Avrupa Birliği nde Türkiye Algısı: Coğrafya

Transkript

1 AVRUPA BİRLİĞİ - TÜRKİYE İLİŞKİLERİNDE TÜRK VE TÜRKİYE İMAJI / IMAGE OF TURKEY IN THE EU TURKEY RELATIONS: EUROPEAN IDENTITY AND THE PROBLEM OF TURKEY S BELONGINGS TO EUROPE Efe Çaman / Medeniyet University Kenan Dağcı/ Yalova University Özet Türkiye nin AB ile ilişkilerinde kimlik meselesi ve bu mesele ile bağlantılı olan uygarlık, kültür, coğrafya, tarih gibi unsurlar AB deki muhafazakar Hristiyan Demokrat kesimlerce giderek daha fazla gündeme getirilmekte ve Türkiye nin AB üyeliği karşısında argüman olarak kullanılmaktadır. Kimlik meselesinin gündeme getirilmesinin hem AB için hem de Türkiye için içsel boyutları bulunmaktadır. Bu meselenin Türkiye AB ilişkilerini nasıl etkilediği ve Türkiye ve AB içerisinde bu algının ne gibi neden ve sonuçları olduğu, hem Avrupa bütünleşmesi açısından, hem de Türkiye deki öz algı ve Avrupa algısı bakımından önemlidir. Bu makalede yukarıdaki sorunsal ışığında Türkiye AB ilişkileri değerlendirilmektedir. Summary The problem of identity and some related elements like civilization, culture, geography and history are more and more in the agenda of Turkey EU relations and being utilized in the context of Turkey s membership in the EU as contra arguments. The problem of identity has both for the EU and for Turkey some internal dimensions. Both for the EU integration process and for Turkey s selfperception it is crucial to understand how this issue influences the Relations between Turkey and the EU and what kinds of reasons and effects does this perception have. This article evaluates Turkish EU relations from the angle of the problem above. 1098

2 Giriş Türkiye, bugüne kadar AB ye üye adayı veya üye olarak kabul edilmiş olan bütün diğer AB adaylarından daha farklı bir konumdadır. Türkiye nin adaylığı, Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ile ilk ilişki kurulan 1960 ların başlarından bugüne, giderek artan bir biçimde daha fazla kimlik ve aidiyet gibi sübjektif ve yoruma açık kavramlar ekseninde tartışılmaktadır. Türkiye bu kavramlar ile ilintili bağlamlarda ele alınırken, sadece Türkiye ile Avrupa Birliği arasındaki ilişkiler ele alınmamakta, aynı zamanda Avrupa kimliği ve Avrupalılık aidiyeti gibi esasen Birlik entegrasyonunu yakından ilgilendiren ve yatay entegrasyon kadar (genişleme) dikey entegrasyonu da (derinleşme) ilgilendiren alanlar işin içine girmektedir. Bu nedenle aslında Türkiye adaylığı ile AB içindeki kimlik arayışında istemeden ya da farkında olmadan bir katalizatör rolü oynamıştır ve halen de oynamaktadır. Aynı şekilde bu tartışmalar, Türkiye içerisinde yaşanan kimliksel süreçlere de yansımaktadır. Gerek Türkiye ye özgü kültürel ve coğrafi tahayyüllerde, gerekse de Türk dış politikasının aksiyon alanını giderek daha fazla kaplayan mücavir bölgelerle kurulan ilişkilerde bölgesel politikalar boyutu aidiyet sorunsalı veya konusu karşımıza çıkmaktadır. Bu kimi zaman mevcut dış politik yönelimleri anlamlandırmak, açıklamak hatta meşrulaştırmak bağlamında, kimi zaman ise bölgesel politikaların ideolojik arka planını oluşturabilmek adına yapılmaktadır. Her ne kadar bu süreçler Türkiye nin öz dinamiği olarak da tezahür etse, aslında burada AB ile mevcut bir diyalogu tespit etmek zorundayız. Bu tebliğde, AB ve Türkiye arasında hâlihazırda sürmekte olan tam üyelik müzakerelerinde yukarıda bahsi geçen kimlik ve aidiyet sorunsalı ele alınacak ve bu sorunsalın mevcut ilişkilerde oynaya geldiği rol ve işlev tartışılacaktır. Objektif Kriter: AB Hukukuna Göre Avrupa ya Aidiyet AB de Türkiye ve Türk algısının Türkiye nin AB üyelik yolundaki etkisini tartışmaya başlamadan önce, AB nin kurum olarak kendisini önceden tanımlanmış bir kültürel kimlik tanımıyla bağlamadığını, yani AB entegrasyonunda hukuki metinlerde, Türkiye bağlamında güncel olarak tartışılan kimlik ve aidiyet konularının yer bulmadığını belirtmek gerekiyor. Bu metinde daha çok üye ülke karar alıcılarının ve