T.C. ÇUKUROVA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ ETM BLMLER ANABLM DALI

Transkript

1 T.C. ÇUKUROVA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ ETM BLMLER ANABLM DALI ÇATIMA ÇÖZME ETM PROGRAMININ ORTAÖRETM DOKUZUNCU SINIF DÜZEYNDEK ÖRENCLERN ÇATIMA ÇÖZME BECERLERNE ETKS Zeliha UYSAL YÜKSEK LSANS TEZ ADANA, 2006

2 T.C. ÇUKUROVA ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ ETM BLMLER ANA BLM DALI ÇATIMA ÇÖZME ETM PROGRAMININ ORTAÖRETM DOKUZUNCU SINIF DÜZEYNDEK ÖRENCLERN ÇATIMA ÇÖZME BECERLERNE ETKS Zeliha UYSAL Danıman: Yrd. Doç. Dr. Meral ATICI YÜKSEK LSANS TEZ ADANA, 2006

3 I Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüü ne Bu çalıma, jürimiz tarafından Eitim Bilimleri Ana Bilim Dalı nda YÜKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.... Bakan : Yrd.Doç. Dr. Meral ATICI (Danıman) Üye... : Yrd. Doç. Dr. Sabahattin ÇAM Üye... : Yrd. Doç. Dr. Nee CABAROLU ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım..././2006 Enstitü Müdürü Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVA Not: Bu tezde kullanılan özgün ve baka kaynaktan yapılan bildirilerin, çizelge, ekil ve fotorafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

4 II ÖZET ÇATIMA ÇÖZME ETM PROGRAMININ ORTAÖRETM DOKUZUNCU SINIF DÜZEYNDEK ÖRENCLERN ÇATIMA ÇÖZME BECERLERNE ETKS Zeliha UYSAL Yüksek Lisans Tezi, Eitim Bilimleri Ana Bilim Dalı Tez Danımanı: Yrd. Doç. Dr. Meral ATICI Haziran, 2006, 139 Sayfa Bu aratırmada, çatıma çözme eitim programının ortaöretim dokuzuncu sınıf düzeyindeki örencilerin çatıma çözme becerilerine etkisi incelenmitir. Aratırma, çatıma çözme eitim programının etkililiini test etmek amacıyla ortaöretim dokuzuncu sınıf düzeyindeki 15 i deney, 15 i kontrol grubunda olmak üzere toplam 30 örenciyle yürütülmütür. Aratırmada, öntest-sontest kontrol gruplu desen kullanılmıtır. Aratırmada veri toplamak amacıyla Koruklu (1998) tarafından gelitirilen Çatıma Çözme Davranıını Belirleme Ölçei kullanılmıtır. Bu ölçek, bir kendini deerlendirme ölçei olup, uygulama süresi yaklaık olarak 20 dakikadır. Ölçek, çatıma çözme davranılarını Saldırganlık (küfür, kavga, tehdit, susarak saldırma) ve Problem Çözme (uzlama, ibirlii) olmak üzere iki alt ölçekle deerlendirmektedir eitim öretim yılı bahar yarıyılında deney grubundaki 15 örenciye, ortalama 50 dk süren ve 9 oturumdan oluan Çatıma Çözme Eitimi verilmi, kontrol grubuna ise, herhangi bir ilem yapılmamıtır. Eitim programı uygulanmadan önce ve sonra, deney ve kontrol gruplarının çatıma çözme davranıları, Çatıma Çözme Davranıını Belirleme Ölçei (ÇÇDBÖ) ile deerlendirilmitir. Deney grubuna verilen çatıma çözme eitimi tamamlandıktan 1 hafta sonra kontrol grubuyla birlikte her iki gruba da sontest olarak ÇÇDBÖ verilmitir. Uygulanan eitim programı sonrasında kazanılan çatıma çözme becerilerinin uzun süreli bir etkiye sahip olup olmadıını test etmek amacıyla sontestin

5 III uygulanmasından 4 hafta sonra, izleme çalıması yapmak amacıyla deney ve kontrol gruplarına tekrar ÇÇDBÖ uygulanmıtır. Deney ve kontrol gruplarındaki örencilerin ÇÇDBÖ nün Problem Çözme ve Saldırganlık alt ölçeklerinden almı oldukları öntest, sontest ve izleme testi puanlarının ortalamaları arasında gözlenen söz konusu deimelerin anlamlı bir farklılık gösterip göstermedii Karıık Ölçümler çin ki Faktörlü Varyans Analizi (Split-Plot ANOVA) ile test edilmitir. Bulgulara bakıldıında, çatıma çözme eitim programının ortaöretim dokuzuncu sınıf düzeyindeki örencilerin olumlu çatıma çözme beceri düzeylerinde, bu programın uygulanmadıı kontrol grubundaki örencilerin olumlu çatıma çözme beceri düzeylerine göre artı olduu ve bu artıın uzun süreli olduu görülmütür. Anahtar Kelimeler: Çatıma, Çatıma Çözme, Çatıma Çözme Eitim Programı, Saldırganlık, Problem Çözme,

