ENERJİ KAYNAKLARININ TÜRKİYE NİN SİYASİ YAPISINA ETKİSİ. Yüksel KAŞTAN ZKÜ Karabük T.E.F. ÖZET

Transkript

1 ENERJİ KAYNAKLARININ TÜRKİYE NİN SİYASİ YAPISINA ETKİSİ Yüksel KAŞTAN ZKÜ Karabük T.E.F. ÖZET Dünya da 18.Yüzyılda buharlı makinenin icadı ile kömürün, 19.Yüzyılın sonlarında içten yanmalı motorların icadı ile petrolün önemi artmıştır. Osmanlı Devleti nin I.Dünya Savaşı na katılmaya zorlanmasının nedenleri arasında Orta-Doğu ve Kafkas Petrollerinin yanı sıra Zonguldak Kömür madenleri de yer alır. Osmanlı Devleti nin Mondros Ateşkes Antlaşması gereğince petrol bölgeleri elinden çıkmış, kömür madenleri işgal edilmiştir. Kafkas petrolleri için İngiltere, ABD ve Rusya mücadele içerisine girmiştir. Türk Kurtuluş Savaşı nda Kafkaslarda İngiliz ve ABD siyaseti, Irak ta İngiliz siyaseti, Güneydoğu Anadolu da ise Fransız askeri ve siyaseti ile mücadele edilerek zafere ulaşılmıştır. Soğuk Savaş sonrası Kafkas devletlerinin yeniden bağımsızlıklarını kazanmaları ile Kafkaslar gelişmiş ülkelerin nüfuz paylaşım alanı olmuştur. Türkiye Doğu sınırında Ermenistan ın siyaseti, Azarbaycan topraklarını işgali, Ermeni meselesini gündeme taşıması nedeniyle, Irak sınırında ise Körfez Savaşı, PKK ve mülteciler nedeniyle oldukça sıkıntı çekmiştir. Türkiye nin sınırlarının ve siyasi yapısının belirlenmesinde enerji kaynaklarının önemli ölçüde etkisi olmuştur. Bu çalışmada; kömür madenleri ve petrolün Türkiye Cumhuriyeti nin kurulmadan önce, kuruluşunda ve daha sonraki dönemlerde siyasi yapısına etkisi araştırılmıştır Giriş Dünyada enerji üretiminde fosil kökenli yakıtlar özel bir öneme sahiptir. Dünya nın enerji ihtiyacının %75 i fosil kökenli kömür, petrol ve doğal gazdan sağlanmaktadır. İngiltere de 18.Yüzyılda buhar gücü ile döndürülen makineler için kömür çok önemli bir enerji kaynağı olmuştur. Kömür madenine sahip ülkeler sanayileşmede daha hızlı ilerlerken aynı zamanda kömürün gemi ve donanmalarda kullanılmaya başlanması ile dünya ticaretine, uluslararası taşımacılığa ve askeri güce de sahip olmuşlardır.

2 Bir başka enerji kaynağı olan petrol 20. Yüzyılda içten yanmalı motorların (benzinli ve dizel) icat edilmesi ile önem kazanmaya başlamıştır. İçten yanmalı motorların seri üretimiyle; otomobil, kamyon, gemi ve uçaklarda akaryakıt olarak petrole olan talebi ciddi oranda arttırmıştır. Coğrafyacılar araştırmaları sonucu dünyada petrol rezervlerinin daha çok Orta Doğu ve Kafkaslarda olduğunu tespit etmiştir da 1000 tonu bulmayan dünya petrol üretimi 20.Yüzyılın başında 20 milyon tonu bulmuştur. Petrol ulaşım sektöründe % 70 oranında akaryakıt olarak kullanılmakla birlikte ilaç, gübre, kozmetik, boya gibi yaklaşık 4000 civarında alanda daha kullanılmaktadır. [1] Dünyada petrol tekelinin oluşması İngiltere ve ABD li şirketlerin öncülüğünde gerçekleşmiştir. ABD de Amerikan şirketleri, Orta ve Uzak Doğu da ise İngiltere şirketleri petrollere hakim duruma gelmişti. 19. Yüzyılın sonunda Avrupa Romanya, Polonya, Kafkaslar, Rusya ve Bakü petrolleri önem kazanmaya başlar. Dünyada 1913 yılında petrol ve petrol pazarındaki mücadele daha çok iki büyük kartel sahibi ABD li Rockefeller ile İngiltere adına Deterding arasında cereyan edecektir. [1] Karbon bazlı enerji kaynağının bir başka türü de doğalgazdır. Doğalgaz enerjide bugünkü konumuna gelişi 1816 yılında ABD nin Baltimore kentinin sokak lambalarının doğalgaz aracılığıyla aydınlatılmasıyla başlar. Bugün Dünya enerji tüketiminin % 22 si doğalgaza dayanmaktadır. Doğalgaz daha çok %75 oranında ısınmada kullanılmakla beraber az da olsa elektrik üretiminde de kullanılmaktadır. A. Enerji Kaynaklarının Osmanlı Devleti nin Siyasi Yapısına Etkisi a. Kömür Madeninin Osmanlı Devleti nin Siyasi Yapısına Etkisi Kömür madeni Osmanlı Devleti nde Ereğli de Uzun Mehmet tarafından 1829 yılında bulunmasına karşın işletmeye açılması ve devletin bu madenden faydalanması ancak 1848 yılında Tanzimat la beraber bir takım yasal düzenlemelerin yapılması sonrası olabilmiştir. Tanzimat a kadar özel sektöre veya yabancı şirketlere işletme imtiyazları verilememekteydi. Osmanlı Devleti nde kömür ocakları Bahriye Nezareti nce işletilmekteydi. [2,3,4,5] Tanzimat la beraber alınmaya başlanan dış borçların bir türlü ödenememesinin yanında bir de Osmanlı - Rus Savaşı nın mali yükü hazineye eklenince devletin maliyesi oldukça bozulur. Bu nedenlerle Bahriye Nezareti iyice borç batağına düşerek işletme sahiplerine kömür ücretlerini ödeyemez duruma gelmiştir. Galata