siyasi elitlerinin Türkiye nin AB ye katılım sürecindeki algıları ve görüşleri ekseninde bir değerlendirme yapılacaktır. Her ne kadar AB nin görece objektif ekonomik ve siyasi üyelik ölçütleri Kopenhag ve Amsterdam kriterleri tam üye adaylarını değerlendirmede esas olarak kabul edilse de, Birlik içerisindeki Türkiye konusunun daha farklı bağlamlarda yapıldığı gözlemlenmektedir. Türkiye Avrupalı mıdır? Tartışmanın özü bu soruda yatmaktadır. AB Amsterdam Antlaşması nın 49. maddesi her Avrupalı devletin Birliğe katılabileceğini ifade etmektedir (EU-Vertrag, Artikel 1). Gene Avrupa Bütünleşmesini başlatan temel antlaşma metni olan Roma Antlaşması nın 237. maddesi de üyelik ve Avrupalılık konusunda bağlantı kurmaktadır. AB bütünleşmesi bölgesel bir doğaya sahiptir ve sadece Avrupalı devletler AB ye tam üye olarak katılabilirler. Bu hukuken tespiti kolay olan objektif bir değerlendirmeyi mümkün kılmaktadır. Fas örnek olayında bu objektif aidiyet ölçütü test edilebilmektedir. Fas ın 1987 yılında yaptığı tam üyelik müracaatı AB Komisyonu tarafından reddedilmiş, reddedilme gerekçesi olarak da adı geçen adayın Avrupa ya ait olmadığı ifade edilmiştir (Margedant 1998, s ). Bu değerlendirmeye istinaden Fas ın yaptığı müracaat işleme konulmadan, yani bu ülkenin tam üyelik ölçütünü yerine getirip getirmediğine dair herhangi bir değerlendirme sürecini başlatmadan, başından reddedilmiştir. Bu değerlendirme yukarıda ifade edilen AB hukukunun bahsi geçen maddelerine göre yapılmış olup, Fas ın Avrupalı bir devlet olup olmadığı hususunda sadece tek bir kriter dikkate alınmıştır: Avrupa kıtasında 1099

3 toprağı olup olmaması. Fas kuzey Afrika da konumlu bir ülke olduğundan ve Avrupa da herhangi bir toprağa sahip olmadığından, AB Fas ın başvurusunu AB hukukuna dayanarak geri çevirmiştir. Bu durum aslında Türkiye nin antlaşmalar hukukuna dayanan en geçerli tezine bir dayanak oluşturmaktadır. Türkiye, her ne kadar topraklarının büyük kısmı coğrafi olarak Asya kıtasında da yer alsa, Trakya topraklarının Avrupa kıtasında yer almasından dolayı coğrafi olarak Avrupa ya da ait kabul edilmektedir. Avrupa entegrasyonuna katılım sürecinde Türkiye ile AB arasında tesis edilmiş olan bütün ilişkiler temelde bu objektif değerlendirmenin ardından başlamıştır. Burada temel göstergelerden birisi 1963 yılında imzalanmış olan Türkiye ve AB Ortaklık Antlaşması, diğer adıyla Ankara Antlaşması dır. De jure bu antlaşmanın parafe edilişini müteakiben, AB müktesebatına göre Türkiye Avrupalı bir devlet olarak resmen birlik hukukunca tanınmıştır. O dönemin AET Komisyon Başkanı Hallstein, net ifadelerle bu durumun altını çizerek, Türkiye nin Avrupa nın bir parçası olduğunu, imzalanan Ankara Antlaşmasının da esasen bu durun tescili olduğunu belirterek, antlaşma ile Türkiye ve AET arasında hukuki bir bağlantı kurulduğunu ve bu bağlantı ile Topluluk evriminin de etkilendiğini ifade etmiştir (Vali 1971: 335). Bunun yanında 1987 yılında Turgut Özal ın kararlılığı ile ilişkileri bir ileri safhaya taşımak iradesini gösteren Türkiye tam üyelik başvurusunda bulunmuştur. Bu başvuru da Türkiye nin Avrupa entegrasyonunun bir parçası olma politikasında hukuken ehliyetli olduğunun diğer bir göstergesini teşkil etmektedir. Çünkü Ankara Antlaşması neticede sadece bir Ortaklık Antlaşması olarak yorumlanabilmekte, tam üyelik perspektifi bu antlaşma kapsamında opsiyonlardan biri olarak öngörülmüş olduğundan aidiyetle ilgili bir çekince ortaya konmadığı aşikâr da olsa, kimi Avrupalı yazarlar bu antlaşmanın her halükarda tam üyeliği garanti etmediğini işaret etmektedirler. Fakat 1987 tam üyelik başvurusu bu argümanların geçersizliğini kanıtlamaktadır. Çünkü Avrupa Komisyonu, Türkiye nin başvurusunu işleme koymuş ve Fas ın başvurusu gibi Avrupa aidiyetine atıfta bulunarak reddetmemiştir. Aksine, diğer üye adaylarının prosedüründe olduğu gibi, Türkiye nin müracaatı işleme alınmıştır (Vardar 1994: ) senesinde Komisyon değerlendirme sürecini sonlandırarak, Türkiye