6 IV ABSTRACT THE EFFECTS OF CONFLICT RESOLUTION TRAINING PROGRAMME ON NINTH GRADE STUDENTS CONFLICT RESOLUTION SKILLS Zeliha UYSAL Master Thesis, Department of Educational Science Supervisor: Yrd.Doç.Dr. Meral Atıcı June, 2006, 139 Pages The purpose of this study is to examine the effects of conflict resolution training programme on ninth graders conflict resolution skills. In order to investigate the effects of training programme this study is carried out with 30 ninth graders in that 15 students are assigned to the experimental group and 15 to the control group. The study is designed in form of pre-test, post-test with control group. A Scale for Identification of Conflict Resolution Behavior, developed by Koruklu (1998) was used to collect data. The scale consists of two subscales named as aggression and problem solving. A conflict resolution training, consisting of 9 session with 50 minutes duration each, is designed for students in experimental group while student in control group has no such training. Before beginning the training program and after that program students in experimental and control groups completed The Scale for Identification of Conflict Resolution Behavior. Post-test is administered to both groups with one week interval upon completion of Conflict Resolution Training. To test the long term effect of the program on conflict resolution skills the scale is administered to experimental and control group 4 week after the post-test as a follow up measure. Split Plot ANOVA for mixed measures is used to analysis the data and the differences between mean scores of pre-test, post-test and follow-up measures are

7 V examined. Results show that students in the experimental group enhanced their constructive problem solving skills while their aggression is reduced as compared with students in the control group. Key Words: Conflict, Conflict Resolution, Conflict Resolution Training Program, Aggression, Problem Solving.

8 VI ÖNSÖZ Koruyucu ve önleyici psikolojik danıma ve rehberlik hizmetleri yaklaımı çerçevesinde gelitirilen bu çatıma çözme eitim programı ile örencilere eksiklii sorun yaratabilecek yaam becerilerini kazandırmak ve böylece özdenetim becerileri ile bir otoriteye ya da yetikine gereksinim duymaksızın kendi aralarında sorun çözebilme becerilerinin geliimini arttırarak, akademik baarılarının geliimi için de uygun bir ortam hazırlanması amaçlanmaktadır. Okul psikolojik danımanları tarafından uygulanabilecek özellikte olan bu eitim programını literatüre kazandıran bu çalıma, pek çok kiinin destei ve yardımlarıyla yürütülmütür. Aratırmanın planlanıp, uygulanması ve deerlendirilmesi sürecinde deerli akademik katkıları ve özverili desteiyle her zaman yanımda olan deerli hocam Yrd.Doç.Dr Meral ATICI ya en içten teekkürlerimi sunarım. Sayın hocamı tanımaktan ve birlikte çalımaktan büyük mutluluk duydum ve çok ey örendim. Tez çalımamı yürütürken, çalımamın her aamasında, özellikle eitim programının gelitirilmesinde ve istatistik çalımalarımda önemli katkılarda bulunan Sayın Yrd. Doç.Dr. Sabahattin Çam a, tezimi okuyup katkıda bulunan Sayın Yrd.Doç. Dr. Nee Cabarolu na teekkürlerimi sunmak, benim için son derece anlamlı. Ayrıca; bazen ıııyla, bazen kısık sesli melodisiyle elimi uzattıım yerde bulduum yorgun bilgisayarıma, yüreimin ayaı kaydıında her zaman desteini ve sıcaklıını bulduum sevgili Mehmet ODUR a, ve Arzu sana, yaamımda var olduun için teekkür ediyorum. Psikolojik danıma literatürüne kazandırılan çalımaların fasılalarla hızlanarak artması ve bu hız içinde bir nefeslik yerimin olması, "iyi ki buradayım" dememe sebep olduundan benim için ayrı bir keyifti. Bana inanan ve destekleyen herkese teekkürler, yüreklendirdiiniz için

