadır. Türkiye genelinde 2011 yılında 451 ton pil toplanmıştır. Şekil 29: Atık pil toplama miktarları Toplanan atık piller ülke genelindeki 2 adet ayrıştırma tesisinde türlerine göre ayrıştırılmakta, geri kazanımı mümkün olan Ni-Cd, Li-Iyon ve Ni-Mh piller geri kazanılmak üzere yurtdışına gönderilmektedir. Geri kazanımı mümkün olmayan atık piller ise belediyelerin düzenli depolama sahalarında veya tehlikeli atık düzenli depolama sahalarında atık piller için dizayn edilmiş nihai depolama alanlarında bertaraf edilmektedir

24 Yönetmeliğin 2005 yılında yürürlüğe girmesiyle depozito sorumluluğu kapsamında akü üreticileri, atık akü geçici depolama alanları ve atık akü geri kazanım tesisleri tarafından atık aküler düzenli olarak toplanmaktadır yılları arasından toplanan atık akü miktarına ilişkin veriler aşağıdaki grafiklerde yer almaktadır. Şekil 30: Atık akü toplama ve geri kazanım miktarları 10. PCB ve PCT İçeren Atıklar PCB ve PCT bertarafına ilişkin tarih ve 1996/59/EC sayılı Avrupa Komisyon Direktifi nin Özel Atık TR/2004/IB/EN/01 Projesi kapsamında uyumlaştırılmasıyla Poliklorlu Bifenillerin ve Poliklorlu Terfenillerin Kontrolü Hakkında Yönetmelik tarihli sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. PCB yönetimiyle ilişkili tüm bilgi ve dökümanlar, duyurular, bilimsel yayınlar, envanter sistemi, analiz yöntemleri, gibi gerekli teknik bilgilerin yer alması ve Uluslar arası sözleşmeler, toplantılar, çalıştaylar gibi organizasyonların duyurulması, konuyla ilgili linklerin verilmesi ve online envanter sistemi girişlerinin yapılabilmesi maksadıyla hazırlanan PCB Yönetimi web sayfası adresinde hizmete açılmıştır

25 Şekil 31: Ülkemizde PCB Alanında Yapılan Akademik Çalışmalar Yukarıdaki haritada Türkiye de çeşitli çevresel (Ör.toprak, sediman, hava, su) ve biyolojik ortamda (ör. balık, midye, adipoz doku, anne sütü) PCB lerin bölgesel dağılımıyla ilgili bilgiler yer almaktadır. PCB lerin biyolojik ortamlarda tespit edilmesi, insanların çevresel PCB kaynaklarına maruz kaldığını göstermektedir PCB'Lİ ATIK CİNSİ MİKTAR (ton) Trafo yağı 56,91 Trafo 26,65 Tarım İlacı 44,16 Reçine 293,24 Kablo 27,18 Elektrik Mal. 0,74 Tv Tüpü 244,02 Kesme Yağları (Bor Yağları) 561,80 Hidrolik Yağ yılları arasında ülkemizden 386,96 ihraç edilen P Boya-Vernik 2013,05 Toplam 3654,71 Tablo 2: yılları arasında yurt içinde bertaraf edilen PCB li atık miktarları 24 23