nin Topluluğa katılımının önünde demokratikleşme ve görece ekonomik geri kalmışlık nedenlerini tam üyelik müzakerelerinin açılmaması yönünde argüman olarak getirmiş, ancak Türkiye nin ilke olarak tam üyelik konusunda ehliyetli olduğunu yinelemiştir (Şen 1989: 3-6) senesinde de AB hukukuna atıfta bulunularak Türkiye resmi olarak AB tarafından tam üye adayı ilan edilmiştir ve Türkiye nin Avrupa ya ait olup olmadığı sorunsalı görece gündemden çıkmış, Türkiye nin adaylığı gerek Birliğin resmi belgeleri ve raporlarında tamamen, gerekse de Avrupa kamuoyunda büyük oranda kabul görmüştür yılında AB Komisyonu Ankara nın Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirdiğine karar vermiş ve Türkiye ile üyelik müzakerelerine başlama kararı almıştır. Buna rağmen AB içerisinde Türkiye nin AB nin geleceğinde yeri olup olmadığı tartışmaya açılmış ve tartışmalar bu güne kadar büyük çoğunlukla kimlik ve aidiyet üzerinden yapılmıştır. Avrupa Birliği nde Türkiye Algısı: Coğrafya Formel olarak AB Türkiye nin coğrafi olarak Avrupalı olduğuna hükmederek AB ye üyelik için ehil olduğuna karar vererek bugün mevcut müzakere sürecine kadar ilişkileri üyelik nihai hedefiyle yürütmüş de olsa, özellikle müzakerelerin başlama kararından günümüze AB 1100

4 çerisinde giderek artan bir şekilde Türkiye nin üyeliğine karşı güçlü bir muhalefet oluşmuş ve bu muhalefet en güçlü argüman olarak coğrafyayı kullanmıştır. AB ülkelerinde bu yönde muhalefetin başını Almanya daki ve Fransa daki muhafazakâr partiler ve siyasi elitler çekmektedir. Özellikle ön planda Türkiye nin yüzölçümünün yüzde üçünün Avrupa da, yüzde doksan yedisinin ise Avrupa dışında yer alması nedeniyle Türkiye nin Avrupa ya ait olamayacağı ifade edilmektedir. Literatürde Anadolu yarımadası Asya kıtasına ait olarak kabul edilmektedir. Daha özelde ise Türkiye Ortadoğu ya aittir. Bu nedenle bu argümana coğrafi gerçeklik bakımından karşı çıkmak imkânsızdır. Aslında bazı coğrafyacılar boğazların Avrupa ile Asya kıtalarını fiziki ve kültür coğrafyası olarak ayırması tezini benimsemeseler ve bu ayrımı yanlış bulmaktadırlar (Louis 1979: 11-19). Herbert Louis Avrupa nın sınırlarının doğuda doğal bir sınır olmaması nedeniyle kolaylıkla belirlenemediğine işaret etmekte, Wolf-Dieter Hütteroth da Anadolu nun Avrupa dan coğrafi olarak ayrımının hiçbir şey ifade etmediğini belirtmektedir (Hütteroth 1982: 24). Hütteroth Anadolu daki yerleşim tipolojisi ile Avrupa daki yerleşim tipolojilerinin aynı olmasından hareketle, Anadolu yarımadasının kültür coğrafyası temelinde Avrupa nın bir paçası olduğunu öne sürmektedir (Hütteroth 1982: 24). Ancak ifade edildiği üzere, bu tezi savunan coğrafyacılar azınlıktadır ve coğrafyacıların azami çoğunluğu Anadolu yu Asya ya dâhil etmektedir. Önde gelen Alman Hristiyan Demokrat politikacılardan Wolfgang Schaeuble, coğrafi argümanı Türkiye nin AB nin geleceğinde yeri olmaması tezini güçlendirmek için kullanmaktadır (Generalanzeiger ). Hans Arnold ise, Avrupa nın sınırlarına dâhil bir Türkiye nin sadece askeri coğrafya bağlamında ele alınabileceğini, bu durumun Soğuk Savaş döneminde kabul gördüğünü, ancak günümüzde bu terminolojinin geçerliliğini kaybettiğini ileri sürmektedir (Arnold 1993: 31). Soğuk Savaş ın sona erdiği dönemde iki Almanya yı birleştiren Şansölye Helmut Kohl de, Türkiye nin Avrupa ya coğrafi anlamda ait olup olması konusunda, ders kitaplarında Türkiye nin Asya ya ait olduğunu öğrendiğini ifade etmiştir. Eski Fransız Cumhurbaşkanı Valery Giscard d Estaing ve Nicolas Sarkozy de Kohl ile aynı görüşü savunarak, Türkiye nin coğrafi manada Avrupa ya sadece kısmen ait olduğunu savunmaktadırlar. Diğer bir coğrafi argüman ise Birliğin sınırları konusudur ve bu konuda Türkiye esasen AB nin sınırları ya da AB nin tamamlanması tartışmalarını başlatmış görünmektedir. En azından, AB sınırları konusu daha çok Türkiye nin Birliğe katılıp katılmaması bağlamında tartışılmaktadır. Tam da bu noktada Türkiye nin doğuda