9 VII ÇNDEKLER Sayfa No ÖZET... II ABSTRACT...IV ÖNSÖZ...VI EKLLER LSTES... X TABLOLAR LSTES...XI EKLER LSTES...XII BÖLÜM I GR Problem Aratırmanın Amacı Aratırmanın Gerekçe ve Önemi Aratırmanın Sınırlılıkları Tanımlar... 7 BÖLÜM II ÇATIMA ÇÖZMEYLE LGL KURAMSAL AÇIKLAMALAR VE LGL ARATIRMALAR Çatımanın Tanımı Çatıma Türleri Çatımanın Nedenleri Çatıma Çözme Davranıları Çatıma Çözme Süreçleri Çatıma Çözme Sürecinin Basamakları Çatıma Çözmede Temel Beceriler Çatıma Çözme Sürecinde Duyguların Önemi Çatıma ve Çatıma Çözmeyle lgili Bazı Kuramsal Yaklaımlar Kiilik ve Geliim Kuramlarına Göre Çatıma Sosyal Örenme Kuramı ve Çatıma Davranıçı Kuram ve Çatıma... 27

10 VIII Hümanistik Yaklaım ve Çatıma Gordon Modeli Glasser Modeli Dreikurs Modeli Çatıma Çözme le lgili Eitim Programları Okullarda Çatıma Çözme Eitimine likin Yapılan Bazı Aratırmalar Okullarda Çatıma Çözme Eitiminin Etkililiine likin Yurt Dıında Yapılan Bazı Aratırmalar Okullarda Çatıma Çözme Eitimine likin Türkiye de Yapılan Bazı Aratırmalar BÖLÜM III YÖNTEM Aratırmanın Deseni Çalıma Grubu Veri Toplama Aracı ÇÇDBÖ nün Geçerlik ve Güvenirlik Çalımaları ÇÇDBÖ nün Bu Çalıma Kapsamında Yapılan Geçerlik ve Güvenirlik Çalımaları Çatıma Çözme Eitim Programı Çatıma Çözme Eitim Programının Genel Amaçları Çatıma Çözme Eitim Programının Oturumlara Göre Amaç, Hedefleri Programın Uygulanması Verilerin Toplanması Verilerin Analizi BÖLÜM IV BULGULAR ÇÇDBÖ nün Problem Çözme Ölçeine likin Bulgular ÇÇDBÖ nün Saldırganlık Ölçeine likin Bulgular BÖLÜM V TARTIMA VE YORUM Problem Çözme ve Saldırganlık Boyutuna likin Bulguların Tartıılması... 59

11 IX BÖLÜM VI SONUÇ VE ÖNERLER Sonuçlar Öneriler KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇM

12 X EKLLER LSTES ekil 1. Çatımanın Nedenleri (Öner, 2000, 199) ekil 2. Çatıma Çözme Davranıları (Simith ve Sidwell, 1990) ekil 3. Çatıma Çözme Stratejileri (Johnson ve Johnson, 1997, 342)... 16

13 XI TABLOLAR LSTES Tablo 1. Aratırmanın Deseni Tablo 2. ÇÇDBÖ nün Problem Çözme ve Saldırganlık Alt Ölçeklerinden Elde Edilen Puanların Aritmetik Ortalama, Standart Sapma ve Ranjı Tablo 3. Deney ve Kontrol Gruplarını Oluturan Örencilerin Cinsiyetlere Göre Daılımları Tablo 4. Deney ve Kontrol Gruplarının Problem Çözme ve Saldırganlık Alt Ölçeklerinden Aldıkları Öntest Puanlarının Aritmetik Ortalama, Standart Sapma ve t Deerleri Tablo 5. Deney ve Kontrol Gruplarındaki Örencilerin ÇÇDBÖ nün Problem Çözme Alt Ölçeinin Öntest- Sontest ve zleme Testinden Almı Oldukları Puanların Aritmetik Ortalama ve Standart Sapma Deerleri Tablo 6. ÇÇDBÖ nün Problem Çözme Alt Ölçeinin Öntest-Sontest ve zleme Puanlarının ANOVA Sonuçları Tablo 7. Deney ve Kontrol Gruplarındaki Örencilerin ÇÇDBÖ nün Saldırganlık Alt Ölçeinin Öntest- Sontest ve zleme Testinden Almı Oldukları Puanların Aritmetik Ortalama ve Standart Sapma Deerleri Tablo 8. Saldırganlık Alt Ölçei Öntest- Sontest ve zleme Puanlarının ANOVA Sonuçları... 57

