OSMANLI DEVLETİ NİN ÇÖKÜŞÜNÜ HIZLANDIRAN MALİ HADİSELER

Transkript

1 OSMANLI DEVLETİ NİN ÇÖKÜŞÜNÜ HIZLANDIRAN MALİ HADİSELER Yrd. Doç. Dr. Nazım KURUCA * Öğr. Gör. Hüseyin KARA ** Özet 19. yüzyıl Osmanlı Devleti nin bünyesinde iktisadî, sosyal, askerî ve idarî sahada ciddî değişmelere sahne olmuştur. Özellikle devletin klasik dönem malî yapısı üzerindeki değişmeler yüzyılın ortalarına doğru dış borçlanma ihtiyacını yaratmıştır. Alınan her türlü tedbirlere rağmen dış borçlanma malî alanda ilk tercih haline gelmiştir. Başta İngiltere ve Fransa olmak üzere alınan borçları da gerekçe göstererek Osmanlı maliyesi üzerinde etkin hale gelmiştir yılında daha önce alınan borçların ödenememesi devletin iflas ilanını gerektirmiştir.1881 yılındaki Duyun-ı Umumîye İdaresi nin kurulması alacaklı devletleri kısa zamanda Osmanlı ülkesine çekmiştir. Alacaklı ülkeler Osmanlı çiftçisinin ürünlerini devletin borcuna mahsuben kendi tahsildarları tarafından toplatmaya başlamıştır. Bu ise devletin iç işlerine doğrudan müdahale anlamına gelmektedir. Bu çalışmada, Osmanlı Devleti nin yarım asır gibi kısa bir süre içinde borç batağına sürükleyen ve iflasını hazırlayan süreci değerlendirdik. Anahtar kelimeler. 19. yüzyıl, Osmanlı borçları, İngiltere, Fransa, ticarî imtiyazlar, iflas. * Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi ** Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Görevlisi

2 952 THE FINANCIAL EVENTS THAT ACCELERATE THE COLLAPSE OF THE OTTOMAN STATE Abstract Nineteen century witnessed the crucial changes in the domain of economic, social, military and administrative structure of Ottoman Empire. Especially, changes on financial structure of classical era caused the need of external indebtment by the middle of the century. Although precautionary measures were taken, external indebtment became the first choice in the area of finance. Particularly England and France became effective on Ottoman Finance giving justification of the debts. The state s bankruptcy was inevitable because of repayment of the money borrowing before Establishment of the Ottoman Public Debt Administration (Düyun-u Umumiye) in 1881 attracted the creditors to come to Ottoman State. The creditor countries cash collectors took possession the farmers crops in exchange for the Ottomans debts. This meant direct interference of the Ottoman internal affairs. In this study, it was evaluated the process of plunging Ottoman State into debt resulting its bankruptcy in such a short priod of time. Key words: Nineteen century, Ottoman depts, England, France, commercial, concessions Giriş: Bir devletin vergi sistemini, maliye, idare ve siyasî teşkilâtını, bütçesini, memur ve maaş rejimini, para politikasını, maruz kaldığı malî buhranların mahiyet ve nev ini bilmeden o devletin tipini, siyasî ve içtimaî bünyesini, iktisadî varlığını, askerî gücünü öğrenmek ve tarihinin belli başlı hâdiselerini izah etmek mümkün olamaz. 1 Osmanlı İmparatorluğu, yapı itibarıyla cihan imparatorlukları ekonomileri gibi otarşiktir. Diğer bir ifade ile her türlü hammadde ve mamul maddede konusunda devlet 1 Ömer Lütfi Barkan, Osmanlı İmparatorluğu Bütçelerine Dair Notlar, Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan Osmanlı Devleti nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Tetkikler-Makaleler, C.1, Yayına Haz. Prof. Dr. Hüseyin Özdeğer, İÜ. İktisat Fakültesi Yay, İstanbul 2000, s.607.

3 953 kendi kendine yeterlidir. Bundan dolayıdır ki 18. asır sonlarına kadar Osmanlı İmparatorluğu dünyanın hayat şartları en yüksek ülkeleri arasında idi. 2 İlim dünyasında Osmanlı Devleti nin çöküşünü hazırlayan sebepler konusunda, birçok araştırmanın yapıldığı bilinmektedir. Bu çalışmalarda genellikle devletin çöküşü askerî ve siyasî başarısızlıklarla izah edilmeye çalışılmaktadır. Bulunduğu coğrafyada uzun yıllar hüküm süren imparatorluk seviyesindeki bir devletin çöküş sebeplerini sadece askerî ve siyasî sebeplere dayandırarak izah etmeye çalışmak ulaşılmak istenen hedefleri daha başından yetersiz kılmaktadır. Bu çöküşün iç ve dış etkilerini, iktisadî siyasî ve idarî alanda yaşanan gelişmeleri takip ederek iyi analiz etmek gerekir. Özellikle, toplum hayatının bütünü üzerinde etkili olan ve aynı zamanda toplumların gücünün göstergesi kabul edilen iktisadî verileri bu tür çalışmalarda gözden uzak tutmamak gerekir. 3 Fatih devrinde imparatorluk hüviyetine bürünen ve 16. yüzyılda I. Selim ve Kanuni Sultan Süleyman tarafından gerçekleştirilen fetihler sayesinde gücüne güç katan Osmanlı İmparatorluğu, Eski Dünya nın en önemli siyasal ve ekonomik gücü haline gelmiştir. Osmanlı imparatorluğu bu yüzyılın nerede ise tamamında Uzak ve Orta Doğu ülkeleri ve Batı ülkeleri arasında bir geçit yeri ve ticarî malları cezbeden ve dağıtımını yapan bir merkez olarak tarih sahnesine çıkmıştır. 4 Kısa zamanda zirveye çıkan Osmanlı Devleti nde 16. asrın sonu bazı zaafiyetlerin ortaya çıktığı bir dönem olarak ifade edilmektedir. Klasik dönemin toprak sisteminde güçlü teşkilât yapısı olan tımarlı sipahinin çöküşü, Osmanlı ekonomisinin temelini teşkil eden tarım sistemini derinden etkilemiştir. Yine bazı ülkelere ticarî imtiyazların 5 verilmesi ileride meydana gelecek 2 Erdoğan Öner, Mali Olaylar ve Düzenlemeler Işığında Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, Maliye Bakanlığı Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yay, Ankara 2001, s Konu hakkında detaylı bilgi için bkz. Ömer Lütfi Barkan, Türkiye de Toprak Meselesi Toplu Eserler I, Gözlem Yay, İstanbul Robert Mantran, XVI-XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Yay, Ankara 1995, s Mehmet İpşirli, Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilâtı, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, IRCICA Yay, İstanbul 1994, s.206. İlk ticarî imtiyaz 1536 yılında Fransa ya, 1580 yılında İngiltere ye, 1612 yılında Hollanda ya, 1616 yılında Avusturya ya verilmiş. XVII. yüzyılda bu