istikrarsız bir coğrafya ile sınırdaş olması gündeme gelmektedir. Türkiye AB nin dış sınırını oluşturduğunda AB Gürcistan, Azerbaycan, Ermenistan, İran, Irak, Suriye gibi çatışma potansiyellerinin ya da akut çatışmaların yaşandığı bir coğrafya ile komşu haline gelecektir. Birçok AB li siyasi elit ve karar alıcı, bu senaryoyu bir kâbus olarak nitelemektedir. Örneğin Erwin Faul Türkiye nin AB ye üye olması durumunda birliğin entegrasyon ve hazmetme kapasitesinin iflas edeceğini ileri sürmektedir (Faul 1997: 446). Faul e göre bu güvenlik boyutu olan bir meseledir. Klaus-Dieter Frankenberger de jeopolitik olarak Türkiye nin AB ye üye olmasının sorunlarına işaret ederek, bunun ciddi güvenlik risklerini beraberinde getireceğini ifade etmektedir (Frankenberger 1998: 21-26). Bu teze göre de Türkiye nin AB coğrafyasına dâhil edilmesi AB yi içinde Rusya nın da bulunduğu sorunlar yumağı olan Kafkasya coğrafyasına ve istikrarsızlık ve çatışmaların merkezi konumundaki Ortadoğu ya komşu haline getirecek ve 1101

5 AB nin dış politik zafiyetlerinin güvenlik açıklarına dönüşmesine sebep olabilecektir. Bu nedenle Türkiye Birliğe katılmamalıdır. Avrupa Birliği nde Türkiye Algısı: Kültür Avrupa Birliği nde Türkiye algısı konusunda coğrafi argümanlardan daha sübjektif olanı kültürel farklılık tezidir. Almanya eski şansölyelerinden Kohl, Türkiye nin Avrupa kültürüne ait olmadığını, başka bir Kulturkreis a (kültür havzasına) ait olduğunu sıklıkla dile getirmiştir. Kohl bu konuda Almanya da karar alıcı pozisyondaki tek politikacı değildi. Aslında partisi CDU ve Bavyeralı ortağı CSU Almanya nın Hristiyan Demokratları Türkiye nin AB katılımı konusunda tamamen Kohl gibi düşünmektedirler. William Wallace Avrupa yı Müslüman kültürün ötekisi bir Hristiyan bir kültür olarak kabullenmenin son derece tehlikelerle dolu olduğunu ifade ederken, aslında bunu yapmayı haklı çıkartacak birçok gerekçe de bulunabileceğini itiraf etmektedir (Wallace 1992: 40). AB nin Türkiye nin üyeliğine karşı çıkan muhafazakâr elitleri aslında tam da bunu yapmaktalar ve Türkiye nin Müslüman kimliği nedeniyle AB dışında tutulması gerektiğini söylemekteler. Bu durumda Türkiye ve Müslümanlar, Avrupa kültürünün ötekisi haline getirilerek, AB nin ortak kimliksel özelliği olarak Hristiyanlık ön plana çıkartılmaktadır. Huntington da kültürü ve tarihiyle Türkiye nin Batılı bir ülke olmadığını ifade ederken, Batılılık ile batı tipi Hristiyanlığı kimlik belirleyici öğe olarak ele almaktadır (Huntington 1997). Somut olarak Türkiye ve AB arasındaki kültürel farkların Türkiye nin AB üyelik süreci bağlamında telaffuz edilmesi, 1990 lı yıllara rastlamaktadır da Federal Almanya (BRD) ile Demokratik Alman Cumhuriyeti nin (DDR) birleşmesi, 1991 de Sovyetler Birliği nin resmi olarak dağılması ve Soğuk Savaş ın sona ermesiyle birlikte, AB de özellikle Hristiyan muhafazakâr kesimler AB kimliğini giderek daha fazla Hristiyan köklerine dayandırmaya başlamışlar ve bu bağlamda da Türkiye yi ötekileştirmekten kaçınmamışlardır. Örneğin 1992 yılında AB Parlamentosu ndan Raymond Durry, Türkiye nin AB kültüründen farklı özellikler taşıdığına işaret etmiştir (Milliyet ) yılında aralarında görevdeki Almanya Şansölyesi Helmut Kohl ün de bulunduğu Avrupa Birliği Parlamentosu ndaki muhafazakâr Hristiyan Demokrat Fraksiyon, Brüksel deki Hristiyan Demokrat Avrupalı partilerin çatı örgütü olan Avrupa Halk Partisi toplantısında, Türkiye nin ne kısa ne de uzun zamanda AB üyesi olamayacağını, çünkü bu ülkenin Müslüman olduğunu deklare ederek (Süddetsche Zeitung ), AB bağlamında ilk defa Türkiye nin katılımına karşı kültürel ve dinsel argümanlar kullanılmıştır. Muhafazakârlar bu bildiride Avrupa kültürünün Hristiyan olduğunu ve Müslüman bir ülkenin Hristiyan kültüre mensup ülkelerden oluşan bir birliğe katılmasının mümkün olamayacağını vurgulamışlardır. Kohl e göre Türkiye nin üyeliği önünde aşılamaz kültürel ve dini bariyerler mevcuttu ve Türkiye nin adaylığına yanlış anlamalara