3 Sarraflarının, devlete baskısı sonucu kömürün % 40 ının ihraç edilmesine karar verilmiştir. Böylece yabancı sermaye ülkeye gelerek kömür havzasında İhsaniye, İnamiye, Eseyan Karamayan, Kurci, Ereğli gibi önemli şirketler kurmuştur yılında Ereğli de Fransız sermayeli Ereğli Şirketi kurulmuştur. [4,6,7] Osmanlı -Rus Savaş ında İngiltere ile Fransa nın Osmanlı Devleti ne destek vermemeleri sonucu Osmanlı Devleti ne Alman sermayesi girerek hakim olmaya başlamıştır da Alman sermayesi ile Anadolu Osmanlı Şimendifer Kumpanyası kurulmuştur. Rosa Lüxemburg a göre Osmanlı Devleti giderek Alman dış politikasına bağımlı, itaatli bir alet haline gelmekteydi. Bunun bir örneğini de kömür havzası oluşturur. 1913'te İngiltere'nin kömür ihracatının yaklaşık % 40 ı Osmanlı Devleti nce gerçekleştirilmekteydi. Aynı şekilde Fransa ve Almanya gibi Rusya da havzaya Maden Osmanlı Anonim Şirketi ni kurarak girmişse de bir süre sonra Bolşevik İhtilali ile havzadaki nüfuz ve etkisi yarım kalmıştır.[8,9] I.Dünya Savaşı nda kömür havzasının stratejik bir önemi bulunmaktaydı. Savaş boyunca İstanbul ile Goeben ve Breslau zırhlılarının kömür ihtiyacının tamamının Zonguldak'tan karşılanması zorunluydu. I.Dünya Savaşı nda Osmanlı-Alman yakınlaşması nedeniyle havza Almanların rahatça hareket edebildikleri bir bölge haline gelir. Birçok şirketin hisse seneti Alman sermayedarların eline geçer. Taşkömürü havzası, "Harp Kömür Merkezi" adı ile kurulan komisyon tarafından yönetilmeye başlanmıştır. Alman sermayesi Hügo Stinnes ile havzaya tamamen hakim olmaya çalışmış ve Fransız sermayesi ile mücadele ederek otoritesini kırmak istemiştir. Fakat Almanya nın savaşta yenilmesi ile Stinnes havzadaki imtiyazını Societe Commercial d Orien adlı İtalyan şirketine devretmek zorunda kalmıştır. [2,10,11] b.petrolün Osmanlı Devleti nin Siyasi Yapısına Etkisi 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında petrolun değer kazanması ile birlikte Ortadoğu ve Kafkasların Almanya için önemi daha da artmıştır. Almanya stratejik yöneliminde, petrol yataklarına uzanmayı ve petrol yollarını kontrol altına almayı hedeflemiştir. Almanya, Bağdat-Berlin demiryolu ile civardaki petrol yataklarını kontrolü altına almak istiyordu. İngiltere ise Osmanlı Devleti içindeki halklarla gizli anlaşmalar yaparak bu topraklardaki maden ve petrol arama, ticareti, devri gibi faaliyetleri kontrolü altına almaya çalışmıştır. İngilizlerin Anglo Persian şirketine

4 karşı Almanlar Türkisch Petroleum Şirketi ni kurmuştur. Fakat bir süre sonra İngiltere ile mutabakata varılarak, Irak petrolleri Anglo Parsian % 50, Royal Dutch Shell % 25 ve Deutsche Bank % 25 oranında paylaşılmıştır. Almanya nın bu çıkışı Deterding ile Rockfeller in rekabetini sonlandırarak her iki şirket Almanya ya karşı ittifak olur. [1,12] I.Dünya Savaşı öncesi İngiltere Avrupa da giderek güçlenen Almanya karşısında durabilmenin yollarından birini de denizlere hakim olmakta görüyordu. Winston Churchill bu nedenle donanmasına mazotla çalışan gemiler yaptırtmıştır. İşte bu gemiler için acilen İngiltere ye petrol gerekmekteydi. I. Dünya Savaşı öncesinde Churchill, Osmanlı ya bağlı topraklarda petrol arama faaliyetine girerek petrol ticaretini kontrol etmeye çalışmıştır yılları arasında petrol tüketimi 13 kat artan Almanya ise Kafkaslar ve Orta Doğu petrollerini hayat alanı olarak görür. İngiltere ve Almanya nın Osmanlı petrol kaynaklarını paylaşma konusundaki çekişmesine ABD ve Rusya da dahil olmuştur.[13] II.Meşrutiyet sonrası İttihat ve Terakki Hükümeti nin Almanya ile ilişki daha ilerlemiştir. Özellikle I.Balkan Savaşı nda İngiltere ve Fransa nın kayıtsız kalması nedeniyle Osmanlı Devlet yöneticilerinin bu devletlere itimadı kalmamıştır. Osmanlı yöneticileri artık ittifak olarak Almanya ve Avusturya Macaristan İmparatorluğu nu görmeye başlamıştı. Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı'nın bitimine kadar Almanya ya petrol imtiyazlarını tanımıştır. [12,14] I.Dünya Savaşı sırasında İtilaf Devletleri Reval Paylaşım Projesi ne göre 1916 yılında Sykes- Picot Paylaşım Projesi ni gerçekleştirmiştir. Hicaz Kralı Hüseyin in oğlu Şeyh Faysal Irak Kralı olmuş ve böylece petrol imtiyazı İngiltere ye geçmiştir. Bu paylaşım planına göre; Kafkaslar Ruslara, Orta- Doğu İngiltere ye, Suriye, Lübnan ve Güneydoğu Anadolu Fransa ya, Ege İtalya ya verilecek ayrıca Doğu Anadolu da Ermeni ve Kürt devletlerinin kurulması sağlanacaktı. Ne var ki 1915 yılındaki destanlaşan Çanakkale savaşları sonrasında yardım ulaşamayan Rusya da iç kargaşanın artmasıyla 1917 yılındaki Bolşevik İhtilali çıkmıştır. Rusya Brest-Litovsk Antlaşması ile I.Dünya Savaşı ndan çekilmiştir yılında ABD nin de I.Dünya Savaşı na iştirak etmesiyle birlikte Rusya dan boşalan Kafkas petrol bölgesi İngilizler ile ABD arasında bir çekişme alanı oluşturmuştur. [15,16] 1913 yılında Royal Dutch Shell 27 milyon Florin kar payı dağıtırken, 1919 yılında 96 milyon Florin kar payı dağıtmıştır. Dünyada 1913 yılında genel petrol tüketimi 565

5 milyon varil iken 1918 yılında 687 milyon varile ulaşmıştır. Savaş sırasında ise tüketim günde 12 bin tona çıkmıştır. Ludendorf Müttefiklere savaşı asıl kazandıran petrol olduğunu ifade etmiştir. Lord Gurzon gelecek, müttefiklerin bir petrol seli üzerinde zafere doğru yürüdüklerini yazacaktır. demiştir sonlarında Fransız Devlet Başkanı Clemenseau, telgrafla ABD ye bir damla petrolün, bir damla kan kadar önem kazandığını belirtmekteydi. [14] Osmanlı Devleti ve Almanya nın I.Dünya Savaşı ndan yenik çıkmaları sonucu Orta Dogu ve Kafkaslardan uzaklaştırıldı. I.Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti nin toprakları İngiltere ve Fransa tarafından işgal edilmiş, Mondros Ateşkes Antlaşması sonrasında Musul ve Kerkük bölgeleri İngiltere tarafından savaşmadan haksızca ele geçirilmiştir. Osmanlı Devleti ile I.Dünya Savaşı nın galipleri arasında yapılan Sevr Barış Anlaşması nda Wilson İlkeleri nin Self Determinasyon maddesi gereğince ülke parçalanmakta ve Türklere Orta Anadolu da sadece belirli bir coğrafya bırakılmaktaydı. Bu paylaşım planı Türk Kurtuluş Savaşı ile gerçekleşememiştir. B.Enerji Kaynaklarının Türkiye nin Siyasi Yapısına Etkisi a. Kömür Madeninin Türkiye nin Siyasi Yapısına Etkisi Mondros Ateşkes Antlaşması sonrasında havzada Osmanlı Devleti nin siyasi nüfuzu yok olmuştur. Bu devrede havzaya Fransız, İtalyan ve Ruslar hakim olmaya başlamıştır. Fransız Hükümeti hem havzadaki imtiyazları garanti etmek, hem de Karadeniz deki donanmasına yakıt ikmali için 8 Mart 1920 tarihinde Zonguldak ı işgal etmiştir. Fransız ordusu 18 Haziran da Ereğli den, 21 Haziran 1920 de de Zonguldak tan ayrılmıştır. [4] TBMM Hükümeti 2 Mayıs 1920 de Zonguldak havzasını stratejik öneme sahip yer olarak belirlemiş taht-ı rabt etmek için harekete geçmiştir. Daha sonra kömür madenlerinde çalışanların haklarının belirli kanunlarla düzenlenmesi için Havza-i Fahmiyye Amele Kanunu 10 Eylül 1921 tarihinde çıkarılmıştır. Maden Müdürlüğü ne yeni atanan İzmir Milletvekili Mustafa Rahmi nin Memleket ve millet beş on şahsı mütegallibin değil, bilhassa bu fakir amelenin servet ve saadetiyle yükselecektir der. Yine Meclis te Emin Sazak Zonguldak ile ilgili durumu anlatırken bir konuşmasında Zonguldak ta her kime sorarsanız sorun her ne görürseniz görün hepsi Ereğli Şirketi nin hakimiyeti altındadır. Bu açıkcası gücüme gitti ifadesinde bulunmuştur. Ereğli Şirketi 1936 yılında devletleştirilerek Etibank a geçmiştir. [4,17]

6 b.petrolün Türkiye nin Siyasi Yapısına Etkisi I.Dünya Savaşı esnasında ABD nin İran petrollerini tekeline geçirme mücadelesi karşısında İngiltere Türklerin elinde bulunan Irak ve Musul petrollerine gözünü dikmiştir. Savaş sırasında Türklerden petrol bölgeleri alınmış, fakat savaş sonrasında Türkler barışa yanaşmamıştı. Versails Barış Anlaşması na gereğince Irak petrollerinden Almanya nın % 25 hakkı Fransa ya verilmiştir. Ayrıca Osmanlı Devleti ile imzalanan Mütarekenin 24. Maddesi nde Ermenilerin Doğu Anadolu Bölgesinde Vilayet-i Sitte de çoğunlukta oldukları ve bu bölgede bir kargaşa çıkarsa buraların İtilaf Devletleri nce işgal edilebileceğine yer verilmişti. Böylece bölgede büyük bir Ermeni devleti kudurtularak Kafkas ve Irak petrollerinden