M BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİ

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÎ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİPROJESİ) BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ İŞLETİM SİSTEMLERİTEMELLER ANKARA 2007

2 Milli Eğitim Bakanlğtarafndan gelitirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlğn tarih ve 269 saylkararile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarnda amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya yönelik gelitirilmiöğretim materyalleridir (Ders Notlardr). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacyla öğrenme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modüller teknolojik gelimelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandrmak koulu ile eğitim öğretim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas önerilen değiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygn eğitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulalabilirler. Baslmmodüller, eğitim kurumlarnda öğrencilere ücretsiz olarak dağtlr. Modüller hiçbir ekilde ticari amaçla kullalamaz ve ücret karlğnda satlamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...iii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ İŞLETİM SİSTEMİNİN TEMELLERİ Sistem Kaynaklar Kesme İstekleri (IRQ) Doğrudan Bellek Eriimi (DMA) Giri/ÇkAdresleri (I/O) Bir İletim Sisteminin Bileenleri KullacArabirimi Çekirdek Dosya Yönetim Sistemi İletim Sisteminin İlevleri Dosya ve Klasör Yönetimi Uygulamalarn Yönetimi YardmcProgramlarDestekleme Bilgisayar DonamKontrol Etme İletim Sistemi Tipleri Çoklu Kullac(Multiuser) İletim Sistemleri Çoklu Görev (Multitasking) İletim Sistemleri Çoklu İlemci (Multiprocessing) İletim Sistemleri Çoklu Görev (Multithreading) İletim Sistemleri UYGULAMA FAALİYETİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...18 ÖĞRENME FAALİYETİ DOSYA YÖNETİMİ Fat Dosya Yönetim Sistemi FAT (File Allocation Table Dosya Yerleim Tablosu-) Nedir? FAT Nasl Çalr? FAT Çeitleri (FAT16, FAT32, VFAT) NTFS Dosya Yönetim Sistemi NTFS Nedir?...22 UYGULAMA FAALİYETİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...25 ÖĞRENME FAALİYETİ BELLEK YÖNETİMİ Bellek Yönetimi Nedir? Bellek Tipleri Geleneksel Bellek (Conventional Memory) Üst Bellek Ala(UMA Upper Memory Area-) ve GeniletilmiBellek UzatlmBellek (Extended Memory) GeniletilmiBellek (Expanded Memory ) Yüksek Bellek (High Memory Area-HMA) Diğer Bellek Çeitleri Sanal Bellek (Swap file veya Page file) i

4 Bootstrap Bellek Çakmalar KorumalModda Bellek Adresleme...35 UYGULAMA FAALİYETİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...38 MODÜL DEĞERLENDİRME...40 CEVAP ANAHTARLARI...41 ÖNERİLEN KAYNAKLAR KAYNAKÇA...44 ii

5 KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI SÜRE 40/16 ÖN KOŞUL YETERLİK AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR 481BB0019 Biliim Teknolojileri Alan Ortak İletim Sistemleri Temeller İletim sistemlerinin temellerini tatan öğrenme materyalidir. İletim sisteminin yönetimini yapmak Genel Amaç: Bu modül ile; gerekli ortam sağlandğnda, iletim sistemi yönetimi ve sistemin çalmasile ilgili bilgileri bilecek ve kullandğz iletim sisteminin yaplandrmasyapabileceksiniz. MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Amaçlar: Bu modül ile gerekli ortam sağlandğnda; 1. İletim sisteminin temellerini bilecek ve yaplandrma yapabileceksiniz 2. Dosya yönetiminin nasl yapldğbilecek ve gerekli ayarlamalaryapabileceksiniz 3. Bellek yönetimi nasl yaplr bilecek ve bellek yapsayarlayabileceksiniz. Bilgisayar laboratuarve bu ortamda bulunan bilgisayar, bilgisayar masalar, lisansliletim sistemi program, sabit disk ve bellek modülleri Her faaliyet sonrasnda o faaliyetle ilgili değerlendirme sorular ile kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Modül içinde ve sonunda verilen öğretici sorularla edindiğiniz bilgileri pekitirecek, uygulama örneklerini ve testleri gerekli süre içinde tamamlayarak etkili öğrenmeyi gerçekletireceksiniz. Srasyla aratrma yaparak, grup çalmalarna katlarak ve en son aamada alan öğretmenlerine daarak ölçme ve değerlendirme uygulamalargerçekletiriniz. iii