yer bırakmayacak kadar net ve açık bir ret cevabı vermek gerekiyordu (Sommer 1997). Avrupa Halk Partisi Avrupa Birliği ndeki muhtelif ülkelerin muhafazakâr Hristiyan vurgulu partilerinin AB Parlamentosu ndaki fraksiyonu AB nin sadece bir ekonomik topluluk ya da siyasi bir birlik olmayıp aslında bir medeniyet projesi olduğunu ifade ederek, bu medeniyet projesinde Türkiye nin yeri olamayacağını açıkladı (Nutall 1997). Bu açıklamalara paralel olarak Türkiye nin AB üyeliğine alternatif olarak imtiyazlı ortaklık teklif edilmesi gündeme geldi. AB içerisinde kültürel temelli dışlamaların odak noktası Türk kültürünün İslami bir kültür olması ve bu kültürün Hristiyan Avrupa ile uyumlu olmaması olarak özetlenebilir. Türk ve 1102

6 İslam kültürü doğu Orient olarak nitelenirken, Orient in başlangıcı Avrupa için Türkiye dir. Zaten esasen Avrupalıların ötekileştirdikleri doğulu kimlik de Osmanlı İmparatorluğu ndan beri kendilerine coğrafi olarak en yakın ve bundan dolayı da en fazla ilişki kurabildikleri Osmanlı Türk kimliğidir. Öyle ki Avrupalılar ötekileştirdikleri İslam ı Osmanlılar üzerinden öğrenmiş ve tanımışlardır denilebilir. Osmanlı ve Türk terimleri Avrupa nın birçok bölgesinde Türk kelimesiyle eşanlamlı kullanılmaktadır. Örneğin eski Yugoslavya sınırları dâhilindeki halklar etnik temelli iç savaş esnasında, ötekileştirilen Boşnakları Türk olarak algılamıştır. Bugün özellikle Hristiyan demokrat muhafazakârların perspektifinden Avrupalı kimliği ancak Türk ve Müslüman öteki ile tanımlanabilmektedir. Tıpkı aydınlık kavramının tanımlanabilmesi için karanlık kavramına otomatikman ihtiyaç duyulması gibi, kimlik tanımlanmasında mutlaka bir öteki söz konusu olmaktadır. Kültürel ret tezlerindeki radikal yaklaşımları ile bilinen Erwin Faul Avrupa kültürünü tanımlarken Batılı Hristiyanlık kavramını kullanmakta ve Rönesans ve aydınlanma kavramlarını Batı Hristiyanlığı ile bir bağlamda ele alarak, bunların günümüz Avrupa kültürünün temelini teşkil ettiğini öne sürmektedir (Faul 1997: 449). Bunlarla tarihi anlamda herhangi bir bağlantısı veya ortak özelliği olmayan Türkiye, Faul e göre Avrupalı olamaz. AB, sınırlarını coğrafi olarak belirleyememiştir. Doğu sınırlarının coğrafi olarak tespiti konusu fiziki olarak mümkün değildir. Bu durumda sınırların belirlenmesi siyasi bir tercih tercihtir. Kültürel farklılık tezi, Avrupa nın sınırlarının belirlenmesinde kullanılabilecek yollardan biridir ve Hristiyan demokrat Avrupalı muhafazakâr çevrelerce bu kültürel verilerden hareketle yapılan sınır tespiti tarihi verilere de uygun olarak algılanmaktadır. Onlar bu konunun Türk karar alıcı ve siyasi elitlerce neden bu kadar hassasiyetle değerlendirildiğini ve bir tür ayrımcılık olarak reddedildiğini anlamakta güçlük çekmektedirler. Hristiyan demokrat Avrupalılar için Türkiye nin Avrupalı değil doğulu olması tarihi bir gerçek ve toplumsal bir özelliktir. Türkiye nin AB ile olan ilişkilerinde özellikle adaylığının AB tarafından 1999 Helsinki Zirvesinde resmen kabul edilmesi ve akabinde 2004 te müzakere kararının alınması ile Türkiye ciddi bir reform sürecine girmiştir. Bu sürece bir dönüşüm süreci de demek mümkündür. AB ye uyum sürecinde gerçekleştirilen reformlar, 2000 li yıllara kadar Türkiye nin üyeliği önünde engel olarak gösterilen demokratik ve ekonomik ölçütlere Ankara nın uyum süreci kapsamında ger geçen yıl daha fazla uyması ve AB müktesebatının da önemli oranda Türk müktesebatı ile uyumlu hale getirilmesi, AB li Hristiyan Demokratları zor durumda bırakmıştır. Daha önceleri AB li elitler kültürel tezleri gündeme getirmekten kaçınan ya da en azından bu konuda Türk tarafının ve kamuoyunun hassasiyetini dikkate alan bir tutum içindeydiler. Örneğin Soğuk Savaş döneminde Türkiye ile Avrupa bütünleşme süreci arasında kurulan ilişkilerde Türkiye nin kültür olarak Avrupalı olmadığı argümanına literatürde rastlanmamaktadır. Bu dönemde Türkiye nin Avrupa bütünleşmesine üye olarak katılımı konusuna genelde