14 XII EKLER LSTES Ek 1. ÇATIMA ÇÖZME DAVRANILARINI BELRLEME ÖLÇE...69 Ek 2. ÇATIMA ÇÖZME ETM PROGRAMI...71

15 1 BÖLÜM I GR nsan sosyal bir varlık olduundan, yalnız olmak yerine bakalarıyla birlikte olmayı tercih eder. Bakalarıyla bir arada olmanın ve etkileimde bulunmanın doal sonucu olarak da kiilerarası çatımalar ortaya çıkmaktadır. Genellikle insanların gereksinimleri, dürtüleri ve istekleri birbirine ters dütüü zaman aralarında çatıma yaanmaktadır. Bazı çatıma durumlarında ise çatıma içerisinde yer alan kiilerin algılamaları birbirinden farklı olduu için, söylemleri ve davranıları da farklılık göstermektedir. Bu farklı bakı açıları ve farklı algılamalar da zaman zaman çatımaya yol açmaktadır. Her okulda ve sınıfta örenciler arasında çatımalar yaanabildii gibi öretmenörenci, öretmen-öretmen, öretmen-yönetici ve öretmen-veli arasında da çatımalar olabilir (Türnüklü, 2002). Bir okulda, farklı yetenek, ilgi, deer, tutum, alıkanlık, kiilik özellikleri ve sosyo-kültürel özelliklere sahip pek çok örenci bulunmaktadır. Farklı özelliklere sahip bu örenciler zamanlarının büyük bir bölümünü geçirdikleri okulda aynı ortamı paylamak zorundadırlar. Bu süreçte hem birbirlerini tanımaya ve anlamaya hem de okul ortamına uyum salamaya çalımaktadırlar. Örencilerin sahip olduu bu farklılıklar çou zaman yaratıcı düüncelerin ortaya çıkmasına neden olduu gibi çatımalara da neden olabilmektedir. Bu nedenle eitim ve öretime ayrılması gereken zaman ve enerjinin önemli bir kısmı, örenciler arasında yaanan çatımaları çözmeye ayrılmaktadır. Okul ortamında yaanan bu çatımaların okulda öretimi ve örenmeyi engellemesi yanında örencilerin gruplara bölünmesine neden olması gibi zararlı etkileri de vardır (Türnüklü, 2002). Örenciler yaadıkları çatımalara farklı tepkiler gösterirler. Geliim dönemleri içerisinde deiiklie urayan bu tepkileri ailelerinden, geldikleri sosyal çevreden ve görsel yayınlardan örenmektedirler. Çatımalar kaçınılmaz olduuna göre çatımalara gösterilen tepkilerin de yapıcı olması önemlidir. Yapıcı çatıma çözme yaklaımı ancak çatımanın doasının anlaılması ve çatıma çözme ilke ve evrelerinin örenilmesi ile salanabilir.

16 2 Bu nedenle okullarda örencilerin birbirleriyle, öretmenlerle ve okulda bulunan dier kiilerle yaadıkları iletiim çatımaları ve anlamazlıklarının doasının ve nedenlerinin anlaılması, bu çatımaları yönetmek ve bunlarla etkili olarak baa çıkmak için bir ön kouldur. Ancak okullarda yaanan bu sorunların çözümü için genellikle geleneksel yollara bavurulmakta, çounlukla ceza yöntemi kullanılarak örencilerin davranıları dıardan denetim altında tutulmaya çalıılmaktadır. Örencilerin istenmeyen davranılarının dı denetimle ortadan kaldırılmaya çalıılması onların kendi iç denetimlerini kazanmalarını ve sorumluluk duygularının gelimesini engellemektedir. Oysa eitimin amacı, örencilerin iç denetimlerini gelitirmelerine ve sorumluluk duygularını alabilmelerine yardım etmektir. Örenciler arasında yaanan çatımaların çözümünde ödül-ceza kullanımına dayalı geleneksel yöntemler, okulda düzenli ve barıçıl bir ortamın salanmasında yeterli olmamaktadır. Bu nedenle, etkili bir okul ortamı için yapılması gereken, örencilere, yaadıkları çatımaları iddete dönümeden yapıcı bir biçimde çözebilmelerini salayacak yöntemleri öretmek ve bunları kullanabilme becerilerini gelitirmelerine yardım etmektir. Yaam için gerekli ve önemli olan bu beceriler aynı zamanda örencilerin enerjilerini örenme konusu üzerine younlatırabilmelerine de olanak salayacaktır (Öner, 2000). Etkili örenme, güvenli ve disiplinli bir okul ortamında salanabilir. Bunun için okulda iddet ve yıkıcılık içeren davranıların önüne geçebilmek, içten denetimli ve sorumluluk alabilen örenciler yetitirebilmek, okuldaki ilikilerin niteliini artırmak için iletiim, empati, koulsuz kabul ve saygının yer aldıı etkin becerileri içeren çatıma çözme eitim programlarıyla disiplinli ve güvenli bir okul ortamı salanabilir(lane ve Whirter, 1992) Problem Birbirinden farklı özelliklere sahip örencilerin bulunduu okul ortamında gereksinimlerin ve istemlerin her zaman, aynı anda karılanması oldukça güçtür. Ayrıca, bazı örencilerin yeterli sosyal beceri ve duyguları yönetme becerilerine sahip olmamaları, saldırgan davranılar göstermeleri, özdenetimlerinin ve problem çözme