6 iv

7 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci; Bilgisayarlarn çalabilmesi için gereken temel yazlm iletim sistemidir. Bilgisayarlar çeitli donam ürünlerinin belli bir tasarma göre bir araya getirilmesiyle oluturulur. Ancak kendilerinden beklenen ileri gerçekletirmeleri için bu sadece donamdan oluan altyapyeterli değildir. Bir kelime ilem yazlmile belge oluturabilmek için önce bilgisayarn açlmas, donam ürünlerinin birbirlerini tamasve birlikte çalacaklarartlarn sağlanmas gerekecektir. Kullacklavyede bir tua bastğnda, bir harfin ekranda görüntülenmesi, yazlanlarn saklanmak istendiğinde belgenin disk üzerine yazlmas, belgeye bir dosya ad verilebilmesi yaplabilecek iler arasndadr. Kullalan yazlm ne tür olursa olsun baztemel ilemler hep aydr. Dosyalarn diske yazlmas, diskten alp ekrana görüntülenmesi, bir dosyan baslmak üzere yazcya gönderilmesi... Bu durumda tüm yazlmlarn üzerinde çalacağzemini oluturmak ve temel ilemleri gerçekletirmek üzere kullalan yazlm ile karlalr. Bu, iletim sistemidir. 1

8 2

9 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ- 1 İletim sisteminin temellerini bilecek ve yaplandrma yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapmaz gereken öncelikli aratrmalar unlardr: Çevrenizdeki bilgisayarlarda kullalan iletim sistemlerinin isimlerini öğreniniz. Farkliletim sistemlerinin ortak noktalarkendinizce belirlemeye çalz. IRQ ayar tablosunu aratrz. DMA tablosunu aratrz. I/O adres aralklartablosunu aratrz. Farkl iletim sistemlerini birbirinden ayran en belirgin özelliklerini belirlemeye çalz ve bütün bu bilgileri sfta arkadalarzla paylaz. 1. İŞLETİM SİSTEMİNİN TEMELLERİ Bilgisayarlarda iletim sistemi, donamn doğrudan denetimi ve yönetiminden, temel sistem ilemlerinden ve uygulama programlarçaltrmaktan sorumlu olan sistem yazlmdr. En yaygn olarak kullalan iletim sistemleri iki ana grupta toplanabilir: Microsoft Windows grubu ve UNIX benzeri iletim sistemlerini içeren grup (bu grup içinde pek çok Unix versiyonu, Linux ve Mac OS saylabilir). İletim sistemi, bütün diğer yazlmlarn belleğe, girdi/çktaygtlarna ve dosya sistemine eriimini sağlar. Birden çok program ayanda çalyorsa, iletim sistemi her programa yeterli sistem kaynağayrmaktan ve birbirleri ile çakmamalarsağlamaktan da sorumludur. 3

10 1.1. Sistem Kaynaklar Sistem kaynaklar, bilgisayar sistemi içerisinde kullalan aygtlarn (seri, paralel, usb port, fare v.s.), programlarn kontrol edilebilmesi, kullaclara hizmet edebilmesi için gerekli mekanizmalaranlatmak için kullalan kelimelerdir. Sistem kaynaklar, sistem içerisindeki donam elemanlarn CPU ile haberleebilmesi için paylatrlr. Sistem kaynaklariki veya daha fazla donamn ayzamanda haberlemeye çalmas engeller. CPU nun sistem aygtlar tamlayabilmesini ve onlar ile haberleebilmesini sağlar Kesme İstekleri (IRQ) IRQ İngilizce karlğ Interrupt Request, yani kesme isteği kelimelerinin ksaltmasdr. IRQ ile donamlar sistem ilemcisi ile iletiim kurarlar. Bir nevi her donamn özel adresi denebilir. Bilgisayarmzn merkezi ilem ünitesi olarak CPU çevre birimleri ile olan tüm iletiimleri balatr, onlarn yönetimini elinde tutar. Peki herhangi bir çevre birimi CPU'nun kendisi ile ilgilenmesini nasl sağlayacak, onun dikkatini nasl çekecek. İte bu noktada IRQ (Donam kesmeleri) devreye girer. IRQ, çevre birimlerinin dikkat çekmek için kullandğ bir yöntemdir. Kesmeler (IRQ) Nasl Çalr? Bilgisayarmzdaki kesmeler Intel 8259 öncelikli kesme denetleyicisi (PIC) tarafndan sağlar. Önceleri ayrbir çip olarak bulunan bu kesme denetleyicisi, günümüz bilgisayarlarnda anakartn çipsetinde yerleik olarak bulunmaktadr. Bir kesme talebi geldiğinde 8259 CPU'yu elindeki ii geçici olarak durdurmaya ve hemen bu kesmeyi yönetmesine olanak sağlayan bir programçaltrmaya iter. CPU kesme hizmet programna dallarken dönüadresini yğn hafzada saklar ve ii bitince ileme yine kaldğyerden devam eder. Birçok aygt ayanda kesme hizmeti isteyebilir. Sistem tarafndan belirlenmi öncelik srasna göre talepler karlar. Genelde kesme hizmet programyüksek önceliğe sahip bir ilem tarafndan kesilebilir. Ama daha öncelikli veya eit seviyedeki bir cihazdan kesme talebi gelirse o anki kesme programbitene kadar bu istek saklar. 4