siyasi ve ekonomik kıstaslarla yaklaşılmış ve görece objektif olan bu kıstaslar Türk kamuoyunu, özellikle siyasi elitleri fazlaca rahatsız etmemiştir. Çünkü Türk siyasi elitleri de Türkiye de demokratik standartların eksikliğinin farkındaydılar. Hatta bu AB ye üyelik bağlamında gerçekleştirilen reformlardan istifade etmekteydiler. Aynı yaklaşım ekonomik kıstaslar için de geçerlidir. Türk ekonomisinin AB li ölçütlere göre ciddi bir geri kalmışlık göstermesi, AB nin ekonomik seviyesini yakalama bağlamında ciddi bir seviye belirlemiş ve Türkiye bu seviyeye ulaşmayı hedef olarak benimsemiştir. Özellikle 2000 li yıllardan itibaren Türk ekonomisindeki dinamizm ve büyüme rakamları, Türkiye ile birlik 1103

7 ortalaması arasındaki farkın hızla kapanmasını beraberinde getirmiş, belli başlı AB üyeleri dışında Türkiye pek çok AB üyesinden daha iyi ekonomik standartlara ulaşmıştır. Bu durum Türkiye nin üyeliği karşısındaki ekonomik argümanlar temelli direnci zayıflatmaktadır. Ekonomik olumsuz argüman, yerini artık Türkiye nin Birliğe ekonomik katkısı beklentisi temelinde olumlu ve Türkiye nin üyeliğini destekletici bir argümana dönüşmüştür. Siyasi kriterlerde ulaşılan seviye de bu konuda Türkiye nin elini güçlendirmektedir. Özellikle askeribürokratik vesayetin Türk siyasal sisteminde giderek marjinalleşmesi ve bunun yanında demokratikleşmede kat edilen mesafeler, Batı dan Türkiye nin siyasi gerekçelerle dışlanmasını haklı çıkartmaktan çok uzaktır. Bu nedenlerle AB li muhafazakâr çevreler Türkiye nin giderek somutlaşan üyelik perspektifinden rahatsız olmaya başlamışlardır. AB Komisyonu nun Türkiye ile üyelik müzakerelerini başlatma kararının ardından, eksik demokrasisi ve gelişmemiş ekonomisi ile üyeliği zaten mümkün olmayan bir Türkiye imajı giderek değişmiştir. Demokrasisi AB standartlarına ulaşan (ya da çok yaklaşan) ve de ekonomik bakımdan dinamik büyüme göstererek dünyada kayda değer bir ekonomik güç haline gelmeye başlayan Türkiye nin AB katılıma karşı söylem olarak artan biçimde kültürel (daha çok dini) karşı söylemleri dillendirmeye başlamışlardır. Muhafazakâr liderler olan Alman şansölyesi Angela Merkel ve Fransa eski cumhurbaşkanı Nicolas Sarkozy, Türkiye nin AB üyeliğini engellemeye çalışırken, her ikisinin de mensubu bulunduğu siyasi kanadın Türkiye algısı, yukarıda betimlenen kültürel temelli ret tezi olmuştur. AB nin Kimlik Jeopolitiği ve AB nin Geleceği Esasen yukarıda kısmen değinildiği üzere, kültürel ret tezinin jeopolitik ve güvenlik stratejileri boyutu unutmamak gerekir. Avrupa kıtasında gerçekleşen bir ekonomik ve siyasi birlik projesi olan AB nin gelişiminde kabaca iki farklı dinamikten söz etmek mümkündür. Bunlardan biri derinleşme, diğeri ise genişleme kavramı ile anlam bulmaktadır. Derinleşme kavramı, var olan bütünleşmenin kalitatif olarak iyileştirilmesi ve entegrasyon boyutunun güçlendirilmesi olarak nitelenebilir. Burada ulusüstü boyutun hükümetlerarasıcı yaklaşıma göre giderek daha fazla öne geçmesi ve ilerleme kat etmesi, kısacası daha fazla federal yapıda bir AB vizyonu söz konusudur. Genişleme ise, Birlik sınırlarının başka aday ülke sınırlarını da kapsaması ve AB müktesebatının bu yeni katılan bölgelerde de geçerli hale gelmesidir. AB bu bakımdan küresel açılardan da bir meydan okuma içerisindedir. Şu anda AB nin içinde bulunduğu ekonomik kriz, daha fazla derinleşmiş bir birliği zorunlu kılmaktadır. Bir örnek vermek gerekirse, Avrupa bankacılık sektörünün ulusal düzeyde değil, ulusüstü seviyede AB Merkez Bankası tarafından kontrol edilmesi gündeme geldiğinde derinleşme istikametinde bir adım atılmaktadır. Doğu ve Güneydoğu Avrupa dan aday ülkelerin Birliğe katılımları ise genişleme istikametinde atılan bir adımdır. AB, hâlihazırda ulaştığı sınırlarla Avrasya hinterlandı ile sınırdaş olmuştur. Genişleme politikasının devamında Güneydoğu Avrupalı adayların da katılımı ile Birlik Türkiye sınırına kadar komple bir coğrafi alanı kapsayacak şekilde genişlemiş