4 954 sıkıntıların habercisi gibi olmuştur. İçerideki bu olumsuz gelişmeler dışarıdaki ticaret yolları üzerinde özellikle, İngiltere nin 1600 lü yılların başında Doğu Hindistan şirketini kurması 6, Hollanda ve Fransa gibi ülkelerin buralarda yeni kumpanyalar tesis etmesi Osmanlı Devleti açısından daha da sıkıntılı hale getirmiştir. Ticaret yollarındaki bu değişme, Avrupa ülkelerinde bu dönemde yeni iktisadî anlayışın da temellerini teşkil etmeye başlamıştır. Yeni kara-deniz ticaret yollarının kullanılmaya başlaması, Osmanlı Devleti nin bulunduğu coğrafyadaki gümrük ve ticarî gelirleri üzerinde olumsuz etki yaratmış gümrük gelirlerinin azalmasına sebep olmuştur. 7 Osmanlı Devleti nin klasik döneminde bütçeler, sınırlı devlet faaliyetlerinin sonuçlarını yansıtan bir tür dönem sonu kesin hesap cetveli şeklinde idi. Bütçelerde devletin giderleriyle gelirleri ve aralarındaki farklar da gösterilmektedir. 8 Devletin önemli gelir kalemlerinden olan gümrük gelirlerinin ticaret yollarındaki değişme neticesinde bir azalma sürecine girdiği ifade edilmektedir. Bu gelişmelerin neticesinde, Osmanlı Devleti nin Doğu ticareti üzerindeki etkisinin azaldığı, İran ve Hint Okyanusu ndaki limanlardaki ticarî faaliyetlerin başta İngiltere olmak üzere batılı devletler sayesinde daha da canlandığı görülmektedir yüzyılın sonuna kadar, İslâm devletlerinin çoğunluğunda olduğu gibi Osmanlı Devleti de iltizam sistemini hem vergi toplam hem de kısa vadeli iç borçlanma için kullanmaktaydı. Ancak, 16. yüzyılın sonlarından itibaren bütçe açıkları kronikleşince, devlet iltizam sistemini vergi toplamaktan çok, iç borçlanma yönünde kullanmaya yönelmişti yılında malikâne düzeninin başlamasıyla, aynı yönde daha da ileri adımlar atılmıştır. Malikâne düzeninde devlet, bir gelir kaynağından (mukataa) vergi toplama hakkını vergiyi toplayacak kişiye hayatının sonuna kadar satmaktaydı. 10 Malikâne sahibi, satın aldığı mukataanın satış tarihinde devlete temin etmekte olduğu imtiyazlar İsveç, Sicilyateyn, Danimarka, Prusya ve İspanya ya da verilerek bütün Batılı devletleri içine almıştır. 6 Akdes Nimet Kurat, Türk-İngiliz Münasebetlerinin Başlangıcı ve Gelişmesi ( ), Ankara 1953, s Şevket Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yay, İstanbul 1999, s Öner, age., s Pamuk, age., s Pamuk, age., s. 206.

5 955 (ve hazine defterinde mal adı altında kayıtlı bulunan) yıllık nakdî vergiyi ve bu vergi miktarının %5 ilâ 20 si arasında değişen kalem vs. harçlarını her sene üç taksitle aksatmadan ödemeği taahhüt ediyordu. 11 Malikâneleri alanların çoğu ise bulundukları kentlerde oturmayı yeğlerken, malikânlerini gayrı resmi mültezimlere ihale ettiler... İkinci, üçüncü el iltizamlar bile söz konusu oldu. 18. yüzyılın başlarında ise, İstanbul hükümeti, birçok eyaleti bir bütün olarak, o eyaletlerdeki bazı yerel güçlülere iltizama vermek zorunda kaldı. 12 Buna karşılık devlet de vergi miktarını malikâne sahibinin rızası olmadan artırmayacağını garanti ediyordu. 13 Daha sonraki yıllarda Malikâne sistemi, esham sisteminin genişleyebilmesine bir engel teşkil ettiği gibi, artık kendi içinde de bazı sorunlarla karşılaşmaya başlamıştı. Devletin malikâne satışlarından elde ettiği yıllık ortalama muaccele geliri döneminde, dönemine oranla sadece %24,56 artış göstermiştir, oysa dönemi dönemine oranla %100,25 bir artış göstermişti. 14 İltizam (mukataa) usulü veya sistemi topraktaki mülkiyet ilişkilerine nihai bir çözüm getirmemiş, bilakis nihai çözümün ön adımını oluşturan bir süreç olmuştur. Bu sistem topraktaki mülkiyet ve sınıf ilişkilerinde yeni sosyal tabakaların (mültezimlerin, muhassılların vb.) doğmasına da neden olmuştur yılında uygulaması başlatılan esham ın, mukataaların malikâne satışlarına oranla halk tarafından daha cazip karşılandığı anlaşılmaktadır. Eshamın mukataaya tercih edilmesinin birinci nedeni faiz in garanti olması ise de, diğer bir nedeni de küçük hisselerin her türlü tasarruf sahibine yatırım imkânı vermesiydi savaşının bitişinden sonra, mali bürokrasisi esham adı altında yeni ancak öncekilerle ilişkili bir iç borçlanma düzenini başlattı. Bu düzende bir vergi kaynağının yıllık gelirini devlet önceden ve kuruş cinsinden belirlemekteydi. Bu 11 Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yay, İstanbul 2002, s Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayı, İstanbul 2002, s Genç, age., s Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişme Dönemi (XVIII. yy dan Tanzimat a Mali Tarih), Alan Yay, İstanbul 1986, s İbrahim Okçuoğlu, Türkiye de Kapitalizmin Gelişmesi İç Pazarın Oluşma Süreci, Ceylan Yay, İstanbul 1999, s Cezar, age., s.105.