11 Resim1.1: Bir donam için IRQ ayargörme Eğer bilgisayarmzda bir donam cihazmz doğru çalmyor ise aygt yöneticisi penceresinden donam elemaseçerek çift tklarz ve de açlan sekmede kaynaklar sekmesi ile boolan bir irq seçmeliyiz. Ancak unutmamak gerekir ki, bu ayarlar için bilgi düzeyimiz yeterli değil ise müdahale etmememiz gerekir Doğrudan Bellek Eriimi (DMA) DMA İngilizce karlğdirect Memory Access anlamna gelen direkt hafza eriimi kelimelerinin ksaltmasdr. Özellikle disk sürücüleri ve benzeri cihazlar için bu seçeneğin aktif halde olmasbelli bir performans art sağlamaktadr. Çünkü bu durum sayesinde cihaz gerek duyduğu bilgileri ilemciye uğramadan direk olarak sistem belleğinden elde edebilir. Bu kanallar sistem belleğine bazaygtlarn (ses kart, ethernet kartgibi) eriimini hzlandrmak için kullalrlar. Bir sabit disk disk denetleyicisi sabit diskten bazverileri aldktan sonra bunlarram'e depolamak ister. Ayekilde yerel iletiim ağ(ethernet) 5

12 kartndan da veri geldiğinde bunlarn RAM'e depolanmasgerekebilir. BunlarI/O adresleri üzerinden CPU'ya oradan da RAM'e göndermek yerine bazkartlarn kullanabildiği DMA (Direct Memory Access - direk bellek eriimi) kanallarvastasyla daha hzlve CPU'yu da megul etmeden direk RAM'e ulatrmak mümkün. Bu sayede CPU megul edilmemi olacak ve de bizim isteğimiz daha hzlbir ekilde yerine getirilmiolacaktr. Tekrar özetlersek DMA verileri bir çevre biriminden RAM'e veya RAM'den çevre birimine CPU'nun müdahalesine gerek kalmadan aktarabilmeyi sağlar. Çevre birimlerinin birbirine direk ulamasna imkan sağlayamaz. Sisteminize DMA kullanmak üzere kaç tane kart taklabileceği srldr. Hafza eriim bilgilerini de kaynaklar sekmesinden görebiliriz. Ancak eriim adres bilgileri çoğunlukla bizim değitirebileceğimiz bilgiler değildir. Bütün donam kartlarile ilgili eriim adresleri bilgilerini bilmemiz gerekir ki bu da çok düük bir olaslktr Giri/ÇkAdresleri (I/O) Bilgisayarmzn patronu olan CPU'nun çevre aygtlaryla ve devre kartlar(ses kart, ethernet kartvs.) ile iletiim kurmak ve bu aygtlarbirbirinden ayrt edebilmek için kullandğgiri/çk(input/output) adresleridir. Bu adresler "port adresleri" veya "donam adresleri" olarak da bilinir. Zaten CPU'nun ddünya ile iletiim kurmak için kullandğiki yol vardr denilebilir. Bunlardan biri bilgisayarmzn ana belleğinin adresleri diğeri de bahsedildiği üzere I/O adresleridir. I/O Adres Çakmalar Her kartn mikroilemci ile haberlemesi için farklbir I/O adresi vardr. Birden fazla kartn ayadresi kullanmasdurumuna çakma denir. İki kartn ayadresi kullanmas durumunda mikroilemci tarafndan gönderilen komutlar bu kartlar tarafndan doğru alglanmaz. Bu durum kartlarn çalmamasna ya da hatalçalmasna neden olur. Çoğu çevre birimi ve kartlar tek bir I/O adres aralğkullar. En basit ekliyle klavyenizin kullandği/o adres aralğbaka bir kart kullanmaya kalkarsa, bu kart çalmayacak, bununla birlikte klavyeniz de devre dkalacaktr. Zaten kart üretilirken klavyenin I/O adresini kullanacak bir kart tasarmyaplmaz. Çünkü bu adres sabittir, klavye denetleyicisi tarafndan kullalmaktadr ve bir standart haline gelmitir. Kartlar üretilirken bunlar göz önünde bulundurulan önemli kriterlerdir. "Peki o zaman I/O çakmalarnasl olabilir?" diye bir soru gelebilir aklza. BazI/O değerleri standart değildir, sorunlarda zaten bu aralk değerlerini kullanan kartlarda görülmektedir. Şayet ayadresi birden fazla kart için ayarlarsaz çakmaya sebep olacağiçin kartlar görevlerini yapamayacaktr. Giri-çkadresleri bilgilerini de kaynaklar sekmesinden görebiliriz. Dediğimiz gibi bu bilgiler çoğunlukla bizim değitirebileceğimiz bilgiler değildir. Bu bilgiler neden vardr öyleyse? Cevap basit: Programlama ile uğraanlar için gerekli olabilir. Özel bir program gelitirildiğinde kullanacağdonam birimi ile ilgili özel ayarlar gerekir ise bu bilgilerden faydalanarak ayarlamalaryaparlar. 6