olacaktır. Akabinde söz konusu yeni üyelerin hazmedilmesi sorunu söz konusu olacaktır. AB de mevcut hukuki normların fiiliyatta uygulanması kolay olamamaktadır. AB müktesebatının tamamına AB nin objektif kültürü demek olanaklıdır. Burada bahsi geçen kültür, yönetim kültürüdür. AB, aslında uluslararası hukukun temel sorunu olan norma tekabül etmeyen davranışa yaptırım getirmek açmazını, AB hukukunda görece çözmüş durumdadır. AB hukuku üye ülkeleri bağlamaktadır. Üye ülkelerin iç hukukunun AB hukuku ile çelişmesi durumunda, AB hukuku üstündür. AB yönetim kültürünün yeni katılan bir üyede içselleştirilmesi zaman almaktadır. Bu durum özellikle Romanya ve Bulgaristan gibi ülkelerde geçerlidir. Gene Yunanistan, Portekiz, İspanya gibi 1104

8 Akdenizli üyeler, özellikle ekonomik normlara uyum konusunda problem yaşamaktadırlar. Normların eksik uygulanması ise bazı sorunları beraberinde getirmektedir. AB nin eski ve yeni üyeleri ile gelecekte katılması planlanan Hırvatistan ve diğer eski Yugoslavya ardılı potansiyel üyelerinin AB nin derinleşmesi bakımından problemleri beraberinde getireceği tahmin edilmektedir. Bu objektif AB kültürü ile sübjektif Avrupalı Batılı kültür arasında jeopolitik bir bağlantı kurulmaktadır. Bu bağlamda birinci adım Avrupa kültürü ile Batılı Hristiyan kültürün anlamdaş olarak kullanılmasıdır. İkinci adım, demokrasi ile bu sübjektif Avrupa kültürü arasında bağlantı kurulması ve demokrasinin evrensellik durumundan çıkartılarak Huntington cı bir yerelleştirmeyle, sadece Batılı Avrupalı Hristiyan toplumların demokratik rejimleri kurup uygulayabileceği tezidir. Bunu yaparak AB li kültür jeopolitikçileri, özellikle Hristiyan demokrat muhafazakârlar ve aşırı sağcı Avrupa ırkçıları AB nin de doğu sınırlarını belirginleştirmektedirler. AB özellikle Türkiye gibi yukarıdaki kültür jeopolitiğine uymayan adayları yukarıda zikredilen siyasi grupların güçlü etkisi ve bu etkiden güçlenen kamuoyu baskısı ile dışlamaya başlamış görünmektedir. Özellikle müzakere süreci başarı ile tamamlansa dahi Türkiye nin üyeliği konusunda referanduma gidilecek olması, pratikte Türkiye nin birliğe üye olarak kabulünü hemen hemen sıfırlamaktadır. Çünkü referandum sonucunda Türkiye nin katılımı tek bir AB üyesi ülkede dahi reddedilse, Türkiye nin AB ye katılımı gerçekleşemeyecektir. Türkiye nin olası bir AB üyeliği kültür jeopolitiği yaklaşımının başarısız oluşu ve AB nin kozmopolitleşmesini beraberinde getirecektir. Müslüman bir toplumun hem de nüfus olarak en büyük üye olan Almanya nın nüfusuna yakın bir üyenin AB nin Hristiyan köklerden referans alan mono-kültürünü sulandıracağı Hristiyan demokrat kültür jeopolitikçilerince endişe ile karşılanmaktadır. Bu tezin savunucularından Faul, Hristiyan Avrupa ile İslam arasında bin yıldır süregelen hasımca bir çatışma olduğunu iddia etmektedir (Faul 1997: 449). Yurdusev bu bağlamda Avrupa da bazı kesimlerce İslam ın bir düşman imajı olarak algılandığına ve bir tehdit olarak değerlendirildiğine atıfta bulunmaktadır (Yurdusev 1997: 53). Bu durumda AB nin Türkiye yi içine alacak şekilde sınırlarını genişletmesi, AB nin esasen tehdit olarak gördüğü bir coğrafya ile sınırdaş olarak bir güvenlik tehdidine maruz kalması ve görece homojen Hristiyan kültürlü bir AB ye ciddi oranda Müslüman AB vatandaşını dâhil ederek kültürel bütünlüğünü riske atması sonuçlarına sebep olabilecektir. Türkiye nin üyeliğini reddeden AB li elitlere göre jeopolitik olarak AB bunu riske atamaz. Bunun yerine Türkiye nin imtiyazlı ortak olarak AB ile İslam coğrafyası arasında bir tampon olması önerilmektedir. Dolayısı ile kültürel jeopolitik, AB nin sınırlarının belirlenmesinde Türkiye nin üyeliğinin engellenmesini olmazsa olmaz olarak öngörmektedir. Türkiye İçin AB Üyeliğinin Kültürel Boyutu Türkiye de cumhuriyet döneminde devlet tarafından doktrine edilen söylem iki temele dayanmaktaydı. Bunlardan birincisi Osmanlı İmparatorluğu nun kimlik ve kültür siyasetinin haricinde tutulması ile yeni bir millet oluşturulması, ikincisi ise referans olarak İslam coğrafyasından Avrupa coğrafyasına başvurma. Erken dönem cumhuriyet döneminde gerçekleştirilen bütün reformların orijini Avrupa kültürüdür. Bu nedenle muasır medeniyet seviyesine yükselmek olarak formüle edilen 1105