6 956 miktar daha sonra birçok paya bölünmekte ve payların her biri, kendilerine yaşamları boyunca her yıl muaccele olarak adlandırılan o sabit geliri sağlamak üzere alıcılara satılmaktaydı. Esham payları, sağladıkları sabit yıllık gelirin altı ile yedi katı arasında bir fiyatla satılmaktaydı yüzyılın sonuna doğru yaklaşıldığında, bünyesinde Avrupa türü bir kültür, ekonomik ve teknik evrimi gerçekleştirerek, çağın güçlü ülkeleri arasına katılan Rusya, Fransa ve İngiltere ile birlikte karşısında gerilemekte olan Osmanlı Devleti ni bulmuşlardı. 18 Bu dönem Osmanlı Devleti nde Avrupa tarzı yenileşme gayretlerinin başladığı dönem olarak ifade edilmektedir. 19. yüzyılda hayata geçirilmek istenen idarî ve askerî reformların amacı, genişleyen bir merkezî bürokrasi lehine askerî ve dinsel sınıfların geleneksel gücünü ortadan kaldırmaktı. Düzenli ordunun geleneksel öğesi (yeniçeriler) lağvedildi ve geride kalan tımar sahipleri de sonunda ortadan kalktı. Devlete bağlı olacak yeni bir merkezî ordu yaratıldı. Yeni askerî okullar açıldı ve orduyu yeniden düzenlemek, askerleri ve subayları eğitmek, sınır bölgelerinin haritalarını çıkarmak, savunma mevzilerini güçlendirmek ve levazım fabrikalarını modernleştirmek üzere yabancı danışmanlar çağrıldı. 19 Maliye Nezaretine doğrudan doğru bağlı olan sivil memurlar, malî güçleri elinde bulunduran valilerin saf dışı edilmesi için aynı yetkideki muhassıllar vergi toplama işinde görevlendirildiler. 20 Batılı ülkelerden gelen teknik elemanlar sayesinde yeni usuldeki eğitim faaliyetleri devletin bütün kurumlarına teşmil edilmeye çalışıldı. Batılı manada değişimlerin hukukî zemini, Tanzimat fermanı ile tamamlanmış oldu. Tanzimat ın birinci ve ikinci yıllarında, Gülhane hattında işaret edilen, iltizam ile âşar usulü kaldırıldı. Bunun yerine eminlikler kuruldu ve maliye memurları vasıtasıyla âşarı toplama yolu kabul edildi tan itibaren Osmanlı nın dış ticaret 17 Pamuk age., s Yuluğ Tekin Kurat, Osmanlı İmparatorluğu nun Paylaşılması, Turhan Kitapevi, Ankara 1986, s.9 19 Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C.2, Çev. Mehmet Harmancı, e Yay, İstanbul 1982, s.20-28; Emine Kıray, Osmanlı da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar, İletişim Yay, İstanbul 1995, s İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İletişim Yay, İstanbul 2000, s Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.V, TTK Basımevi, Ankara 1983, s.177.

7 957 hacminde büyük oranlı artışlar meydan gelmeye başlamış ve verilen imtiyazlar batılı ülkelere yaramıştır. Osmanlı ülkesi bu dönemde batılı ülkelerin sanayi mallarının bir nevi istilasına uğramıştır. 22 Osmanlı İmparatorluğunun istikrazlarından satın almak yerli bankerler ve yabancı tüccarlar tarafından çok kârlı ve az riskli kabul edilmekte idi. Aynı dönemde İngiltere de, yıllık ortalama faiz yüzde 3,5 4,5 dolayında ve Fransa da ise daha düşük iken, Ortadoğu kentlerinde en kıymetli kâğıtların yıllık faiz oranı yıllık yüzde arasındaydı. 23 Bu dönem ülke ekonomisinin hem para politikası hem de malî politika bakımından tamamen dış piyasanın himayesine girildiği bir dönem olarak ifade edilmektedir. Osmanlı Devleti nde Para Politikası: Para tarihinin daha iyi incelenmesi Osmanlı ekonomisindeki uzun dönemli eğilimleri ve dalgalanmaları da daha iyi anlamamıza imkân sağlayacaktır. Para tarihinin daha iyi anlaşılması, Osmanlı Devleti ndeki fiyat tarihi çalışmalarına da yeni bir ivme kazandıracaktır. Yapılan çalışmaların noksanlığından dolayı, Osmanlı Devleti nin toplumsal yapısı ve iktisadî tarihi üzerine çalışanlar, fiyatlar, ücretler ve servetler üzerine en basit parasal büyüklükleri bile anlamakta ve karşılaştırmakta güçlük çekmektedirler ve 15. asırlarda, mevcut madenî paraların ihtiva ettikleri altın ve gümüşün hakikî kıymetleri ile sikke halinde damgalandıkları zaman kendilerine takdir olunan kıymetlerinin hemen hemen birbirlerine müsavi olmaları dolayısıyla, o devir için, mevcut para sistemini devlet maliyesi ile bir arada mütalâa etmek daha doğrudur. 25 Osmanlı Devleti nin topraklarında kullanılan resmî parası akçe olmasına rağmen, aynı zamanda mahallî paralar da tedâvülde idi. Mahallî paralardan Mısır ın fethinden sonra, bu bölgede pâre, Doğu da İran parası olan şâhî, Kırım da Kefevî akçe, 22 Ulaş Kipar-Özgür Uyanık, Türkiye Millî İktisat Tarihi (Devletçilik), Kaynak Yay, İstanbul 2001, s Kıray, age., s Şevket Pamuk, Geniş İmparatorlukta Para Politikası: Devlet Ne kadar Müdahaleciydi, Ne Kadar Güçlüydü?, Osmanlı dan Cumhuriyet e Problemler, Araştırmalar, Tartışmalar, Tarih Vakfı Yurt Yay, İstanbul 1998, s Mustafa Akdağ, Türkiye nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi I ( ), Cem Yayınevi, İstanbul 1995, s. 399.

8 958 Eflâk-Boğdan, Erdel, ve Macaristan da penz gibi paralar kullanılmaya devam ediyordu.. 26 Hatta Garpte ucuz para alıp Osmanlı ülkelerinde fazlaya satmak suretiyle kolayca elde edilen kâr tüccarları bu ticarete çekiyordu. Osmanlı hükümeti de ithal edilen yabancı paradan hiçbir vergi almamak suretiyle para ticaretini bir nevi teşvik ediyordu yüzyılın ortalarına doğru malî gelir sağlamak amacıyla kullanılan bir yöntem de İstanbul yöresinde kaime-i muteber-i nakdiyye ya da kısaca kaime olarak adlandırılan ve önceleri faiz geliri de sağlayan kâğıt para basmak oldu ların ikinci yarısında, artan askeri harcamalar ve reform girişimleri arasında, pek çok devlet biriminin bütçe kaynakları tükenince harcamalarını sürdürebilmek için, sergi adlı borç senetleri kullanmaya başlamıştı. Böylece Galata bankerlerinin elinde, büyük miktarlarda kısa vadeli devlet borcu birikmişti yılında piyasaya sürülen ilk kaimeler 500 kuruş değerindeydi. Sekiz yıl vadeli olan bu kâğıtlar, sahibine yılda sekizde bir ya da yüzde 12,5 faiz geliri sağlıyordu yılında iki aşamada piyasaya sürülen kaimelerin toplam değeri 40 milyon kuruşa ulaşmıştı. 28 Kavâim-i Nakdiye-i Mutebere adıyla piyasaya sürülen ve gerçek anlamda kâğıt para olmayan bu yeni para bir nevi hazine bonosu özelliği taşımakta idi. 29 Olağanüstü siyasî ve askerî hadiselerin yaşandığı II. Mahmud ( ) döneminde yapılan tağşişlerle altın sikkelerin biçim ve ismi 35 kez, gümüş sikkelerin ise 37 kez değiştirilmiştir. Sikkelerin değerli maden içeriğinin devamlı düşürülmesi sonucu, 1814 de bir İngiliz Sterlini 23 Osmanlı kuruşu ile eşit iken, 1839 da bir sterlin 104 kuruş ediyordu lara gelindiğinde bütçe açıkları öyle bir düzeye ulaşmıştı ki ne tağşiş, ne de Galata bankerlerinden yapılan kısa vadeli borçlanma yeterli olmuyordu. 26 Kütükoğlu, agmad, s Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yay, İstanbul 1996, s Pamuk, age., s Rıfat Önsoy, Mali Tutsaklığa Giden Yol Osmanlı Borçları , Turhan Yay, Ankara 1999, s Şevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi, Ankara 1984, s.54.