13 1.2. Bir İletim Sisteminin Bileenleri Bir iletim sistemi, kavramsal olarak, üç grupta toplanabilecek bileenlerden oluur: kullacarayüzü (bu bir grafik kullacarayüzü ve/veya komut satryorumlaycs ["kabuk" da denir] olabilir), dosya yönetim sistemi ve bir çekirdek KullacArabirimi Genel olarak arayüz, herhangi bir eyin kullamya da onda etkileimi sağlayan ksm olarak düünebilirsiniz Bir araba, gaz ve fren pedallarile aracyönlendirmeyi sağlayan direksiyonu da içeren daha karmak bir arayüze sahiptir. Bir bilgisayarn arayüzü klavye ve fare ile monitörde gözüken ve bilgisayarbirçok farkliiçin kullanabilmemizi sağlayan yazlmlardan oluur. Macintosh bilgisayarlarn çkve ardndan Microsoft un Windows yazlmn gelitirilmesinden beri birçok insan, arayüz dendiğinde otomatik olarak grafiksel kullac arayüzünü (GUI Graphic User Interface, grafik kullacarayüzü-) düünmektedirler. Bilgisayar kullamdaha kolay hale getirmede görsel nesneler kullamgittikçe geliiyor olsa da bu nesneler bilgisayar ve kullacarasnda etkileimi sağlayan seçenekler topluluğunun sadece bir parçasdr Çekirdek Resim 1.2: Grafik kullacarayüzü Çekirdek, diskteki dosyalarn izlerini tutar, programlarbalatr ve yürütür, belleği ve çeitli süreçlerin kaynaklardüzenler, ağdan paketleri alr ve gönderir, vb... Çekirdek kendi bana çok az iyapar, fakat diğer servislerin kullanabileceği araçlarsağlar. Ayrca 7

14 donamlara doğrudan ulaan kiileri önleyerek, onlarkendi sunduğu araçlarkullanmaya zorlar. Bu yolla çekirdek, kullaclardiğer kullaclara karkoruyacak bir yol izler. Çekirdek tarafndan sağlanan bu araçlar sistem çağrlarüzerinden kullalr. Sistem programlariletim sisteminin ihtiyacolan çeitli servisleri yerine getirmek için çekirdek tarafndan sağlanan bu araçlarkullarlar. Çekirdek, iletim sisteminin kalbidir. Adndan da anlalabileceği gibi, "kabuk", çekirdeğin çevresini sararken, donamla iletiim kurmak da çekirdeğin iidir. Donam <-> Çekirdek <-> Kabuk <-> Uygulamalar Kimi iletim sistemlerinde kabuk ve çekirdek tümüyle ayrbileenlerken, kimilerinde bu ayrm yalzca kavramsaldr Dosya Yönetim Sistemi İletim sisteminin dosyalarorganize etme ve yönetme için ne kullandğgösteren ifadedir. Dosya verilerin toplandğbirimlerdir. Sanal olarak bilgisayar bütün verilerini dosya olarak saklar. Bir çok dosya tipi vardr. Program dosyalar, veri dosyalar, text dosyalargibi Dosya sistemi adverilen bir yol ile iletim sistemi dosyalarn içindeki bilgileri organize eder. Genelde iletim sistemleri hiyerarik dosya yönetim sistemini kullar. Bu sistem ağaç yapsadverilen klasörler içerisinde dosyalarorganize eder. Bu klasör sisteminin balangç noktaskök dizindir (root directory, C:\>). Sistem içerisindeki veri kümeleri dosya (kütük) olarak adlandrlr. Bu nedenle ikincil bellekler daha genianlamyla giri/çkbirimleri (HDD, CD-ROM, Flashdisk v.s.) üzerinde tutulan verilerin yönetimi dosya yönetimi kapsamnda ele alr. Dosya yönetim sisteminin temel ilevleri üç maddede toplanmtr: 1 - Mantksal dosya yaplarndan fiziksel yaplara geçiin sağlanmas. 2 - İkincil belleklerin verimli kullalmassağlanmas. 3 - Dosyalarn paylalmas, korunmasve kurtarlmasile ilgili araçlarn sağlanmas İletim Sisteminin İlevleri Dosya ve Klasör Yönetimi Dosyalarve klasörleri yönetme, kaynaklarsaklama ve güvenliğini sağlamay, bu kaynaklarağkullaclarn kullamna sunmayve yine bu kaynaklardaki değiiklikleri yönetmeyi içerir. Bilgisayarda bulunan iletim sistemleri, tüm programlar, oyunlar, bizim hazrladğmz belgeler dosyalar halinde saklar. Bu dosyalar bilgisayarmzda harddisk adverdiğimiz fiziksel bir aygtta saklar ve bu dosyalarkendi aralarnda gruplamak içinde klasörler kullalr. Yani verilerin bir arada tutulduğu ortamlara dosya denir. 8