26 YIL CİNS MİKTAR (TON) GİDEN ÜLKE YIL 1997 CİNS SIVI MİKTAR (TON) 110,00 GİDEN ALMANYA ÜLKE YIL CİNS MİKTAR (TON) GİDEN ÜLKE SIVI 110,00 0,40 ALMANYA 1997 SIVI 110,00 ALMANYA SIVI 0, SIVI 0, SIVI 36, SIVI KONTAMİNE ATIK 36, SIVI 260,00 36,00 ALMANYA KONTAMİNE KATI ATIK 260,00 75,00 ALMANYA KONTAMİNE ATIK 260,00 ALMANYA KATI EKİPMAN 75,00 30,00 ALMANYA KATI 75,00 ALMANYA 2001 EKİPMAN 30,00 ALMANYA EKİPMAN 30,00 ALMANYA EKİPMAN 0,01 ALMANYA EKİPMAN 10420,00 0,01 ALMANYA 2002 EKİPMAN 0,01 ALMANYA EKİPMAN 10420,00 ALMANYA 2003 EKİPMAN 10420,00 ALMANYA EKİPMAN 500,00 ALMANYA 2005 EKİPMAN SIVI 500, ,50 ALMANYA 2005 EKİPMAN 500,00 ALMANYA SIVI 2156,50 300,00 ALMANYA SIVI 2156,50 ALMANYA 2006 SIVI KATI 300,00 743,00 ALMANYA SIVI 300,00 ALMANYA 2006 KATI SIVI 743,00 500,00 ALMANYA 2006 KATI 743,00 ALMANYA SIVI EKİPMAN 500,00 300,00 ALMANYA SIVI 500,00 ALMANYA 2007 EKİPMAN 300,00 ALMANYA EKİPMAN 300,00 ALMANYA SIVI 17,74 FRANSA 2008 SIVI EKİPMAN 17,74 8,56 FRANSA 2008 SIVI 17,74 FRANSA EKİPMAN KATI 8,56 8,62 FRANSA EKİPMAN 8,56 FRANSA KATI EKİPMAN 8,62 8,76 FRANSA KATI 8,62 FRANSA EKİPMAN KATI 8,76 9,50 FRANSA EKİPMAN 8,76 FRANSA KATI 9,50 8,54 FRANSA KATI 9,50 FRANSA KATI SIVI 8,54 19,90 FRANSA KATI 8,54 FRANSA SIVI KATI 19,90 8,52 FRANSA SIVI 19,90 FRANSA KATI 8,52 9,72 FRANSA KATI 8,52 FRANSA KATI 15530,77 9,72 FRANSA KATI 9,72 FRANSA 15530, ,77 Tablo 3: Bertaraf amacıyla yurt dışına ihraç edilen PCB li atık miktarları Tablo Tablo 3: Bertaraf 3: Bertaraf amacıyla amacıyla yurt yurt dışına dışına ihraç ihraç edilen edilen PCB li PCB li atık atık miktarları miktarları 11. Tehlikeli Atıklar Tehlikeli Tehlikeli Atıklar Atıklar Tehlikeli atıkların geri kazanım/bertarafı Bakanlığımızdan lisans almış olan tesislerce Tehlikeli gerçekleştirilmektedir. Tehlikeli atıkların atıkların geri geri kazanım/bertarafı 2003 kazanım/bertarafı Bakanlığımızdan yılından bu yana Bakanlığımızdan lisans lisans almış almış olan olan tesislerce tesis tesislerce sayısı gerçekleştirilmektedir yılından bu yana Bakanlığımızdan lisans almış olan tesis sayısı düzenli gerçekleştirilmektedir. olarak artmakta 2003 olup, yılından yıllara göre bu yana dağılımı Bakanlığımızdan aşağıdaki gibidir. lisans almış olan tesis sayısı düzenli düzenli olarak olarak artmakta artmakta olup, olup, yıllara yıllara göre göre dağılımı dağılımı aşağıdaki aşağıdaki gibidir. gibidir. Şekil 32: Yıllara göre lisanslı tesis sayılarının dağılımı Şekil Şekil 32: 32: Yıllara Yıllara göre göre lisanslı lisanslı tesis tesis sayılarının sayılarının dağılımı dağılımı