Türkler uzaklaştırılacaktı. İngiltere, Kafkaslarda da Bolşevik tehlikesine karşı; Azarbaycan, Gürcistan ve Ermenistan devletlerini kurdurarak tampon oluşturmuştur. Böylece 1917 yılında Bakü petrolleri İngilizlerin eline geçmiştir yılında Rusya Toris i ele geçirip Kazvin i almıştır. İngilizler Buşir, Şiraz ve İsfahan ı alarak ABD şirketlerini İran dan çıkartmak istemişlerdir lerde Kafkaslarda İngilizler büyük oranda petrol imtiyazlarını eline geçirmiş ve Anglo Caucasian Oil Co şirketini kurmuştur. Almanlar ise 1920 de Rusya ile Bakü petrolleri için Rabollı Andlaşmasını yapmıştır. Alman Rus ittifakı ile 1920 de Ruslar Bakü ye girmiş, İngilizleri İran ın Hazar Denizi limanı Enzeli den sürmüştür. [16,18,19,20,21,22] I.Dünya Savaşı sonlarında Rusya da Kerenski Hükümeti, Harlamof başkanlığında bir heyeti Kafkaslara göndererek Kafkaslar Ötesi Komiserliğini oluşturtur. 15 Kasım 1917 de Rusya Milletlerin Hakları Bildirisi yayınlayarak Doğu Anadolu da bir Ermeni devleti kurulmasına izin verir. Çarlık Rusya da meydana gelen Bolşevik ayaklanması sonrası Rusya Osmanlı Devleti ile Brest-Litovsk Antlaşması nı yaparak I.Dünya Savaşı ndan resmen çekilmiştir. Anlaşma gereği Kars, Ardahan ve Batum un Ermenilerce boşaltılmaması nedeniyle Türk ordusu ileri harekatı başlamıştır. 15 Nisan 1918 de Kars, 15 Mayıs 1918 de Gümrü nün alınmasıyla 3 Haziran 1918 tarihinde Ermenistan ile Batum Antlaşması yapılır. Brest-Litovsk Anlaşması gereğince Kars, Ardahan ve Batum illerinde halk oylaması yapılarak Türkiye ye katılmış olmasına karşın Mondros Mütarekesi ile Türk ordusunun I.Dünya Savaşı önceki sınırlarına çekilmesiyle Kars, Ardahan ve Batum da Türkiye nin egemenliği sona ermiştir. Bu antlaşma sonrasında bölgeyi İngilizler ele geçirince Türk ordusu bu defa da İngilizlerle mücadeleye başlamıştır. [12,23,24]

7 Osmanlı Devleti, Kafkasları İngilizlerin işgal ederek büyük bir Ermeni devleti kurma projesini engellemek için bölgeden çekilirken Acara Şura Hükümeti, Ahıska ve Ahıskelek Hükümetleri, Kafkas Geçici Hükümeti ve Nahcıvan Şura Hükümet leri kurulmasına vesile olmuştur. Kars Cenubigarbi Kafkas Hükümeti nin İngiliz ve Ermenilerin isteklerini reddetmesi üzerine İngilizler Kars ı işgal ederek Güney- Batı Kafkas Geçici Hükümeti ne son vermiş ve Hükümet üyelerini Malta adasına sürmek üzere tutuklamıştır. [25,26] 24 Eylül de Ermenilerin Türkler üzerine saldırıya geçmesi üzerine 28 Eylül tarihinde Türk Ordusu karşı taarruza geçerek 29 Eylül de Sarıkamış ı, 30 Ekim de Kars ı almıştır. Türk Ordusunun Gümrü ye girmesi sonucunda Ermenistan ile 2/3 Aralık 1920 tarihinde Gümrü Barış Antlaşması imzalanmıştır. TBMM Hükümeti, 22 Şubat tarihinde Gürcü Hükümeti ne gönderdiği bir notayla Brest-Litovsk Adlaşması gereği Türkiye ye verilen Artvin ve Ardahan ın geri verilmesini istemiş ve 11 Mart 1921 tarihinde Batum geri alınmıştır. Fakat Türkiye nin Batı cephesinde acilen para ve silaha ihtiyacı olduğu için I.İnönü Savaşı sonrasında 16 Mart 1921 tarihinde Rusya ile Moskova Dostluk Antlaşması imzalamış ve buna göre Batum Gürcistan da, Nahcıvan Azerbaycan da özerk olarak kalacak, Artvin ve Ardahan ise TBMM Hükümeti sınırları içerisinde kalmıştır. Bu anlaşma Sakarya Meydan Muharebesi sonrasında 13 Ekim 1921 de Kars Anlaşması ile teyit edilmiştir. [27,28,29,30, 31,32, 33,34,35,36] Türk Kurtuluş Savaşı İngiltere nin bölgeden petrol çıkartma planlarını engellemiştir. Hal böyle olunca Anglo Persian ın durumu da iyice güçleşmeye başlamıştır. Bu durum karşısında İngiltere Anadolu daki direnişi ve dikkatleri batıya çekme planları yaparak petrol bölgesini rahatlatmak istemiştir. Bunun için 1919 Ocak ayındaki Paris görüşmelerine Yunanistan da davet edilerek Ege Bölgesi İtalyanlardan alınarak kendilerine verilmiş ve Ege ye asker çıkarmalarına müsaade edilmiştir. Böylece Türkler petrol bölgesinden uzaklaşacak ve bütün gücünü Türk-Yunan savaşına harcayacaktır. Seine Bankası, Societe Parisien de Banque, Royal Dutch Shell hisseleri, Bank de L union Parisienne, National De Credit tarafından Yunanlıların mali kaynakları sağlanmış ve 300 bin Yunan askeri Anadolu ya 15 Mayıs 1919 da çıkartılmıştır. [1] 18 Ocak 1919 tarihindeki Paris Konferansı nda Ermenistan ın ABD mandası olarak Osmanlı Devleti nden ayrılmasına karar verilir. ABD Başkanı Wilson derhal Anadolu ya Amerikan heyetleri göndererek durumun tespit edilmesini ister. Harbord