15 Sürücü: Dosya ve klasörlerin saklanabileceği fiziksel ortamlardr ve alfabede bulunan harfler ile temsil edilirler. Disket sürücüler A veya B harfi ile Harddiskler ise C ve sonrasnda gelen harfler ile temsil edilirler. CD-ROM, DVD-ROM ve Tape Backup üniteleri vb. diğer aygtlar ise Harddiskten sonra gelen harfler ile temsil edilirler. Klasör: Sürücüler içerisinde bulunan ve dosyalargruplamak amacile kullalan program grup isimleridir. Klasörler dosyalaryaptklarilere göre gruplandrrlar, bu sayede aradğmz herhangi bir dosyaybulmamz kolaylar. Bu olay tpkbir kütüphanede kitaplarn konularna göre gruplandrlmalarna benzer. Örneğin bilgisayarmzda hazrladğmz belgeler, hesap tablolar, sunular vb. C sürücüsünde bulunan Belgelerim adlklasörde gruplanmlardr. Windows a ait dosyalar C sürücüsünde bulunan Windows adl klasörde gruplanmlardr ve yine bu dosyalar yaptklarilere göre kendi aralarnda gruplandrlmlardr. Bu sayede örneğin bir oyunu silmek veya kopyalamak için o oyunu çaltran bütün dosyalartek tek seçmek yerine bu dosyalariçinde barndran klasörü seçerek istediğimiz ilemi biraz daha pratik yapabiliriz. Dosya: Bilgisayarda yaptğmz her ilem dosyalar araclğile yaplmaktadr. Bir oyun oynayacaksak onun için gerekli dosyalar ekran görüntüleri dosyalarda saklar. Kullandğmz bir muhasebe programnda girdiğimiz faturalar, çekler, senetler ilgili dosyalara kaydedilir. Yazdğmz belgeler, hesap tablolar, sunular vb. dosyalarda saklar. Bu sayede yaptğmz çalmalaristediğimiz herhangi bir zamanda açp okuyabilir gerekli güncellemeleri yapabiliriz. Bilgisayarda bulunan bütün dosyalar dosyaad.uzant eklinde saklar. Dosyaado dosyan yaptğie göre verilmimantksal bir isimdir ve toplam 255 karakter uzunluğunda olabilir, uzantise o dosyan ilevine göre bilgisayar tarafndan daha önceden belirlenmibir isim olabilir ve genelde 3 harf uzunluğundadr. Uzantlar sayesinde o dosyan hangi programla hazrlandğve hangi programlarla açlabileceğini anlayabiliriz. Aağda belli birkaç dosya uzantörneği bulunmaktadr; Uzant Açklama Exe Uygulama dosyalar Bat Toplu idosyalar Txt Metin dosyalar Bmp Resim dosyalar Jpg Resim dosyalar Doc Microsoft Word dosyalar Xls Microsoft Excel dosyalar Ppt Microsoft Powerpoint dosyalar Zip Sktrlmdosyalar Dosyalar bilgisayarmzda içeriklerine göre belirli bir alan kaplarlar. Her bir harf genellikle bilgisayarda 1 byte alan kaplar. 9

16 Uygulamalarn Yönetimi Kullacbir program çaltrmak istediğinde, iletim sistemi uygulaman yerini sabit diskten tespit eder ve uygulamayram e yükler. Bu ilem etkileimli ilem olarak adlandrlr. Etkileimli ilem kullaclara, uygulamalar dinamik biçimde yönetme, çaltrlan programlarn sonuçlar doğrudan elde edip, her an müdahale edebilme olanağsağlayan çalma türüne ilikin bir özelliktir. Bu çalma türünde kullaclar, bir iin çalma süreci boyunca ie, monitör ve klavye vastas ile her an müdahale edebilmektedirler. Yani bir baka söylemle, ekran banda oturan bir kullacn bilgisayara bir komut vermesi ve o komuta bilgisayardan yat almastüründe, bir nevi karlklkonuma yapar gibi çalma biçimine Etkileimli İlem denir. Bu tamdan da anlalacağgibi, kullaclar program gelitirme, metin dosyalar oluturma, program derleme ve test etme, veri tabasorgulariletme, bilgisayar ağ komutlargirme, internet servislerini kullanma gibi ksa süreli ilerini Etkileimli İlem olarak yürütürler YardmcProgramlarDestekleme İletim sistemi yardmcprogramlar, problemleri giderebilmek ve sisteminin sağlkl ilemesini sürdürebilmek amaçlkullar. Silinmi, hasarldosyalarbulabilmek, verilerin yedeğini alabilmek gibi ilemlerde kullar. İletim sistemi, üzerinde yer alan bazyazlmlar Sistem Yazlm olarak alr. Örneğin derleyiciler (compilers) ; yazdğmz programmakine diline çeviren ara program, editörler (editors), yararlprogramlar (utility) ; virüs temizleyen programlar gibi gerçek i için yardmclardr, veri tabayönetim sistemleri (database management system) ve bilgisayar ağyazlmlar(network software) yine birer sistem yazlmlardr. Ancak bu yazlmlar iletim sisteminin kendi öz parçalardeğildir. 10