9 çıkardı. 31 Mustafa Reşid Paşa, tedavüle kâğıt para çıkaracak bir bankanın kurulmasına 959 Devlet, banknot ve devlet tahvili arasında bir tür melez para olan kaime yi tedavüle teşebbüs etmiş ise de, karşılaştığı tepkiler yüzünden, bundan vazgeçmiştir de tedavüle çıkarılan kâğıt paranın altın karşılığı olmadığından, banknot niteliğinde değildi. Bu kâğıt paralar bir süre sonra değerini kaybedince, bunların yerine Avrupa ülkeleri paralarının ayarlarına denk ve modern makinelerde basılan gümüş mecidiye ler tedavüle çıkarılmıştır. 32 Ama paranın değerinin düşürülmesi uzun vadeli malî gereksinimler için yeterli bir çözüm değildi ve devlet Galata tefecilerine aşırı derecede borçlanmıştı. Tanzimat tan sonra kesin tarihi belirtilmemekle beraber 1840 da, o zaman kadar denenmemiş bir malî araç olan kâğıt para basıldığı ifade edilmektedir. 33 Aslında bu yalnızca İstanbul da tedavülde olan ve taklit edilmesi mümkün bir hazine bonosuna benziyordu (yalnızca sekiz yıl sonra ve geçen süre için yıllık yüzde 12,5 faiz oranıyla geri ödenebiliyordu), ama giderek-hükümetin hedeflediği gibi- madenî paraya eşit bir değiş tokuş aracı haline geldi ve hazinedeki para miktarını artırmakta belli ölçüde başarılı oldu de altınla birlikte saflık derecesi olan yirmi, on, beş, bir guruşluk ile yirmi paralık gümüş sikkeler basıldı Şubat ından başlayarak darphane yazılı değerleri ve ağırlıkları olan altın, gümüş ve bakır sikkeler basıldı. Sultan Abdümecid in adına basıldığı için mecidiye denen 100 kuruşluk sikkenin içinde gram saf altınla 602 miligram bakır bulunmaktaydı te, paranın yalnızca gümüşe dayandırılması yerine hem gümüş hem altına dayandırılmasıyla para siteminde reform yapma girişiminde bulunuldu. Yeni Osmanlı lirası 100 kuruş olarak tanımlandı ve değeri Emine Kıray, age., s Nihad S. Sayâr, Türkiye İmparatorluk Dönemi Malî Olayları, İİTİA Nihad Sayâr Yayın ve Yardım Vakfı Yay, İstanbul 1977, s Ali Akyıldız, Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası Kağıt Para ve Sosyo-Ekonomik Etkileri, Eren Yay, İstanbul 1996, s Carolıne Fınkel, Rüyadan İmparatorluğa Osmanlı İmparatorluğu nun Öyküsü , Çev. Zülal Kılıç, Timaş Yay, İstanbul 2007, s Kütükoğlu, agmad., s Stefanos Yerasimos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, Çev. Babür Kuzucu, İstanbul, s.356.

10 960 şilin olarak belirlendi te taşıdıkları faiz yüzde 6 ya indirilmiş olan bu yeni kaimeler piyasaya sürüldü ların ikinci yarısında değerleri 50 kuruştan kuruşa kadar uzanan kaimelerin basımına devam edildi. Kaimelerin tedavülünde kalpazanlık sorunuyla da karşılaşıldı. Bunun üzerine 1842 yılından itibaren, kaimeler padişahın kabartmalı tuğrası ve kalpazanlığa karşı diğer önlemlerle birlikte basılmaya başlandı yılında, faiz geliri sağlamayan kaimelerin tedavüle çıkarılmasıyla birlikte, kaimelerin tarihinde yeni bir dönem başlamış oldu. Yeni kaimelerin itibari değerleri oldukça küçük, 10 ve 20 kuruş olarak belirlenmişti. Yeni kaimelerin miktarı 1853 yılında 175 milyon kuruşa ya da, 1.6 milyon sterline ulaşmıştı. 38 Nitekim savaşın başladığı dönem itibarıyla piyasada liralık faizli ve liralık faizsiz kaime mevcut iken, 1856 senesinde piyasada liralık faizli ve liralık faizsiz kaime tedavül etmekteydi. 39 Bu kaimeler de İstanbul da tedavül edenler gibi bazı bakımlardan devletin başına dert oldu. Nitekim ortaya çıkan sorunlardan birisi, ordu kaimelerinin savaşın geçtiği alanların dışında da kullanılması ve diğeri de taşradaki bazı hazine gelirlerini ihaleyle alan mültezimlerin, ordu kaimesiyle sikke arasında oluşan değer farkları yüzünden zarara uğradıklarını iddia etmeleriydi. Meclis-i Tanzimat, bu şikâyet ve sorunları ortadan kaldırmak amacıyla ordu kaimelerini Silistre, Vidin, Erzurum, Van ve Trabzon eyaletleriyle buralara yakın olan Sofya, Niş, Varna, Samakova, Köstendil, Sinop, Samsun ve Lazistan sancaklarının dışında kullanılmalarını yasaklamıştır. 40 Devletin haksız kazancı önlemek için başvurduğu bu uygulama bazı kaynaklarda kısmen de olsa, başarılı olduğu ifade edilmektedir. Osmanlı Devleti nde Bankerlik Faaliyetleri: Klasik Osmanlı ekonomisine ve ticarî faaliyetlere bakıldığında, ülkede belli bir sermaye birikimine sahip örgütlerin malî kaynak bakımından pek fazla güçlü 37 Charles Issawi, The Economic History of Turkey, , Chicago:The University of Chicago Press 1980, s Pamuk, Osmanlı İmparatorluğu nda Paranın Tarihi, s Akyıldız, agm., s Akyıldız, agm., s.12.