27 Ülke geneli tehlikeli atık üretim miktarı ve bu atıkların geri kazanım/bertaraf yöntemlerine göre dağılımını belirlemek üzere Atık Beyan Sistemi oluşturulmuş ve atık üreticilerinden Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği kapsamında beyanlar alınmıştır. Atık beyan Sistemi kullanıcıları Türkiye geneli tehlikeli atık üreten tüm sanayi tesisleri olarak belirlenmiştir. Sistemde tesis özlük bilgileri ile sektör, kapasite ve çalışan sayıları da kayıt altına alınmıştır TABS Kullanan Firma Sayısı Şekil 33: Tehlikeli Atık Beyan Sistemini kullanan tesis sayısındaki yıllara göre olan artış 2010 yılında 2009 yılı atık üretimine ilişkin bilgi talep edilmiş olup, Bakanlık sistemine kayıtlı tesisten tanesinin beyan formunu doldurduğu belirlenmiştir. Aynı Şekilde 2011 yılında 2010 yılı atıklarına ilişkin veri derlenmiş olup, her iki yıla ait atık dağılımı aşağıda verilmektedir. Şekil 34: 2009 ve 2010 yılı beyanlarına göre tehlikeli atık yönetimine göre dağılım 26 25

28 Türkiye geneli işlem gören toplam tehlikeli atık miktarı: 2009 yılı için * ton ve 2010 yılı için * ton olarak belirlenmiştir. *Bu atıklara maden sektörü atık miktarları dahil edilmemiştir. Şekil 35: 2009 ve 2010 yılı beyanlarına göre Türkiye genelinde tehlikeli atık dağılımı Tehlikeli Atık Beyan Sistemi ile toplanan verilerin dağılımı incelendiğinde, ülke genelinde sanayinin yoğun olduğu bölgelerde tehlikeli atık üretiminin yüksek olduğu görülmektedir. Ayrıca, söz konusu bu bölgelerde geri kazanım/bertaraf tesislerinin yoğun olduğu gözlemlenmektedir. Yıllara göre bakıldığında beyan edilen atık miktarında artma olmakla birlikte bu atıkların büyük kısmının geri kazanıma yöneldiği görülmektedir. Atık yönetimi genel ilkeleri doğrultusunda atıkların öncelikli olarak kaynağında azaltılması, geri kazanımı, enerji geri kazanımı ve son olarak bertaraf yöntemlerine yöneltilmesi gerekmektedir. Son iki yılın istatistiklerine bakıldığında geri kazanım işlemlerinin artması ve daha az atığın bertaraf edilmek üzere lisanslı tesislere gönderilmesi bu konuda önemli bir gelişme olarak değerlendirilmektedir. Şekil 36: 2010 yılı içinde faaliyet göstermiş olan Bakanlığımızdan lisanslı geri kazanım/bertaraf tesislerinin dağılımı 26 27

29 12. Maden Atıkları 2008 yılı verilerine göre ülkemizde 91 adet cevher hazırlama ve zenginleştirme tesisi bulunmaktadır. İşlenen cevhere göre dağılımı aşağıda yer almaktadır. Şekil 37: Cevher tiplerine göre zenginleştirme tesisleri 91 tesisten yıllık olarak ton atık ortaya çıkmakta olup işlenen cevhere göre dağılımları aşağıda verilmektedir. Şekil 38: Cevher zenginleştirme tesisleri proses atıkları 28 27