8 başkanlığında bir general, beş albay, bir de Fransız irtibat subayından oluşan Amerikan İnceleme Kurulu 5 Temmuz da görevlendirilir. Yüzbaşı Emory Niles ile Arthur Sutherland ABD Hükümeti adına Doğu Anadolu daki durumu yerinde görerek, ABD ye rapor edecektir. [18,22,24,37,38,39] The New York Times da çıkan bir haberde Türkler kendilerini yönetemezler. İtilaf Devletlerince sıkı bir takip altında bulundurulmaları gerekir. denmesi ve yine aynı amaçla Müttefiklerarası Komisyon un King-Crane adıyla da anılan Amerikan Kolu, ABD nin Paris teki Delegasyon Başkanı Frank-Polk a verdiği raporda Türkiye; İstanbul, Türkiye ve Ermenistan olarak üçe bölünsün. Buralarda kurulacak mandaterlik için ilk sırada ABD düşünülebilir Kilikya Ermenistan a bağlanmalıdır denmekteydi. Near East Dergisi nin Ağustos 1919 sayısında Türkiye nin sınırlarını Güneyde Arap topraklarının bittiği, ABD Mandasının başladığı ve bu Mandanın batısında kalan topraklar olarak belirtilmekteydi. New York Herald başta olmak üzere Amerikan gazetelerine göre İngiltere ve Fransa Suriye ve Irak ı alırken ABD ye fakir olan Ermenistan ı bırakmıştır denmektedir. Bu nedenle paylaşımda bir haksızlıktan söz edilmektedir. Bu görüşmelerde Lloyd George hiçbir mesele yoktur ki, halli Türkiye meselesinin halli derecesinde İngiltere yi alakadar etsin. İmparatorluğumuzun geleceği Türkiye meselesinin halline bağlıdır demekteydi. Amerikan petrol firması Standart Oil of Newyork iki uzmanını petrol keşifleri için Ortadoğu ya göndermiştir. Uzmanlardan birinin ülkesine yazdığı raporda Pasta o kadar büyük ki, bunun Amerika ya ait olması için her şey yapılmalıdır şeklinde ifade etmektedir. [40,41,42] 1920 deki Barış görüşmelerinde Fransa ya Irak petrollerinin % 25 i söz verilmişti. San Remo da Fransız- İngiliz Anlaşması ile İran petrollerinden de Fransa ya belirli ölçüde bir pay verilecekti. Ama Standard Oil Co nun bu karara karşı çıkması ile Fransa nın İran daki payı daha başlamadan sona ererek Fransa nın Irak petrollerinden alacağı pay % 23.2 de kalmıştır. Savaşın sonunda petrol bölgesine sahip olan Gürcü petrol imtiyazlarını yine İngiltere ye verince İngiliz şirketleri daha karlı çıkarken ABD şirketleri daha az pay alır duruma düşmüştür. Bu nedenle ABD San Remo kararlarını reddetmiştir. [1] Halk Komiseri Sulinof Standard Oil Co nun büyük ortağı olduğu Kuzey Amerika Demiryolları Şirketi yle anlaşmıştır. Bu şirket Groezni Petrol bölgelerinden Hazar Denizi ne ve Batum a elektrikli tren hattı yapmıştır. Bakü bölgesi demiryollarını

9 döşemiş ve ABD Bakü petrollerinden pay almaya başlamıştır. Standard Oil Co nun 1920 yılında kurduğu özel gizli servis ile Rus ajan Einhorn birlikte çalışıyordu. [1] İtilaf Devletleri nin 26 Nisanda SPA Konferansı nda kararlaştırdığı ve 11 Mayıs ta İstanbul Hükümetine tebliğ ettiği metin 10 Ağustos 1920 de Sevr de imzalamıştır. Sevr Anlaşması Türkiye yi İngilizler, Fransızlar, İtalyanlar ve Ermeniler arasında paylaştırıyor ve Ankara-Eskişehir-Kastamonu-Samsun çevresindeki küçük bir araziyi Türkiye toprağı olarak tanıyordu. Doğu da özerk bir Kürdistan kuruluyor. Ermenistan devletlerinin sınırlarını çizme işi ABD ye bırakıyordu. [42] İngiltere ile Fransa arasında yapılan gizli bir anlaşma ile İngiltere işgal ettiği Urfa ve Antep bölgesini Fransızlara devrederek kendisi Irak petrollerinin üzerine doğru kaymıştır. Fransa Ermenileri Suriye ile Türkiye arasında bir bölgeye göç ettirerek hem Irak hem de Suriye arasında bir tampon devlet oluşturmaya çalışacaktı. İstanbul da İngilizlerin baskın kalması ve Güney Cephesinde halkın mücadele ve başarısı sonrasında Fransa Ankara Hükümeti yle 20 günlük ateşkes anlaşması ve Sakarya Meydan Savaşı sonrasında da Ankara Antlaşması nı yaparak savaşı bitirmiştir. Böylece Türkiye nin İskenderun ve Antakya sancakları hariç güney sınırı belirlenmiştir. [43,44] 1922 yılında Londra da İngiltere ile ABD arasında Musul Petrolleri ile ilgili bir anlaşma yapılır. Anlaşmayı Standard Oil Co Başkanı Walter Teagle parafe etmiştir. Irak petrolleri İngiliz ve Amerikan firmaları arasında pay edilir. Ortadoğu petrolleri