11 961 olmadıkları görülmektedir. Osmanlı İmparatorluğu nda sosyo-ekonomik dönüşüm ve etnik çeşitliliğin bir araya gelmesi, devlet otoritesinin zayıfladığı yıllarda patlayıcı bir karışımın doğmasında rol oynamıştır. Dünya ekonomisi ile imparatorluk arasındaki etkileşim, esas olarak yerli ve yabancı- Hıristiyanlar aracılığıyla yürütülüyordu. Bu durum Anadolu daki iktisadî faaliyetlerin yürütülmesinde daha da belirgindi, çünkü Anadolu nun piyasaya yönelik ekonomisi, küçük üreticilerden oluşuyordu ve bunların ürettiği küçük çaplı mallar esasen tacirler ve diğer aracılar tarafından piyasaya sürülüyordu. 41 Gayr-i müslim ahalinin ticarî hayattaki bu belirleyici olma özelliği Osmanlı Devleti nin son yıllarında daha açık bir şekilde görülmeye başlamıştır. Faizle borç para veren ve para piyasalarındaki işlemlerde uzmanlaşan sarrafların 18. yüzyıldaki hızlı yükselişleri ve 19. yüzyılın ilk yarısında Galata bankerleri olarak adlandırılan büyük sermayedarlara dönüşmeleri tarihî kayıtlardaki bilgilerden dolayı oldukça iyi bilinmektedir. 42 Bu sarraflar aynı zamanda Galata bankerleri olarak bilinen zümrelerin bir nevi çekirdeğini teşkil etmişlerdir. Çoğu, bir Avrupa devletinin de vatandaşlığına geçmiş olan bu bankerlerin, bazı önemli Avrupa şehirlerine yerleşmiş akrabaları aracılığıyla, Avrupa nın ticaret, deniz taşımacılığı ve para-kredi piyasalarıyla yakın ilişkileri vardı. 43 Devlet geçici çözüm üretmek için genellikle Galata bankerlerinden yüksek faizle borç alma yoluna gitmeyi tercih etmektedir. 44 Devlet tarafından alınan bu borçlar ise genellikle kısa vadeli ve avanslar şeklinde olmuştur. 45 Devlet borçları, bazen vadesi dahi malûm olmayan senetlerden oluştuğu için, bunları ellerine geçirenler Galata sarraflarına (Ermeni, Rum, Musevi ve Tatlısu Frenkleri) fahiş komisyonlarla kırdırıyorlar, sarraflar da saray veya 41 Çağlar Keyder, Memâlik-i Osmaniye den Avrupa Birliği ne, İletişim Yay, İstanbul 2003, s Pamuk, age., s Tezel, age, s Ayfer Özçelik, Osmanlı Devleti nin Çöküşü nde Ekonomik-Politik Baskılar Üzerine Bir Deneme ( ), Ecdâd Yay, Ankara 1993, s Ali Akyıldız, Osmanlı Devleti nin Kırım Savaşı nı Finansmanı: İç ve Dış Borçlanma Savaştan Barışa: 150. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması ( ), İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırmaları Merkezi Yay, İstanbul 2007 s.11

12 962 Defterdarlara mühim rüşvet vermek suretiyle bonoların muhteviyatını tahsile çalışıyorlardı. 46 İmparatorluğun bütününün Avrupa yla ticarî ilişkiler içine girmesinin ise ancak 1830 larda sonra olduğu görülmektedir ların sonuna gelindiğinde Türkiye nin İngiltere ve Fransa dan yaptığı ithalat iki kattan fazla artmış ve Bâb-ı Âli nin 1838 de İngiltere ve daha sonra diğer güçlü Avrupa ülkeleriyle imzaladığı ticaret anlaşmalarıyla bu eğilim daha da güçlenmiştir lara gelindiğinde, Galata bankerleri olarak adlandırılan mali sermayedarlar artık Rum ve Ermenilerin yanı sıra Yahudileri, Avrupa dan gelerek Doğu Akdeniz bölgesinde yerleşmiş olan Levantenleri de kapsayacak biçimde genişlemişti. Baltazzi, Kamondo, Koronio, Eugenides, Mavrokordato, Mısırlıoğlu, Ralli, Zarifi ve pek çok diğer ailenin, Osmanlı devleti içinde Avrupa da kısa vadeli borç bulma becerileri ve kapasiteleri bir hayli genişlemişti. 48 Galata bankerlerinin mali gücü 19. yüzyılın ortalarına doğru doruğa ulaştığı görülmektedir. Ancak bu arada devletin bütçe açıkları ve borç alma gereksinimleri daha da hızlı büyümüştü. Bu nedenle devlet, uzun vadeli gereksinimlerini karşılamak üzere doğrudan Avrupa mali piyasalarında borç aramaya karar verince, Galata bankerleri başkentte ve taşrada şubeler açan, hatta yeni bankalar kuran Avrupa banklarının ve bankerlerinin rekabetiyle karşı karşıya kaldılar. 49 Yabancı şirketler için yapılan hizmetler sadece Galata bankerleri ile sınırlı kalmamış, Anadolu nun özellikle batı kıyı kentlerinde bu şirketlerin amaçları noktasında bazı kimseler gönüllü hizmet etmişlerdir. Başta İngiliz ve Fransız şirketleri olmak üzere Batılı şirketler sermayelerini güçlendirmek, Osmanlı piyasasında iş yapabilmek için bu gönüllü kimselerden istifade yoluna gitmiştir. Bunun yanında İngiltere de kurulan ve Türkiye de iş yapan, şirketlerin sermayesinin oluşmasına Osmanlı vatandaşı iken uyruk değiştiren Rum, Ermeni, Yahudi ve hatta Türkler hizmet etmeye başlamışlardır ve 1913 yılları arasında 46 Refii-Şükrü Suvla, Tanzimat Devrinde İstikrazlar, Tanzimat I, MEB, Yay, İstanbul 1999, s Çağlar Keyder, Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye ( ), Tarih Vakfı Yurt Yay, İstanbul 1993, s Pamuk, age., s Pamuk, age., s.221.

13 den fazla İzmirli Osmanlı vatandaşının İngiliz uyruğuna geçtiği görülmektedir. 50 Sermaye guruplarının dış ülkeler ile olan münasebetleri ve bu ülkelerin Osmanlı ülkesindeki ticaret politikaları üzerindeki etkileri özellikle Osmanlı Devleti nde 19. yüzyılın ortalarına doğru ciddi malî sıkıntılar yaşamasına sebep olmuştur. Yabancı devletlerin ve temsilcilerinin Osmanlı Devleti ndeki para politikası üzerindeki bu etkileri, kısa zamanda bütün iktisadî ve ticarî hayatı olumsuz etkilemeye başlamıştır. Osmanlı Devleti nde Banka Kurma Çalışmaları: Bir ekonominin gelişmesi ve büyümesi, piyasaya arz edilen para miktarının, ülkedeki yatırım hacmi ile orantılı olarak büyümesiyle yakından ilgilidir. 51 Osmanlı Devlet, uzun yıllar merkezî otoritenin himayesinde bir para politikası izleme yoluna gitmiştir. Dünya para piyasasında yaşanan her türlü olumsuzluğa rağmen, Osmanlı Devleti 19. yüzyılın ortalarına doğru zorunluluktan da olsa kâğıt parayı piyasalarında kullanmaya başlamıştır larda ise, birtakım İngiliz banker ve diplomatları Osmanlı hükümetini borçlanmaya teşvik etmeye başlamıştı de Londra ve Paris in büyük bankalarının kendilerine yeni iş alanları aradıkları bir dönemde, İstanbul daki İngiliz elçisi Türkiye ye verilecek üç ya da dört milyon sterlinlik bir borç Türkiye nin satın alma gücünü artıracak ve bu nedenle ticareti gelişecektir demekteydi. 52 Nisan 1840 da bir ferman, Avrupa usulünde teşkil edilecek, on beş yıl için 30 milyon kuruşluk hükümet yardımı garantisiyle, bir Osmanlı bankası kurulmasına izin verildi. 53 Sultan Abdülmecid devrinden beri standart ayarla basılan madenî paralar yaygınlaşmakla birlikte, ülkede yerli ve yabancı her türlü gümüş ve altın sikke tedavülde kalmıştı de Alleon ve Baltazzi adındaki Galata bankeri, Osmanlı hükümetinin desteğiyle İstanbul Bankası nı (Banque de Constantinople/Bank-ı Dersaadet) kurdular. Bu banka, devletten alacağı iki yıllık iki milyon kuruş tutarındaki komisyon karşılığında, Paris ve Londra daki tüccarlara, sterlin=110 Osmanlı kuruşu 50 Orhan Kurmuş, Emperyalizmin Türkiye ye Girişi, Savaş Yay, Ankara 1977, s Hacı Duran, Endüstri Çağının Dinamikleri, Değişim Yay, Sakarya, 2002, s Tezel, age., s Bernard Lewıs, Modern Türkiye nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, TTK Yay, Ankara 1988, s.111.