17 Resim 1.3: Sistem araçlarna ulamak Balat menüsünde donatlar içerisinde sistem araçlariçerisinde bu tip yardmc programlara ulaabiliriz Bilgisayar DonamKontrol Etme İletim sistemi programlar ile BIOS arasnda durur. BIOS tüm donamkontrol eder. Programlarn da iletim sistemi ile haberleebilmesi için donam kaynaklarna ihtiyac vardr. İletim sistemi donama BIOS araclğile aygt sürücüleri ile ular. Bir bilgisayar sistemi, bir veya birden fazla ilemci (ya da diğer bir söylemle CPU ), gerçek bellek (RAM), saatler, terminaller, diskler, bilgisayar ağ(network) birimleri, yazc üniteleri, CD sürücüsü, disket ve teyp üniteleri gibi I/O ünitelerinden olumaktadr. Doğal olarak bir bilgisayar sistemi oldukça karmak bir yapdadr. 11

18 Kullac Uygulamalar İletim Sistemi BIOS Aygt sürücüleri Donam Şekil 1.1: Doğal bir bilgisayar sistemi Uygulama yazlm Uygulama yazlm Uygulama yazlm Uygulama yazlmlar Derleyiciler Editörler 4. Kuak diller Y. araçlar ler VTYS ler Ağ yazlmlar Sistem yazlmlar İletim Sistemi Makine Dili Mikroprogram Donam Fiziksel Birimler Şekil 1.2: Katmanlsistem 12

19 Programclar, donamn bu karmak yapsndan etkilenmemelerini sağlamak ve disk gibi donam ünitelerinin nasl çaltklaranlamak zorunda braklmamalariçin, donamn üzerine ilave edilen yazlmlarn katmanlar eklinde (layered system) oluturulmalarve bu sayede çok daha kolay bir ekilde, sistemin bütün parçalarn yönetilebilmesi eklinde bir yaplanma, uzun yllar önce gelitirilmibir yaklamdr. Bu yapn en alttaki üç katmadonamoluturmaktadr. En alttaki katman, fiziksel üniteler, entegre devreler, kablolar, power (elektrik destek) üniteleri, disket sürücüleri, disk üniteleri ve diğer benzeri donam birimlerinden olumaktadr. Bu katman mimari yaps ile ilgilenmek ve bunlarçalma prensiplerini gelitirmek elektronik mühendislerinin iidir. Fiziksel üniteleri (donam) doğrudan kontrol eden ve fiziksel katman bir üstündeki en ilkel yazlm düzeyini oluturan katman, microprogram dr. Bu katman genellikle read-only (yalzca okunabilir) bellek (ROM) sahasnda bulunur. Microprogram da ekleme (add), tama (move), karlatrma (compare) gibi makine diline ait temel komutlar adm adm yerine getirir. Microprogram, örneğin, Add ilemini yerine getirmek için eklenecek sayn nerede yer aldğsaptar ve üzerine eklenecek sayyilave ettikten sonra sonucu elde eder. Microprogramn yorumladğkomut seti (instruction set), makine dili (machine language) katmaoluturur ki, bu gerçekte makinenin gerçek bir donam parçasoluturmakta ve bir bilgisayar da donamn gerçek bir parçasym gibi nitelenebilmektedir. Bu nedenle bazmakinelerde Microprogram, donamn içinde varsayldğndan ayrbir katman eklinde bulunmaz. Makine dili, genel olarak 50 ile 300 arasnda komuta (intruction) sahiptir. Veri tama, aritmetik ilem yapma ve değerleri kyaslama gibi ilevleri yerine getirir. Makine dili, yazc ve disket sürücü gibi I/O (input/output) ünitelerinin denetimini özel yüklenmi bilgiler sayesinde yapmaktadr. Bir bilgisayar sisteminin dördüncü katmanda yer alan iletim sisteminin temel ilevi, donamn karmaklğkullacya yanstmamak ve daha elverili ortam hazrlayp, kullacn kolayca iini yapmassağlamaktr İletim Sistemi Tipleri Çoklu Kullac(Multiuser) İletim Sistemleri İki veya daha fazla kullacn programlar veya paylalan aygtlar üzerinde çalabilmesidir. Bu konuya en güzel örnek paylatrlan yazclardr. Bir çok kullacay anda yazcya belge gönderir ve de sra ile bu belgeler yazcdan çktalr. 13