konusunda bilgisi olan ve Batılı devletlere bu konuda yardımları bulunan Ermeni asıllı Osmanlı vatandaşı Gülbenkyan a da %5 pay verilmiştir. Böylece Orta Doğu nun su ve petrol kaynakları işgal altına girmiştir. Amerika da 1922 yılında hazırlanmış bir raporda Türkler Musul ve Kerkük ü Misak-ı Milli sınırları içersinde gösteriyorlar ve Van, Erzurum illerinin yanı sıra bu bölgelerdeki büyük petrol yataklarına son derece büyük ehemmiyet veriyorlar denmekte ve bu da ABD nin Orta Doğu ile Kafkaslara olan ilgisini göstermektedir. [1,14] Lozan Barış Antlaşması nda Musul ve Kerkük meselesi bir çözüme kavuşamamıştır. Dokuz ay sonra İngiltere ile Türkiye arasında tekrar görüşülecektir ve bu zamana kadar mevcut durum devam edecektir yılında Hakkari bölgesinde çıkan Nasturi ve 1925 yılında Doğu Anadolu Bölgesi nde çıkan Şeyh Said isyanları ile uğraşan Türkiye nin 1926 yılında İngiltere ile Musul- Kerkük anlaşması

10 yapılarak bölge elinden çıkmıştır. Bu isyanlarda İngiltere nin etkisi olmuştur. Daha sonraki süreçte Koçgiri, Dersim gibi Kürt isyanları yine İngilizlerin kışkırtmaları ile meydana gelmiştir. Bu isyanların temel amacı Türkiye nin petrol bölgelerinden uzaklaşması ve arada tampon devletlerin oluşturulmasıydı. c.soğuk Savaş Sonrası Enerji Politikaları ve Türkiye Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra Orta Asya ve Kafkasya daki petrol ve doğal gazın Avrupa ülkelerine taşınmasında Türkiye önemli bir konum arz etmiştir. ABD nin Batı Rotası planı Kafkas ve Orta Asya enerji kaynaklarının Gürcistan ile Türkiye üzerinden uluslararası piyasalara ulaştırılmasını amaçlamıştır. Bu plan çerçevesinde 2000 yılında Azeri petrol şirketi SOCAR yedi uluslararası petrol şirketiyle Bakü-Ceyhan hattı için bir anlaşma imzalamıştır. Bu tarihi proje kapsamında Bakü'den başlayıp, Ceyhan'da son bulacak toplam 1774 km uzunluğunda bir boru hattı ile (Türkiye kesimi 1074 km) başta Azeri petrolü olmak üzere bölgede üretilecek yılda 50 milyon ton düzeyinde ham petrolün, Ceyhan'da inşa edilecek deniz terminaline ve buradan da tankerlerle dünya pazarlarına ulaştırılması amaçlanmaktadır. Bu proje Doğu- Batı enerji koridorunun önemli bir ayağını oluşturan BTC hattının çıkış noktasında olması nedeniyle Türkiye'nin jeopolitik önemini arttıracak ve Ceyhan ın önemli bir uluslararası petrol piyasası merkezi haline gelmesini sağlayacaktır. Böylece Kıbrıs ın neden AB, ABD ve Rusya tarafından farklı siyasetlerde desteklendiği sanırım daha net anlaşılmaktadır. [45,46,47,48,49] AB içinde en çok ithal edilen enerji kaynağı petroldür. AB'de tüketilen petrolün %78'i ithalat yoluyla karşılanmaktadır: AB de petrolü %36 ile doğal gaz ve %32 ile diğer yakıtlar takip eder yılı itibarıyla dünya kanıtlanmış petrol rezervlerinin %65 i Orta Doğu da, gaz rezervlerinin %39 u Eski SSCB ülkelerinde, %34 ü Orta Doğu ülkelerinde bulunmaktadır. BP nin 1999 verilerine göre dünya petrol üretiminin yaklaşık %41 i OPEC üyesi ülkeler tarafından üretilmektedir. Dünya petrol tüketimin %30 u Kuzey Amerika, %22 si Avrupa ülkeleri ve %27 si Asya-Pasifik ülkeleri tarafından gerçekleştirilmektedir. Dünya ispatlanmış toplam rezervleri yaklaşık 1 trilyon varil olup Irak % 11 lik oranla önemli bir rezerve sahip ülkedir. Dünyada alınıp satılan petrolün ise % 75 i Orta Doğu ülkelerine aittir. Petrolün İngiltere de % 65 i, Avrupa Ortak Pazar ülkelerinde % 60 ı, Japonya da % 65 i Orta Doğu ülkelerinden

11 sağlanmaktadır. Bu oranlara göre Orta Doğu da çatışmaların daha da şiddetleneceği aşikardır.[46,47,50,51,52,54,55] Bu nedenle Petrol dünyanın en önemli enerji kaynaklarından birisidir. Bir yandan sanayileşme ile birlikte petrol tüketimindeki hızlı artış diğer taraftan petrole alternatif bir enerji kaynağının henüz bulunamamış olması petrolün önemini daha da artırmıştır. Batılı güçlerin petrol rezervlerinin yakın gelecekte bitecek olması ABD, AB ve diğer Avrupa Ülkelerinin dikkatini Orta Asya ve Orta Doğu ya yöneltmesine neden olmuştur. Türkiye stratejik konumu nedeniyle Avrupa'ya petrol taşınması için önemini gittikçe arttırmaktadır. Eski Sovyetler Birliği devletleri için INOGATE programı (Avrupa'ya Devletlerarası Petrol ve Doğal Gaz Taşımacılığı) çerçevesinde önemli bir çalışma yapılmıştır. [56,57,58] Sonuç Osmanlı Devleti uzun süre kömür madenlerine sahip olduğundan İngiltere, Fransa ve Almanya nın nüfuzu altında kalmış ve bu ülkelerin ülkenin siyasi yapısına ve ekonominse etkide bulunmuş, parçalanmanın devam etmesini sağlamıştır. 