17 3 becerilerinin zayıf olmasının yanı sıra aile problemlerinin de bulunması, sınıf ve okul ortamında kiilerarası çatımalara ve anlamazlıklara neden olabilmektedir. Bu nedenle okul ortamında çocuk ve ergenlere iddetten korunma yolları ve iddet ile baa çıkabilmelerini salayacak becerileri kazandırmak gerekmektedir. Okullarda istenmeyen davranılarla ba etmenin yanı sıra okul öncesinden balayarak hem bireyin toplumsal ilikilerdeki yeterliini vurgulayan sosyal becerilerin, hem de kendi duygularını anlama ve yönetme becerilerinin gelitirilmesine odaklanılmalıdır. Yaam becerileri adı da verilen bu beceriler, bir dizi alt becerileri de içeren iletiim becerileri, baa çıkma, problem çözme, karar verme ve çatıma çözme becerileri olarak ele alınmaktadır (Türnüklü, 2002). Örencilere, kendi davranılarını biçimlendirme, sorunlu davranılarını deitirme ve yönetme, aralarındaki çatımaları yapıcı ve bütünletirici olarak çözme ve yönetme becerisinin kazandırılması, örencinin kendi davranıları üzerindeki denetim ve sorumluluk duygularını gelitirmektedir. Buna balı olarak örenme ve öretme süreci, örencilerin sorunlu davranı ve çatımalarından daha az etkilenecei için, hem öretmenin hem de örencilerin örenme etkinliklerine ayırdıkları zaman ve enerji de artacaktır. Böylece öretmen ve örencinin öretim ortamındaki verimlilii ve etkililii de artacaktır (Johnson ve Johnson, 1996). Ergenlerde iddeti engellemeye yönelik programların birçou, belirli risk faktörlerini azaltıp koruyucu faktörleri arttırmayı amaçlamaktadır. Örencilerin geliimsel yeterlilikleri de gözönünde bulundurularak hazırlanan çatıma çözme eitim programları da bu düünceye dayanmaktadır. Bu aratırmada, çatıma çözme eitim programının ortaöretim dokuzuncu sınıf düzeyindeki örencilerin çatıma çözme becerilerine olan etkisi incelenmitir Aratırmanın Amacı Bu aratırmanın amacı, ortaöretim dokuzuncu sınıf düzeyindeki örencilere uygulanan çatıma çözme eitim programının, örencilerin kendi aralarında yaadıkları çatımaları yıkıcı çatıma çözme yollarıyla çözmekten daha çok, özdenetim becerileri ile bir otoriteye ya da yetikine gereksinim duymaksızın yapıcı çatıma çözme yollarını kullanarak çözmelerinde etkili olup olmadıını ortaya koymaktır.

18 4 Bu temel amaç dorultusunda aaıdaki denencelerin doruluu test edilmitir. 1. Çatıma çözme eitim programı uygulanan deney grubundaki örencilerin ÇÇDBÖ nin Problem Çözme alt ölçeinden aldıkları öntest, sontest puan ortalamalarıyla bu programın uygulanmadıı kontrol grubundaki örencilerin öntest, sontest puan ortalamaları arasında deney grubu lehine anlamlı bir fark vardır. 2. Çatıma çözme eitim programı uygulanan deney grubundaki örencilerin ÇÇDBÖ nin Saldırganlık alt ölçeinden aldıkları öntest, sontest puan ortalamalarıyla bu programın uygulanmadıı kontrol grubundaki örencilerin öntest, sontest puan ortalamaları arasında deney grubu lehine anlamlı bir fark vardır. 3.Problem çözme puanlarında deney grubunda gözlenen bu fark kalıcıdır. 4.Saldırganlık puanlarında deney grubunda gözlenen bu fark kalıcıdır Aratırmanın Gerekçe ve Önemi Yaamın her anında karılaılan çatıma toplumsal yaamın bir gerçei olduundan çatımaların ortaya çıkma sıklıını azaltmak yerine çatımaların olası yıkıcı etkilerini en aza indirip, olumlu ve yapıcı çatıma çözme becerilerini gelitirmeye çalımak daha ilevsel olacaktır. Okul, kiilerarası iletiimin youn olarak yaandıı bir ortamdır. Bu ortamı paylaan örencilerin birbirlerinden farklı özellikleri ve yaantıları olmasından dolayı kiilerarası etkileimlerinin zaman zaman çatımaya dönümesi kaçınılmazdır. Örencilerin içinde bulundukları ya döneminin özellikleri de çou zaman okuldaki çatımaların nedeni olabilmektedir. Örnein, ergenlik döneminde yalnızca kendi düüncelerini ve bakı açısını doru bulan ergen, hem kendi içinde hem akranlarıyla hem de yetikinlerle sıklıkla çatıma yaayabilmektedir. Son günlerde basında çıkan haberler, çocuklar ve gençlerde iddet eiliminin hızla arttıını göstermektedir. Okullarda örencilerin yaadıkları problemleri iddete bavurarak çözmeleri, kendilerine olduu kadar arkadaları ve öretmenleriyle olan ilikilerine de zarar vermektedir.