20 Çoklu Görev (Multitasking) İletim Sistemleri Kullaclar sistemde ayanda birden fazla ilem (process) çaltrabilirler. Bu, siz bir ilemi balattktan sonra, o balattğz ilem çalmaya devam ederken baka bir ilem de balatabilirsiniz demektir. Çoklu görev, bir iletim sisteminde bir kullacn, birden fazla sayda ilemi ayanda iletime alnabilmesi özelliğidir. Yani çoklu görev, bellekteki birkaç veriyi ay anda ilemesi ve ilemci ile I/O ünitelerinin de bunlar arasnda ay anda kullandrlmas ortamn yaratlmasdr. Ancak bir bilgisayar sisteminde, iletim sisteminin kendisine ait birden fazla ilemin ayanda çaltrlmas, bu sistemde çoklu görev (multitasking) özelliği olduğunu göstermez. Bu nedenle bir iletim sisteminde çoklu görev özelliği, ancak bir kullacn birden fazla saydaki ilemi ayanda iletebiliyorsa vardr. Çoklu görev birçok uygulaman (programn) ayanda çaltrlmasdr. Bunun sağlanmasiçin, görevler (uygulamalar) ksa zaman dilimleri içinde ilemcide çaltrlr. Bu zaman dilimlerinin oldukça küçük zaman dilimleri olmasnedeniyle yapay da olsa bir e zamanllk söz konusu olur (İlemci ayanda iki ii yapamaz.) Çoklu İlemci (Multiprocessing) İletim Sistemleri Gittikçe yaygnlaan bir durum da bir basit sistemin içerisine birçok CPU bağlayarak çok önemli hesaplamalaryapmaktr. Her iletim sistemi birden fazla ilemciyi destekleyemiyor. İletim sistemi, yaplacak olan ilemleri iki veya daha fazla ilemci üzerine dağtmaybilmeli ve bunlarkontrol edebilmelidir. Bu özelliğe sahip olan iletim sistemleri arasnda Windows 2000, Windows NT, Linux, Unix, BeOS bulunuyor. Microsoft'un diğer iletim sistemleri (Win9x - ME) çok ilemcili sistemleri desteklemiyor. Destekleyememesinden dolay, fazladan taktğz ilemciyi bou bouna kullanmoluyorsunuz. Anlayacağz, ilemleri ilemci üzerine dağtabilme özelliğinden yoksun Çoklu Görev (Multithreading) İletim Sistemleri Program ihtiyaç halinde iletim sistemi tarafndan küçük parçalara ayrlr ve çaltrlabilir. Bu özellik ayzamanda çoklu kullacsistemleri de destekler. Ay programn parçalarfarklkullaclar tarafndan da kullalabilir. 14

21 UYGULAMA YETİ UYGULAMAFAALİ FAALİ YETİ İ lem Basamaklar Öneriler 1. Bilgisayar zdaki ses kart n IRQ ayar tespit İ rq ayarlar gereksiz ve de etmek için bilgisayar m simgesinden özellikler penceresine olarak deği tirmemeye ula z. Ayg t yöneticisi sekmesinden ses kart seçerek yanl çal t r z. Kaynaklar sekmesinden irq ayarlar tespit dikkat ediniz. ediniz. 2. İ letim sisteminizde yüklü olan yard mc yaz l mlardan disk birle tiricisi, disk temizleme, sistem bilgisi pencerelerini açarak uygulay z. a- Disk birle tirme i lemini c:\> sürücüsüne gerçekle tiriniz. 15 Bu yaz l mlar ne için kulla l yor, görevleri neler?