30 13. Demir - Çelik Sektörü ve Cüruf Türkiye demir-çelik sektörü, 26 milyon ton yıllık üretimi ile gelişmekte olan ülkeler arasında öncü role sahip bulunmaktadır yılı verilerine göre demir-çelik sektöründe ton hurda metal üretimde hammadde olarak kullanılmıştır. Demir ve çelik endüstrisinden kaynaklanan atıklar, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmeliğinin Ek 4 listesinde; koduyla, Isıl İşlemlerden Kaynaklanan Atıklar olarak belirtilen 10 nolu başlık altında yer almaktadır. Ülkemizde, demir-çelik endüstrisinde, 2009 yılı sonu itibarıyla 24 adet tesis faaliyet göstermekte olup, faaliyet sonucu oluşan cüruf miktarı yıllık yaklaşık ton dur. Söz konusu atıkların yaklaşık % 87 si tesiste bekletilmekte, %12 si düzenli depolanmakta ve %1 i ise geri kazanılmaktadır. Türkiye'de Demir Çelik Cüruf Atıklarının Yönetimi (2009) 1% 12% Düzenli Depolama Tesiste Bekletme Geri Kazanım 87% Şekil 39: Türkiye de demir-çelik cüruf atıklarının yönetimi (2009) 14. Kömürle Çalışan Termik Santraller ve Kül Ülkemizde kömürle çalışan 13 adet termik santralden yaklaşık olarak 20 milyon ton kül oluşmaktadır. Termik santrallerden kaynaklanan küller tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Atık Yönetimi Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik Ek-4 listesinde; koduyla, Isıl İşlemlerden Kaynaklanan Atıklar olarak belirtilen 10 nolu başlık altında yer almaktadır. Ülkemizde, kömürle çalışan termik santrallerden kaynaklanan küllerin 2009 yılı verilerine göre yıllık tonu düzenli depolanmakta, tonu ise tesiste bekletilmektedir. TERMİK SANTRALLERDEN KAYNAKLANAN KÜL ATIKLARININ YÖNETİMİ 76% 24% DÜZENLİ DEPOLAMA TESİSTE BEKLETME Şekil 40: Termik santrallerden kaynaklanan kül atıklarının yönetimi 29 28

31 15. Atıksu Arıtma Tesisi Çamurları 2008 yılına ait sanayilerden ve belediyelerden alınan verilere istinaden yapılan çalışmalar sonucunda; evsel/kentsel atıksu arıtma tesislerinden ton/yıl arıtma çamuru, sanayi tesislerinden ise ton/yıl olmak üzere toplam ton/yıl (kuru katı madde) arıtma çamuru oluşmaktadır. Çamur Kurutma Havuzlarında Bekletilen 7% Toprakta Kullanılan 8% Yakma 1% Ek Yakıt ve Alternatif Hammadde Olarak Kullanılan 1% Maden Sahalarında Dolgu Amacıyla Kullanılan 1% Geçirimsiz Zeminde Bekletilen 8% Düzenli Depolanan 22% Belediye Çöp Alanına Dökülen 52% Şekil 41: Belediyelerden kaynaklanan arıtma çamurunun yönetimi (2008) Şekil 42: Endüstriden kaynaklanan arıtma çamurlarının yönetimi (2008) 30 29

32 YÖNETMELİK İŞ AKIM ŞEMALARI Şekil 43 : Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması 31 30

33 Şekil 44: Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik İş Akım Şeması 32 31

34 Şekil 45 : Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması (1) 33 32

35 Şekil 46 : Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması (2) 34 33

36 Şekil 47 : Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması (3) 35 34

37 Şekil 49 : EEE lerde Bazı Zararlı Maddelerin Kullanımının Sınırlandırılmasına Dair Yönetmelik İş Şekil 48 : Tıbbi Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması 36

38 Şekil 48 : Tıbbi Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması Şekil 49 : EEE lerde Bazı Zararlı Maddelerin Kullanımının Sınırlandırılmasına Dair Yönetmelik İş Akım Şeması 35 37

39 38 Şekil 50 : Atık Yağ ve Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmelikleri İş Akım Şeması

40 Şekil 50 : Atık Yağ ve Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmelikleri İş Akım Şeması Şekil 51 : PCB ve PCT lerin Kontrolü Hakkında Yönetmelik İş Akım Şeması 39

41 40 Şekil 52 : Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması

42 Şekil 52 : Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması Şekil 53 : Ömrünü Tamamlamış Araçların Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması 37 41

43 Şekil 54 : Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması 42 38

44 Şekil 55 : Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması (1) Şekil 55 : Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması (1)

45 Şekil 56: Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması (2) Şekil 56: Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği İş Akım Şeması (2)

46 Şekil 57: Atıkların Yakılmasına İlişkin Yönetmelik İş Akım Şeması 45 41

47 Şekil 58: Bazı Tehlikesiz Atıkların Geri Kazanımı Tebliği İş Akım Şeması 46 42

48 Şekil 59: Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği İş Akım Şeması 47 43

49 48