19 5 Çatımaların youn olarak yaandıı ergenlik döneminde örencilerin yapıcı çatıma çözme becerilerine sahip olmaları, bu dönemde yaayacakları çatımaları, olumlu bir biçimde çözmelerini salayacaktır (Tatan, 2004). Okullarda yaanan çatımaların çözümünde yetikinlerin müdahale ettii geleneksel yöntemler barıçıl ve demokratik ortamın salanması için yeterli deildir. Bu nedenle, okullarda barıçıl bir ortamın salanabilmesi için örencilerin geliimine katkıda bulunabilecek becerilerin kazandırıldıı programların uygulanması gerekmektedir (Öner, 2000). Yetikinlerin, akranlar arasındaki çatımaları çözme sürecine müdahale etmeleri çounlukla problemleri büyütmekte ve karmaıklatırmaktadır. Hatta yaanan bu çatımalar nedeniyle çocuklar cezalandırıldıında çatımalar daha da büyümektedir. Akran çatımalarını çözmeye öretmenin gereinden fazla müdahale etmesi, örencilere kendi çatımalarını çözemedikleri mesajını vermekte, yalnızca öretmenin problemleri çözme bilgi ve becerisine sahip olduunu pekitirerek örencinin daha baımlı olmasına neden olmaktadır. Bu durum, hem öretmeni hem de örenciyi olumsuz bir biçimde etkilemektedir. Örencilerin baarı, yeterlilik ve güç duygusu gelitirmelerini engelleyerek benlik saygısını olumsuz yönde etkilemektedir. Küçük problemleri örenciler adına çözme giriiminde bulunan öretmenlerse tüm örencilerin sorunlarına yetiememektedirler. Bu yıılma, öretmenler açısından yalnızca enerji kaybına neden olmayıp aynı zamanda öretime ayıracakları zamanı da azaltmaktadır. Akran çatımalarına öretmenin çok sık müdahalede bulunmasının dezavantajları göz önünde bulundurularak bu sürece örencilerin katılımı yararlı olacaktır (Jones ve Jones,1998). Olumlu ve yapıcı sonuçları olan çatıma çözme becerilerinin günlük yaam içerisinde örenilmesi her zaman mümkün olmamaktadır. Bu durumda yetikinlerin bu becerileri örencilere sistemli bir ekilde öretmeleri gereklidir. Etkili çatıma çözme becerilerinin örenilmesinin, etkili yaamayı salayan ve yaamın kalitesini artıran yanları vardır. Daha büyük sorunların olumasını önleme ve olanların da artmasını engelleme açısından bu tür önleme çalımalarının özellikle okullarda gerçeklemesi gerekmektedir (Korkut, 2004). Türnüklü, (2003) örencilerin bir kısmının çatıma yönetim becerilerine sahip olduklarını, ancak bu yöntemlerin yapıcı olmadıını ve dier örenciler tarafından paylaılmadıını belirtmektedir. Çatımaların olumlu ve yapıcı olarak yönetiminin baarılabildii koullarda, çatımanın örencilerin toplumsal, duygusal, kiilik, ahlak ve