14 964 üzerinden kambiyo senedi sağlamak suretiyle Osmanlı parasının değerini koruyacaklarını taahhüt ediyorlardı Fransız Devrimi nin ardından bu banka iflas etti, bu iflas neticesinde hazine de 26,3 milyon kuruş zarara uğradı. 55 Bankanın iflasıyla birlikte İngiliz lirasının değeri 110 kuruştan, 1850 de 139, 1853 de 153 kuruşa çıktı. 56 Malî merkeziyetçilik açısından önemli bir uygulama para ve banka alanında görüldü. Tedavüldeki sikkeleri belirli ayara göre basıp, belirli rayice göre dolaşımını sağlamak, karşılığında banknot sürmek ve 1860 lardan itibaren de bankacılığı sarraflardan kurtarıp, asri bir kredi piyasası oluşturmak niyeti vardı. 57 Bir Millî Banka kurulması için yürütülen görüşmeler 4 Şubat 1863 te sona erdi da kurulan İngiliz patentli Osmanlı Bankası na Fransa sermayesi eklenerek, Bank-ı Osmani-i Şahane olarak ortaya çıkmıştır nizamnamesine göre bankanın idaresi tamamıyla İngilizlerden mürekkep bir heyetin elinde idi. Fakat 1863 te yeniden teşekkülü üzerine müşterek bir İngiliz-Fransız idare heyeti vücuda getirildi. Banka yönetimini oluşturan yirmi azadan onu Fransız dı ve Paris te ikamet ediyordu; diğerleri İngiliz di ve Londra da oturuyorlardı fermanında bu hususa dair tadilat yapılamadığı gibi, İngilizlerin elinde bulunan hisse senetlerinden birçoğu Fransızların eline geçti. Bundan sonra da banka her iki gruba ait müdürlerin idaresi altında bulunmakta ve faaliyetlerini sürdürmekte idi yılında Osmanlı Bankası na banknot çıkarma yetkisi verilmiştir. 61 Banka, Londra ve Paris komiteleri vasıtasıyla, Osmanlı hazinesinin harice yapacağı tediyata tavassut ediyordu Kütükoğlu, agmad., s Issawi, age., s.339; Kıray, age., s Stefanos, Yerasimos, Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye, C.1; Çev. Babür Kuzucu, İstanbul 1980, s.672; Kıray, age., s Ortaylı, age., s Emine Kıray, Osmanlı da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar, İletişim Yay, İstanbul 1995, s Donald C. Blaısdell, Osmanlı İmparatorluğunda Avrupa Malî Kontrolü, Çev. Hazım Atıf Kuyucak, Arkadaş Matbaası, İstanbul 1940, s Blaısdell, age, s Kipal-Uyanık, age., s Blaısdell, age., s.252.

15 te vücut bulan Bank-ı Osmanî-i Şâhane, bir taraftan bir devlet bankası, diğer taraftan da ticarî bir banka gibi vazife görmeyi sürdürdü. 63 Bu bankanın kurulduğu yıl (1863) Midhat Paşa nın teşebbüsüyle, sonradan Emniyet Sandığı adını alarak bütün memleket sathına yayılacak olan bir müessesenin tamamen Türk sermayesiyle olmak üzere kurulduğunu görüyoruz. Niş in Pirot kasabasında 200 mecidiye altınıyla faaliyete geçen sandığın gayesi kefâlet ve rehinle, düşük faizle köylüye kredi sağlamaktı. Vilâyetlerdeki mal sandıklarına poliçe çekilmesi suretiyle para gönderme işlerinin kolaylaşması dolayısıyla Emniyet Sandığı nın kısa zamanda rağbeti arttı ve 1872 den itibaren vilâyetlerde de şubeler açılmağa başlandı. 64 Aynı zamanda Bank-ı Osmanî-i Şâhane nin kurulduğu yıldan itibaren ülkenin muhtelif yerlerinde Osmanlı Umûmi Nâfia Bankası ve Osmanlı Ticaret Kumpanyası gibi Osmanlı, bir kısmı ise Avusturya Şark Bankası, İtalya Şark Ticaret Bakası, Rus Bankası gibi adlar ile faaliyetlerde bulunuyorlardı. 65 Osmanlı Devleti nde Dış Borçlar Meselesi: Borç para ve kredi kullanma daha önceleri savaş ve darlık dönemlerinde ortaya çıkan spekülasyonların bir ürünü olarak ekonomik hayat üzerinde etkili olurdu. Fakat ekonomik hayatın ticarileşmesi kredi ve borç işlemlerini günlük pazarların vazgeçilmez öğesi haline getirmiştir. 66 Osmanlı Devleti nde bozulmuş olan malî durum, 1768 den sonra harp masraflarının binmesiyle daha da kötü bir hal alınca yeni gelir kaynakları aranmasına mecburiyet hâsıl oldu. Malikâne sisteminin istenilen sonucu vermemiş olması dolayısıyla bu defa yeni bir yol denendi. Yeni uygulamaya göre, mukataaların ömür boyu satışı yerine faizlerinin (burada faiz kâr manasında kullanılmaktadır) esham (=hisse senedi) çıkarılarak satılması yoluna gidildi. 67 Masrafların artmasıyla bir taraftan da dış istikraz yeniden gündeme gelmiş ve bu konuda ilk olarak Hollanda dan borç alınması düşünülmüş, gerekli borç 63 Kütükoğlu, agmad., s Kütükoğlu, agmad, s Kütükoğlu, agmad., s Duran, age., s Kütükoğlu, agmad., s.546.