9 siyaset, esasen yeni kültürel referanslarla yeni bir vatandaş kimliği oluşturmaktır. Ulus devlet modeli, hukuk reformları, kılık kıyafet uygulaması, empoze edilen müzik tercihleri, eski yazı yerine Latin harflerinin kabulü, metrik sisteme geçiş, Halifeliğin kaldırılması vb. birçok reform, aslında Türkiye vatandaşlarının muasır medeniyet Batı ile uyumlu ve bu medeniyetin bir parçası haline getirilme gayesinin ifadesidir. Bu yaklaşım aslında Cumhuriyet siyasi elitlerinin keşfettikleri bir yaklaşım değil, aksine Osmanlı döneminde de görece başlamış olan bir kısmi Batı yönelimli reform sürecinin daha radikal biçimde uygulanışıdır. Bu bağlamda İkinci Dünya Savaşı ertesinde uluslararası sistemde Türkiye nin güvenlik zorlamaları ile olsa da memnuniyetle NATO ya katılarak Batı kulübünde bir oyuncu olması ve Avrupa bütünleşmesine 1960 lardan itibaren Batılılaşma ve yeni Türk kimliği perspektiflerinden yaklaşması sürpriz olmamalıdır. Türk siyasi elitleri AB bütünleşmesini daima erken Cumhuriyet dönemi kültür politikası ve kimlik seçimiyle aynı kontekstte değerlendirmişler ve AB ye katılımı muasır medeniyet seviyesine ulaşmanın bir ispatı olarak değerlendirmişlerdir. Dolayısıyla AB üyelik sürecinin kültürel argümanlarla engellenmesi Türk siyasi elitleri bakımından kabul edilemez ve onur kırıcı bir tavırdır. AB deki tartışmaların aksine Türkiye de AB nin bu tutumu objektif olarak değil duygusal olarak algılanmakta ve değerlendirilmektedir. Yakın dönemde özellikle AKP dönemi dış politikada artan oranda yerellik içeren kimlik vurgusu ve dışişleri bakanı Ahmet Davutoğlu nun Türkiye yi merkez olarak tahayyül eden konsepti, Batı ve Avrupalı kimlik etrafında seyreden genel kimlik tahayyülünü de değiştirmeye başlamış, AB nin kültürel ret yaklaşımına Türk siyasi elitleri giderek daha nötr yaklaşmaya başlamışlardır. Bu tutum Türkiye nin AB politikalarına da yansımaya başlamış ve Türkiye AB li Türkiye muhaliflerine Avrupalılığını ispatlamaya çalışmak yerine, Medeniyetler Diyaloğu veya Medeniyetler Arası İttifak gibi daha fazla İslam ve Batı arasında köprü olma fonksiyonuna atıfta bulunma stratejisini izlemiştir. Aslında Soğuk Savaş döneminde Batı Türkiye nin Avrupa Güvenliği eksenli işlevini vurgularken, Türk siyasi elitleri ilişkilerin kültürel boyutları üzerinde kafa yormamış, Soğuk Savaş ın sona ermesinden sonra ise Doğu Avrupa nın AB ye entegrasyonu sürecinde geçerli kimlik politikası haline gelen Hristiyan ve kültürel değerlere atıfta bulunan AB içi tartışmalara da aktif olarak katılamamıştır den buyana AB üyeliğini meşru ve gerekli gösterebilme sorunları yaşayan Türkiye, kendi kimliğindeki dönüşümler ile AB kimliğinin oluşması süreci arasında felsefi ve kültürel bir tartışma ve iletişim kanalı oluşturamamış görünmektedir. Türkiye nin kendine özgü kimlik sorunları genellikle çeşitli kamusal alanlarda İslami kültürel referansların rolü boyutu ile etnisite ve vatandaşlık tanımları arasında cereyan etmektedir. Avrupa da bu Türkiye ye özgü tartışmalar ise, daha çok siyasi sistem üzerinden değerlendirilmekte, tıpkı yakın döneme kadar devam eden vesayetçi rejimin algılaması gibi, zaman zaman dış politikada eksen kayması, zaman zaman da İslamcılık ve Batı değerlerinin karşı karşıya getirilmesi gibi çatışma potansiyellerinden yürütülmektedir. Türk toplumunda da Avrupa kimliği söz konusu olduğunda biz onlar düzlemi olmadığını varsaymak gerçekçi olmaz. Hristiyan demokrat muhafazakârların ötekileştirdikleri Türkiye sadece AB içi bir kimlik oluşumuna AB nin ötekisi olarak katkıda bulunmakta, hem de AB nin dışlamasıyla kendi içindeki kültürel aidiyet ve kimlik tartışmalarındaki gidişat, AB tarafından etkilenmiş olmaktadır. 1106