20 6 bilisel geliimlerini destekleyerek, etkili eitim ve öretimin yapıldıı salıklı okul ortamlarının olumasına katkıda bulunabilecei vurgulanmaktadır. Bu tür becerilerin öretildii programların kendilik deerini artırıcı, okula daha iyi devam salayıcı, örencilerin disiplinsiz olarak nitelenen davranıları ile ilgili okul psikolojik danımanının ve öretmenlerin harcadıkları zamanları azaltıcı, örenciler arasında sorun çözmeyi ve liderliin geliimini arttırıcı katkıları vardır (Benson, 1993). Bu tür programlara katılarak iletiim becerilerini gelitiren ve yaama geçiren her birey yakın çevresinden balayarak geni kitlelere ulaan iyi bir model olacaktır. Ancak bu yolla kiilerin bireysel yaamına ve sosyal ilikilerine yönelik uzlamacı, yapıcı, uyumlu ve barıçıl tutumlarla çatımaların çözümlenecei bir toplum yaratılabilir. Bu nedenle, son zamanlarda çatıma çözme ile ilgili eitim programlarında gerek yurt içinde gerekse yurt dıında bir artı gözlenmektedir (Korkut, 2004). Bu çalımada ortaöretim dokuzuncu sınıf örencilerine yönelik 9 oturumdan oluan çatıma çözme eitim programı gelitirilmitir. Burada amaç, koruyucu ve önleyici rehberlik hizmetleri dorultusunda hazırlanan eitim programının etkililiini incelemektir. Bu program, örencilerin hem okul ortamında hem de gelecekte karılaacakları ve yaamlarını etkileyecek problemlerle yetikin denetimi olmadan kendi kendilerine ba etmelerini kolaylatıracak becerilerin öretilmesini içermektedir. Okullarda etkili eitim ve öretim ancak iddet içeren davranıların önlenmesi, güvenli ve barıçıl bir ortamının salanması halinde gerçekleebilir. Bu çalımada, gelitirilen çatıma çözme eitim programının okullarda uygulanması örencilerin akranları, öretmenleri ve dier yetikinlerle salıklı ilikiler kurmalarını ve çatımalarını etkili yollarla çözme becerileri kazanmalarını salayacaktır. Aynı zamanda örencilerin kendi kendilerini yöneterek iç denetimlerini kazanmaları ve sorumluluk duygularının gelimesine yardım edecektir. Böylece okullarda etkili eitim ve öretimin gerçekletii, güvenli ve barıçıl ortamların olumasına yardımcı olacaktır Aratırmanın Sınırlılıkları Aratırmanın sınırlılıkları aaıda belirtilmitir. 1. Bu aratırma, Adana ili Seyhan ilçesinde bulunan Fatih Ticaret Meslek Lisesi nde eitim-öretim yılında örenim gören dokuzuncu sınıf örencilerinden çatıma çözme eitimi çalımasına devam eden deney grubundaki

21 7 örencilerle, böyle bir eitim almayan kontrol grubundaki örencileri kapsamaktadır. Bu nedenle aratırma bulguları, öncelikle bu gruba ve benzer eitimi alan ve benzer nitelikleri taıyan örencilere genellenebilir. 2. Bu aratırmada verilen çatıma çözme eitimi, aratırmanın amaçları dorultusunda gelitirilen çatıma çözme eitim programı ile sınırlıdır. 3. Aratırmada, Çatıma Çözme ile ilgili ölçümler, Çatıma Çözme Davranıını Belirleme Ölçeinin (ÇÇDBÖ) (Koruklu, 1998) ölçtüü özelliklerle sınırlıdır Tanımlar Bu aratırmadaki temel kavramlar aaıda tanımlanmıtır. Kiilerarası likilerde Çatıma: Çatıma, iki ya da daha fazla kiinin isteklerinin birbiriyle uyumaması sonucunda ortaya çıkan anlamazlıktır (Mourer, 1991). Çatıma en az iki taraf arasında, deer, fikir, inanç, ilgi, algı, kültürel faktörler, sosyal roller, ihtiyaçlar, iletiim becerileri yönünden farklılıklar olduu durumlarda yaanabilen, gerilim, engellenme, rekabet, deiiklik ve müdahaleler sonucunda yaanan durumlardır (Kavalcı, 2001, s.10). Çatıma Çözme: Anlamazlıkları olan tarafların, baarılı bir sonuca ulamak için birlikte yürüttükleri bir çalıma sürecidir (Mourer, 1991). Çatıma Çözme Davranıları: Bireylerin yaadıkları çatımaları çözmek için gösterdikleri tepkilerdir. Bunlar genellikle kaçma, saldırganlık (kavga etme) ve ibirlii (problem çözme) eklinde üçe ayrılmaktadır (Öner, 2000, 196). Bunlar aaıda açıklanmaktadır. Kaçınma: Tarafların, hiç çatıma yaamamı gibi sorunlarını görmezden gelmeleri ya da çatımanın varlıını inkar ederek hem kendi isteklerine hem de karı tarafın isteklerine kayıtsız kalmasıdır. Saldırganlık (kavga etme): Tarafların birbirleriyle konumak ve çözüm üretmeye çalımak yerine, karı tarafa saldırarak ya da iddet uygulayarak bir çözüme ulamak istemesidir. birlii (problem çözme): Tarafların birbirlerini suçlamadan ve birbirlerine zarar vermeden sorunlarını ibirlii yaparak çözmeleridir.