20.Yüzyılın başından itibaren ise petrolün önem kazanması ile yine dünyada en zengin rezervlerin olduğu yerler Osmanlı Devleti ne aitti. Bu nedenle I.Dünya Savaşı ve Türk Kurtuluş Savaşı nda petrol bölgelerinin önemli etkisi olmuş ve Türkiye Cumhuriyeti nin siyasi yapısının şekillenmesinde öncü olmuştur. O dönemde ülkede borçlar, Ermeni, Kürt meselesi, azınlıklar gibi nedenler öne sürülerek parçalanmaya çalışılmaktaydı. Orta- Doğu da uzunca süre devam eden İran- Irak Savaşı ve Irak ın Kürt bölgesinde 1988 yılında Halepçe de gerçekleştirdiği hadise sonrasında binlerce Peşmerge mülteci Türkiye ye sığınmıştır. Bu nüfus hem Türkiye nin, hem de bölgenin sosyal ve ekonomik yapısında olumsuz etkilerde bulunmuş ve daha sonraki süreçte bölgede terör faaliyetlerinin hızla artmasında etken olmuştur. İran, Kafkas ve Orta Doğu petrolleri Türkiye nin etrafında ve komşuları olduğundan bu ülkelerdeki siyasi gelişmeler Türkiye nin siyasi, ekonomik ve ticari ilişkilerinde yakından etkilemiştir. İran da Hizbullah ve türevleri gibi oluşturulan illegal örgütler Türkiye Cumhuriyeti için bir tehlike teşkil etmiştir. Ülke içinde uzunca süre devletin güvenlik güçleri bu örgütlerin elemanlarını, hücrelerini, bağlantılarını bulmak ve

12 çökertmek için mücadele etmiştir. Türkiye yıllarca coğrafyasında Orta Doğu ve Kafkas enerji kaynaklarının getirmiş olduğu sıkıntıları çekmiştir. 2 Ağustos 1990'da Irak'ın Kuveyt'i işgaliyle başladı. Bu duruma karşı ABD'nin tepkisi sert oldu. Irak'ın Kuveyt'i işgali ve ABD'nin isteklerine rağmen bunu sürdürmesi durumu iyice gerginleştirdi. Irak'ın bu hareketi Ortadoğu'daki petrole dayalı ABD'nin çıkarlarını alt-üst etmişti. Körfez Krizi ve Körfez Savaşı nda ABD nin Irak a müdahalesi ile Türkiye ihracatının yaklaşık % 40 ını gerçekleştirdiği bölgeleri kaybetmiş ve ekonomisi oldukça güç duruma düşmüştür. Bölgedeki inşaat sektöründeki Türk işçi ve firmalar işini kaybetmiş, alacaklarına da el konmuştur. Kerkük Yumurtalık Petrol boru hattı tahrip olmuş ve Türkiye nin buradan gelen geliri de kaybolmuştur. ABD nin Irak ı bölmesi ve Kuzey Irak ı ayırması sonrası bölgede oluşan otorite boşluğu nedeniyle PKK çok hızlı bir şekilde gelişme imkanı bulmuş ve Türkiye yi maddi, manevi olarak büyük zarara uğratmıştır. [53] Petrol yüzyılı aşan bir süredir dünyanın en önemli enerji kaynağı olmaya devam ediyor. Petrole eşdeğer yeni bir enerji kaynağı bulunmadığı sürece bu öneminin devam edeceği görülmektedir. Türkiye nin çevresinde meydana gelen savaşların, dünyanın bilinen rezervlerinin % 65 nin bulunduğu Orta Doğu ve Kafkas petrol havzalarına hakim olmak veya bu petrolün üretim ve dağıtımını kontrol etmek için verilmektedir. Günümüzde yine Türkiye PKK, Ermeni meselesi, borçlar ve iç meselelerle uğraşırken, enerji bölgelerinde Kafkaslarda Çeçenistan, Gürcistan, Ermenistan ve Azarbaycan da, Orta- Doğu da İran, Irak, Suriye, Filistin bölgelerinde çok sıkıntılı bir süreç yaşanmaktadır. Türkiye hem ülke dışındaki, hem de ülke içindeki bu tür sıkıntıları daha fazla çekmemek uyanık olmalıdır. Türkiye etrafındaki enerji potansiyeli nedeniyle devamlı Sevr Barış planı çerçevesinde sıkıştırılarak dışarıda Ermeni ve Kürt, içeride de alevi, Sünni, laik- anti laik ve etnik milliyetçiliğe dayalı çatışmalara her zaman hazır olmalı ve tedbirini almalıdır. Kaynakça 1. Zischka, A., Senyonow J., Perlo, V.; Bir Damla Petrol Bir Damla Kan, Çev. Tarık Dursun K. Kurul Yayınevi, İstanbul, Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odası İstatistikleri;Cumhuriyetin 10.Yılında Zonguldak, ZTO Yay.1933, Zonguldak. 3.Waylett, W.J.; Zonguldak Havzasının Geliştirilmesinde Enternasyonal Kooperasyonun Hikayesi, Zonguldak, Aralık 1961, CENTO. 4. Çıladır,S.; Zonguldak Havzasında İşçi Hareketlerinin Tarihi , Yer altı Maden/ İş Yayınları, 1977, Ankara. 5.Naim,A.; Zonguldak Havzası (Uuzn Mehmet ten Bugüne), Hüsnü Tabiat Matbaası, İstanbul Tesal, N. D.; Zonguldak Vilayetinin İktisadi Ehemmiyeti, İstanbul 1957, Sulhi Garan Mat..