16 966 alınamayınca, daha sonra İngiltere den kuruşluk borç talebinde bulunulmuş, fakat İngiltere konuya sıcak bakmadığından bu teşebbüs de gerçekleşememiştir yüzyılın ortalarına doğru, II. Mahmud döneminde İmparatorluğun ekonomisi yeni bir istikamet verilememesi, hükümeti malî bakımdan da kötü durumda bıraktı. İngiltere den talep edilen borç isteği de ifade edildiği gibi istenilen neticeyi vermemiş, yapılan çalışmalar başarısızlıkla neticelenmiştir. 69 Avrupa bürokrasisiyle iyi münasebetler içinde olan Mustafa Reşit Paşa bazı şirket yetkilileriyle görüşmeler yapmıştır de Reşid Paşa nın sadaretinde Paris ve Londra daki iki firma tarafından Frank tutarında bir istikrazda bulunulması kabul edilmiş; hatta hisse senetleri padişahın tasdikini beklenmeden Paris te piyasaya sürülmüşse de sadarette vuku bulan değişiklik dolayısıyla akdin tasdikinden vazgeçildiğinden böyle sıkışık bir dönemde bir de tazminat ödemek zorunda kalınmıştır. 70 Osmanlı Devleti açısından bakıldığında, 1854 yılı başlarında malî durum yaşanan hadiseler sebebiyle oldukça kötü durumdaydı. Tedavüle sokulması sürdürülen kaimeler, beşlikler ve altılıklar, sarrafların spekülasyonlarıyla ülkede bir kat daha pekişen bir karışıklık yaratıyordu. 71 Babıâli ile İngiltere ve Fransa arasında 12 Mart 1854 tarihinde imzalanan anlaşma ile iki devlet, yani İngiltere ve Fransa haksız olarak Rusya nın saldırısına uğramış olan Osmanlı Devleti ne malî yardım etmeyi taahhüt ediyorlardı. 72 Kırım Savaşı döneminde ( ) iki önemli değişme olmuştur. Harcamaların toplam miktarı, savaş öncesi döneme göre büyük artışlar göstermiştir. İkinci olarak hazinenin fiilî harcamaları içinde askerî harcamalar büyük bir ağırlık kazanmıştır. 73 Osmanlı İmparatorluğu, Kırım Savaşı nın başlangıcından hemen sonra iki banka grubuyla yaptığı anlaşma sonucunda toplam 5 milyon İngiliz Sterlinini bulan, ancak 3.3 milyon Sterlin kadarının kullanıldığı ilk borçlanmasını yapmıştır. Üzerine yıllık olarak yüzde 6 faizin yürütüldüğü bu istikrazın ihraç fiyatının yüzde 80 olması ve 68 Kütükoğlu, agmad., s Karal,, age., s Kütükoğlu, agmad, s Yerasimos, age., s Önsoy, age., s Tevfik Güran, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine Hesapları ( ), TTK Yay, Ankara 1989, s.36.

17 967 bankalara ödenen komisyon ve öteki masrafların eklenmesi sonucunda Osmanlı hazinesine bu borçlanmadan ancak 2.3 milyon Sterlin kadar bir kaynak girebilmiştir. 74 İngiltere ve Fransa dan alınan bu borçlar başka bir sıkıntıyı da beraberinde getirmiştir. İngiltere ve Fransa hükümetleri, gerek 1854 ve gerekse 1855 borçlanmalarında borçların alınış amaçlarına, yani savaş giderlerine harcanıp harcanmadığını takip etmek üzere kendi himayelerinde gözetim komisyonları kurdurmuşlardır. Bu komisyon bir Osmanlı, bir İngiliz ve bir Fransız üyeden oluşmakta idi. Anlaşma gereği yapılan savaş için yapılacak harcamaların komisyonun onayından geçmesi gerekiyordu. Hakikaten de hesaplar incelendiğinde alınan borçların hemen hemen tamamının savaş giderlerine harcandığı görülür. 75 Kırım Savaşı zaten pek parlak olmayan Osmanlı hazinesine, yaklaşık 11,2 milyon sterlinlik büyük ve ek bir malî yük getirmiştir de alınan %6 faizli sterlin tutarındaki istikraz için devletin itibarı yetmediğinden Mısır gelirinin garanti gösterilmesi icap etti. Hazinenin açığı o kadar büyüktü ki, bu istikrazla, çeşitli masrafları çıktıktan sonra ele geçen sterlinle bir yıllık harp masrafları bile karşılanamamıştır ve 1855 borçlanmalarından elde edilen 7,4 milyon sterlinin Osmanlı hazinesine 11,2 milyon sterline mal olan Kırım Savaşı nın finansmanına harcandığı görülmektedir. 78 Harp ihtiyaçlarını temin etmek ve bilahare kâğıt parayı tedavülden çekmek için müracaat olunan istikraz tariki şimdi bütçe açıklarını kapayacak bir usul olarak görülüyordu: Türk kolayca para istikraz edebildiğini görünce bunu daha serbestçe sarfa başladı. Fakat Avrupa dan alınan malî sisteme rağmen Türkler gerek sarfiyatın kontrolü ve gerek varidatın tahsili hususlarında maliyelerini Avrupalılar gibi idare edemiyordu. Bu suretle tediye vadeleri geldiği zaman müracaat ettikleri yeğane memba yine istikrazdı Tiğinçe Oktar, Osmanlı Devletinde Reji Şirketi, Bilim Teknik Yayınevi, İstanbul 1992, s Akyıldız, agm., s Akyıldız, agm., s Kütükoğlu, agmad, s Kıray, age., s.92; Nazım Kuruca, 19. Yüzyılda Trabzon Gümrüğü ve Çevre Ticareti, Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2003, s Blaısdell, age., s.52.

18 968 İstikrazlarda teminat gösterilen gelirlerden bir tanesi de Mısır Vilâyetine ait gelirlerdi. Mısır, son yıllarda özellikle pamuk ve hububat üretiminde sağladığı artışlar sayesinde Avrupa para piyasasında güvenilir bir kaynak olarak kabul edilmekte idi. 80 Mehmet Ali Paşa nın, Mısır daki tarım gelirini 11 kat artırması, bu dönemdeki tarımsal gelişime parlak bir örnektir. Aynı gelişmeyi sağlamak olası iken, Babıâli bu düşüncenin çok uzağındadır. 81 Bunun yanında alınan borçlara İzmir gümrük geliri ve Suriye gümrük geliri de teminat olarak gösterilmiştir. Bu yıllarda İzmir gümrük geliri frank, Suriye gümrük geliri de frank olarak görülmektedir. 82 Bunların dışında İstanbul ve diğer şehirlerin gümrükleri yanında 1860 lı yıllardan itibaren çeşitli vilayetlerin aşarı da borçlar karşılığında teminat olarak gösterilmeye başlanmıştır. İpek, zeytinyağı, tütün, tahıl aşarları, ağnam resimleri, tuz, balık avı ve pul resimleri, Tokat bakır madeni gelirleri bunların arasındaydı istikrazına Mısır vergisinin karşılık gösterilmesi hususunda Hidiv Said Paşa ya yazılan fermanda 24 Ağustos 1854 tarihli mukavelename ile akdolunan istikraza Mısır vergisinden Osmanlı Lirası ( kese) karşılık gösterildiğinden faiz ile resülmalı mahsup akçe tamamıyla tesviye oluncaya kadar her sene Nisanın ve Teşrin-i evvelin 10 unda iki müsavi taksit ile meblağı mezburun muntazaman İngiltere yahut Fransa bankasına tediye olunması ve fermanın imhayı deyne kadar İngiltere Bankasında mahfuz kalması istenmiştir tahvillerinin satışında karma bir uygulama oldu. Başlangıçta 3 milyon sterlinlik tahvil, itibarî değerin yüzde 15 altında bir emisyon kuruyla satıldı; 1859 da satışa çıkarılan gerideki 2 milyon sterlinse, bankaların zararını karşılamak üzere itibarî değerinin yüzde 37.5 altında bir emisyon kuruyla satılmak zorunda kaldı ta Osmanlı Devleti, kısa vadeli borcunu ödemek için yeni bir borç aramaya başladığında, İngiliz sermaye piyasası tahvil almaya istekli görünmedi. Osmanlı Devleti bunun 80 Önsoy, age., s Mahir Aydın, Barışı Olmayan Savaş: Kırım Savaştan Barışa: 150. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması ( ), İÜ. Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırmaları Merkezi Yay, İstanbul 2007, s M. Belin, Osmanlı İmparatorluğunun İktisadî Tarihi (Kaynak Yazarlara Göre Türkiye nin Ekonomik Tarihi Üzerine Denemeler), Çev. Oğuz Ceylan, Ankara Gündoğan Yay, Ankara 1999, s.477; Kuruca, agt., s Önsoy, age., s Önsoy, age., s.45.