22 b- Disk temizleme i lemini gerçekle tiriniz. 16

23 c- Sistem bilgisi penceresinden sistem bilgilerinize ula z. 17

24 ÖLÇME ERLENDİ RME ÖLÇMEVE VEDEĞ DEĞ ERLENDİ RME A- OBJEKTİ F TESTLER (ÖLÇME SORULARI) A ağ daki sorulardan; sonunda parantez olanlar doğ ru yanl sorular d r. Verilen ifadeye göre parantez içine doğru ise D, yanl ise Y yaz z. Ş klsorularda doğ ru kk i aretleyiniz. 1. İ letim sistemi dona mlardenetleyen ve yöneten, uygulama yaz l mlar çal t ran temel yaz l md r. ( ) 2. A ağ dakilerden hangisi bir i letim sistemi değildir? A ) Windows XP B ) Linux C ) Unix D ) Microsott Office 3. Çevre birimlerinin bir iyapmak için i lemciden izin istemlerini, s raya girmelerini sağ layan sistemin adnedir? A ) PCI B ) IRQ C ) I/O D ) BIOS 4. Bir i letim sistemi kulla c arayüzü, çekirdek ve dosya yönetim sistemi bölümlerinden olu ur.( ) 5. Bilgisayarda yüklü olan her türlü bilginin sakland ğ birime ne ad verilir? A ) Sürücü B ) Klasör C ) Dosya D ) Byte 6. Bir dosya n içinde saklanan bilginin türü dosya ad na bak larak belirlenir.( ) 7. Bilginin girilmesinden ba layarak, sonuçlar n dökümüne kadar geçen süre, Ya t Süresi (response time) olarak adland r l r.( ) 8. Farklkulla c lara ait i leri ayanda yapabilen i letim sistemlerine ne ad verilir? A ) Çoklu kulla ci letim sistemi B ) Çoklu i lemci i letim sistemleri C ) Çoklu görev i letim sistemi D ) Çoklu kulla m (Server) i letim sistemleri 9. Çoklu i lemci, bir i letim sisteminde bir kulla c n, birden fazla say da i inin ay anda i letime al nabilmesi özelliğ idir.( ) 10. Bir i letim sisteminin çoklu kulla m özelliği varsa, o sistem genellikle multiprogramming de desteklenmektedir.( ) 18

25 ÖĞRENME FAALİ YETİ 2 AMAÇ ÖĞRENME FAALİ YETİ- 2 Dosya yönetiminin nas l yap ld ğ bilecek ve gerekli ayarlamalaryapabileceksiniz.. ARAŞTIRMA Bu faaliyet öncesinde yapma z gereken öncelikli ara t rmalar unlard r: Çevrenizdeki dokümanlarnas l düzenlediğinizi kafa zda tasarlay z. Bilgisayarlar n dokümanlarnas l düzenleyebileceği konusunda bir tablo olu turunuz. FAT dosya yerle im tablosunu aç klayan grafikler ara t r z. NTFS dosya sistemini aç klayan grafikler ara t r z FAT ile NTFS sistemlerini tablo üzerinde kar la t r n, edindiğiniz bilgileri s f zda arkada lar z ile s f ortam nda payla z. 2. DOSYA YÖNETİ Mİ Dosya yönetim sistemlerine geçmeden önce, sabit disklerle ilgili bazta mlamalar bilmekte fayda var. Kafa (Head) : Sabit disklerde okuma/yazma i lemini yapan mekanik parça. Plaka (Plate) : Bilgilerin yaz ld ğ parça. Bir sabit disk, birden çok diskten olu ur. Üste üste gelmibu diskler plaka olarak adland r l r. İ z (Track) : Sabit diskte bulunan plakalar n üzerinde gözle görülmeyecek e merkezli daireler vard r. İ te bu dairesel çizgilere track (iz) denir. Sektör (Sector) : İ z yap s n bölünmesiyle olu an ve sabit disk üzerinde adreslenebilir en küçük alana denk gelen parçaya sektör adverilir. Küme (Cluster) : Sektörler üzerinde ta mlanm en küçük küme olarak ta mlanabilir. Normalde FAT 16, FAT 32 ve NTFS dosya sisteminde, hard 19

26 diskteki bölümün kapasitesine göre formatlama s ras nda standart olarak belirlenmiboyutta kümeler olu maktad r. Cluster'lar n boyutunu, cluster'lar kullanan dosya sistemi ve bölümün kapasitesi belirlenir. Ancak cluster'lar n boyutu formatlama s ras nda (/Z:n) parametresi ile elle de ayarlanabilir. Arayüz (Interface) : Sabit disklerin hangi ara birimi kulland ğ belirtir. İ zler Sektörler Küme Silindir Plakalar RPM (Rotation Speed Moment) : Disklerin dakikadaki dönme h zlar belirtir. Şu anda piyasada bulunan IDE sürücüler, 5400 rpm ve 7200 rpm h zlar ndayken, SCSI sürücülerdeki diskin dönme h z10000, rpm h zlar nda dola maktad r. Veri Eri im H z(data Access Time) : Sabit diskteki kafa n, bir veriye eri ebilmesi için bir izden diğer bir ize geçerken kaydettiği zamand r. Kulla lan zaman birimi milisaniyedir. Bu süre ne kadar k sa olursa o kadar iyidir Fat Dosya Yönetim Sistemi FAT (File Allocation Table Dosya Yerle im Tablosu-) Nedir? Dosya yerle im tablosu ( FAT ), bir diskte bulunan dosyalara ait bilgilerin kay tl olduğu alanlarbelirtmeye yarar. Bir ba ka deyi le FAT, bir diskin haritasgibidir FAT Nas l Çal r? Bu tarz dosya sistemleri File Allocation Table - Dosya yerle im tablosu - adlbir sistem kulla rlar. Bu sistemde partisyon her biri belli miktarda sektör içeren "cluster", küme isimli parçalara ayr l r ve hangi dosyalar n bu cluster parçalar ndan hangilerine yerle tiği, 20