13 7. Hayat Ansiplopedisi, C.VI,s Avcıoğlu, D.; Türkiye nin Düzeni,Dün- Bugün- Yarın, Tekin Yayınevi, İstanbul Kıray,M.; Ereğli Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası, DPT Yayınları, Sönmez,M.; 100 Göstergede Kuruluşundan Çöküşe Türkiye Ekonomisi, İletişim Yay.,2003,İst. 11. Şanda,H. A.; Türkiye de 54 Yıl Önceki İşçi Hareketleri, Evren Yayınevi, İstanbul Earle, E., M.; Bağdat Demir ve Petrol Yolu Savaşı ( ), Çev.K.Yargıcı, N.Uğurlu,Örgün Yayınevi,İstanbul Kurmel,Ö., A.; Dünyada Yeni Jeostratejik Dengeler Ve Kuzey Kafkasya, Yedi Yıldız Dergisi, Sayı: Karadağ,R.; Petrol Fırtınası, Emre Yayınları, İstanbul, Çetinkaya,N.; Çağlar Öncesinden Günümüze Doğu Anadolu, ABO ajans, İstanbul Tansel, S.; Mondros tan Mudanya ya,c.i,meb Yayını,İstanbul Firuz B., Yalabıyık,İ., Orpen, S.; Türkiye Kömür İşletmeleri, TKİ Yayını, Ankara McCarthy, J.,; Ölüm ve Sürgün, İnkılap Yayınevi, II.Baskı, Ankara 1995, Çev.Bilge Umar. 19. Ursavaş,A. S.; Kilikya Faciası ve Urfa Kurtuluş Mücadeleleri, Ankara. 20. Aydemir,Ş. S.; Tek Adam, C.II,Remzi Kitabevi, İstanbul Shaw, S. J., Shaw, E. K.; Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, II.Cilt, e Yay., İst Sonyel,S. R.; Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika I ( ), TTK Yayını, Ankara Tansel,S.; Mondros tan Mudanya ya,c.ii,meb Yayını,İstanbul Gül, M.; Bir Amerikan Heyetinin 1919 Yılında Doğu Anadolu daki Tespitleri ve O Dönem Ermeni- Amerikan İlişkileri Üzerine Bir Değerlendirme, Askeri Tarih Bülteni. 25. Sonyel, S. R.;Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika II,TTK Basımevi, Ankara Önal,S.; Milli Mücadelede Oltu, Ankara Öztoprak,İ.; Türk ve Batı Kamuoyunda Milli Mücadele, TTK Yayını, Ankara Deliorman,A.; Türklere Karşı Ermeni Komitecileri, İstanbul Özçelik,A.; Ali Fuad Cebesoy, Akçağ Yayınevi, Öğüt, 11 Kasım Hakimiyet-i Milliye, 12 Ocak Yerasimos, S.; Ekim Devriminden Milli Mücadeleye Türk- Sovyet İlişkileri, Gözlem Yay.İst Tengirşek,Y. K.; Vatan Hizmetinde, İstanbul, Açıksöz, 22 Haziran 1921,s.I den 21 Haziran 1921 tarihli Le Temps. 35. Karabekir,K.; İstiklal Harbimiz, Türkiye Yayınevi, İstanbul Tansel,S.; Mondros tan Mudanya ya, C.IV, MEB Yayını,İstanbul İkdam, 27 Ekim Bıyıkoğlu,T.; Atatürk Anadolu da, C.I,Ankara 1959, T.İş Bankası Yayını. 39. Erol,M.; Türkiye de Amerikan Manda Meselesi , Giresun Sarıhan, Z.; Kurtuluş Savaşı Günlüğü, C.II,TTK Yayınları, Ankara İleri, 25 Ekim Tansel, S.; Mondros tan Mudanya ya,c.iii,meb Yay.,İst Atatürk,M. K.; Nutuk, İstanbul 1973, C.II. 44. Selek,S.; Anadolu İhtilali,C.II,Kastaş Yayınları, Fouskas,V. K.; Balkanlar, Orta Doğu, Kafkasya, Soğuk Savaş Sonrası ABD Politikaları,Çev.Ali Çakıroğlu, İmge Yayınevi Strategic Enerji Policy Challenges for the 21st Century, 21.yüzyılda Stratejik Enerji Politikaları Problemi. 48. Klare, M.; "Oiling the Wheels of War, Savaşın Tekerlekleri Yağlanıyor,, The Nation, 7 Ekim Observer, 6 Ekim Pamir, A.N., Dünyada ve Türkiye de Enerji, Türkiye nin Enerji Kaynakları ve Enerji Politikaları, Metalurji Dergisi, Sayı 134, Ankara, Temmuz Altın, V., Türkiye 2003 Enerji Vizyonu, TMMOB Enerji Politikaları, Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ankara, Aralık Doğan, Y.; Milliyet, 26 Ekim Taşman, C. E.; 15 Günlük Mücadele Dergisi, Sayı: EnerGATE Dergisi, 2003/Şubat Sayısı. 55. International Petroleum Encyclopedia (2003) Oil & Gas Journal, December Rebuilding America's Defences, Amerika Savunmasının Yeniden İnşası. 57. The Grand Chessboard,[Büyük Satranç Tahtası