19 969 üzerine Fransa sermaye piyasasına yöneldi ve M. Mires adında bir sermayedar buldu. O günlerde finans piyasasındaki becerikliliğiyle ünlü olan bu kişi, Osmanlı tahvillerini satmayı kabul etti da İngiltere nin İstanbul sefiri Sir Henry Bulwer, Türkiye de ecnebilerin emvali gayri menkuleye tasarrufları hakkında ahkâmın tadilini ve devlete ait birtakım teminat olarak iraesi mukabilinde çıkarılacak tahvilâtla, malî ve idarî ıslahat yapılmasını teklif etti. 86 Osmanlı dış borçlarında 1860 lara kadar İngiltere en büyük hisse sahibi durumundaydı sırasında akdedilen muahedelerde ithalat resminin yüzde üç munzam resmi ile beraber yüzde beşten yüzde sekize çıkarılmasından ve transit muamelesi ile tuz ve tütün ve harp silâhı ve mühimmatı ithali hakkında bazı tahdidattan başka Türkiye lehine tek bir hüküm görülmez. 88 Osmanlı Devleti nin mali yılı bütçe gelirleri toplamı kuruş ertesi yıl yılı bütçe gelirleri toplamı ise kuruş olarak hesaplanmıştır. 89 Daha sonraki yıllarda yapılan borçlanmalar ise, bütçe açığını kapatmak, Galata sarraflarından ve saireden alınmış borçları ödemek ve kaimeleri ortadan kaldırmak gibi hususlar için olmuştur ten 1872 ye kadar dışarıya borçlanma miktarı 251 milyon buna karşılık ele geçen para miktarı ise 135 milyondan az fazla olduğu görülmektedir. 90 Osmanlı ülkesinde gerek ithalat ve gerekse ihracatın yılları arasında bir düşüş göstermesine rağmen her iki kalemdeki oran 1850 li yıllara doğru bir artış eğilimi göstermektedir. Osmanlı Devleti nde ihracatın 1840 lardan 1875 e kadar geçen sürede yaklaşık 2,8 oranında artış gösterdiği ifade edilmektedir. Yine aynı dönmede ise ithalat daha hızlı bir büyüme göstermiş olduğu görülmektedir. 91 Dış 85 Kıray, age., s Blaısdell, age., s İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu nda Alman Nüfuzu, İletişim Yay, İstanbul 1998, s Yusuf Kemal Tengirşek, Tanzimat Devrinde Osmanlı Devleti nin Haricî Ticaret Siyaseti, Tanzimat I, İstanbul Maarif Matbaası, İstanbul 1940, s Güran, age., s Ali Sarıkoyuncu, Osmanlı Devleti nin Çöküşünü Hızlandıran Bir Anlaşma:1838 Osmanlı- İngiliz Ticaret Sözleşmesi Sonuçları, Askeri Tarih Bülteni, S.33, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yay, Ankara 1992, s Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, TTK Yay, Ankara 1991, s.356.

20 970 borçlanma iki önemli sonuç doğurdu. İthalât fazlasının büyümesine ve yerel manifaktürün daha da gerilemesine ek olarak, hem borçluyu (devlet), hem alacaklıyı (Avrupalılar) değişimin yönünü ve imparatorluğun kurumsal yapısını biçimlendirme olanağı verdi. 92 Bütün bunlara ek olarak, dış borçlanma, devletin kurumsal dönüşümünün finansmanına da katkıda bulundu. 19. yüzyılda, Osmanlı Devleti, kendisini sonunda, klasik bir devletten kapitalist bir devlete dönüştürdü lara kadar olan dönemde Osmanlı ithalatı ihracatından daha hızlı artış göstermiş ve bu dönemde gerçekleşen yabancı yatırımı yok denecek kadar azdı. İngiltere nin Osmanlı ticaretindeki payını %400 oranında artırması bu dönemdeydi. Yani Osmanlı toprakları dâhil Doğu Akdeniz bu dönemde İngiliz mallarının pazarı haline geldi. 94 Yabancı ithalat ve ihracat şirketleri, sigorta kumpanyaları, demiryollarının, bankaların yönetim merkezleri, yabancı misyonlar vb. kentlerde yoğunlaşmaktaydı. Bunlar Türkiye de, ama Türkiye için değildi; bunların yaşam gücü içeriden değil, dışarıdan desteklenmektedir yüzyılın ilk üç çeyreğinde Osmanlı dış ticaret hacmi dört kat artmış buna ek olarak on dokuzuncu yüzyılın başlarında önemsenmeyecek bir miktarda olan yabancı sermaye akışı, 1870 lerin başlarında otuz milyon pound sterlini aşmıştır li yılların başında iflas gerekli olduğu halde, Osmanlı Bankası nın verdiği krediler, yabancı tasarruf sahiplerinin ne pahasına olursa olsun kazanma hırsıyla Osmanlılara borç vermeye devam etmeleri, Galata banker ve sarraflarının alacaklarının tahsil konusundaki endişeleriyle iflası bir müddet daha geciktirmeleri nedeniyle devletin iflas ilanının bir müddet daha geciktirmiştir Ekim 1875 tarihinde yayınlanan bir kararname ile iflas resmen ilan edilmiştir. Buna göre, iç ve dış borçların taksit ve faiz toplamının beş yıllık süre içinde sadece yarısı ödenecek, diğer yarısı içinde 10 yıl 92 Kıray, age., s Kıray, age., s Reşat Kasaba, Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi On Dokuzuncu Yüzyıl, Çev. Kudret Emiroğlu, Belge Uluslararası Yay, İstanbul 1988, s A. D. Noviçev, Osmanlı İmparatorluğu nun Yarı-Sömürgeleşmesi, Çev. Nabi Dinçer, Ankara 1979, s Kasaba, age., s Önsoy, age., s.106.