22 8 BÖLÜM II ÇATIMA ÇÖZMEYLE LGL KURAMSAL AÇIKLAMALAR VE LGL ARATIRMALAR Bu bölümde, çatıma kavramı, çatımanın nedenleri, türleri, önemi, çatıma çözme davranıları, çatıma çözme süreciyle ilgili açıklamalara, kuramsal görülere ve konuyla ilgili aratırmalara yer verilmitir Çatımanın Tanımı Çatıma genellikle olumsuz bir kavram olarak deerlendirilir. Bunun nedeni, çatıma hakkında yeterli bilgiye sahip olmama ya da geçmiteki olumsuz yaantılardan dolayı çatımaya olumsuz bir anlam yükleme olabilir. Aslında çatımalar, ne olumlu ne de olumsuzdur. Bir tehlike belirtisi olabilecei gibi yeni fırsatları da beraberinde getirebilir. Çatımanın olumlu ya da olumsuz sonuçlanması, çatımanın hangi artlar altında olduuna ve nasıl çözümlendiine balıdır. Çatıma, çeitli aratırmacılar tarafından aaıdaki gibi tanımlanmaktadır. Deutsch e (1973) göre çatıma, birbirine uymayan etkinlik, çıkar, istek ya da deerlerdeki farklılıklar veya bireyler arasında yaanan rekabettir (Akt. Akbalık, 2001). Çatıma birbiriyle uyumayan davranıların varolduu durumlarda ortaya çıkmaktadır. Birbiriyle uyumayan bu davranılar iki ya da daha fazla kii arasında olabildii gibi gruplar arsında da olabilir. Mourer (1991) ise, çatımayı iki ya da daha fazla tarafın isteklerinin birbiriyle uyumaması sonucu ortaya çıkan anlamazlık olarak tanımlamıtır. Akbalık (2001) bu tanımlardan yola çıkarak çatımayı, birbiriyle iliki içinde bulunan iki ya da daha fazla taraf arasında kaynakların sınırlı olması, deerlerin, gereksinimlerin ve çıkarların birbiriyle uyumaması sonucu ortaya çıkan anlamazlık olarak tanımlamıtır. Wilmot ve Wilmot a (1978) göre ise, çatıma en az iki kii arasında, birbirine zıt amaçların olması, yeterli olmayan kaynakların paylaılması ve bir tarafın amacına

23 9 ulamasını dier tarafın engellemesi sonucu ortaya çıkan bir mücadeledir (Akt. Pekkaya, 1994). Pekkaya (1994), Blakeway in (1988) çatımaların temel özellikleriyle ilgili görülerini, u ekilde özetlemektedir. 1. Çatıma, yapıcı veya yıkıcı sonuçları olabilen doal bir süreçtir. 2. Çatıma, kiiler, gruplar, toplumlar, ülkeler arasındaki tüm önemli ilikilerin doasında vardır. 3. Çatımalarla baa çıkma yolları tartıan tarafların kendileri tarafından bizzat kullanılabilecei gibi, tarafsız olarak yardımı istenen arabulucular tarafından da kullanılabilir. 4. Çatıma iletiim yoluyla yapıcı bir ekilde çözümlenebilir. 5. Çatımalara çözüm bulma becerileri durumun analizini yapma, tarafları bir araya getirme, tarafları rekabet ortamından alarak problem çözme ortamına yöneltme, ibirlii ve güven yaratma, gözlem yapma, dinleme ve konuma gibi iletiim becerilerini kapsar. 6. Çatımalara çözüm bulma, üretici sonuçlar almaya yönelik bir problem çözme sürecidir Çatıma Türleri Johnson & Johnson (1991) dört tür çatımadan söz etmektedir. Bunlar; tartıma, kavramsal çatıma, çıkar çatıması ve geliimsel çatımadır. Bu çatımalar, günlük yaamda deiik zaman ve mekanlarda, farklı kiilerle yaanabilir. Bazen bu çatımaların iki ya da daha fazlası bir arada bulunabilir. Bu çatıma türlerine ait açıklamalar aaıda yer almaktadır: 1. Tartıma: Kiinin bilgi ve düünceleri bakalarına uymadıı zaman ortaya çıkar ve iki kii bir anlamaya varmaya çalıırlar. Anlaamadıkları durumda ise tartıma çıkar. 2. Kavramsal çatıma: Kiinin zihninde bulunan bilgiye uymayan yeni bir bilgi örenmesi durumunda ortaya çıkar. Bu iki zıt düüncenin birbiriyle uzlatırılması gerekir. Kavramsal çatıma, bilimsel merak dourur. Bu da kiiyi daha fazla bilgi aramaya, yeni tecrübeler edinmeye ve daha uygun bilisel görü ve akıl yürütme sürecini aramaya güdüler.

24 10 3. Çıkar çatıması: Farklı amaçlara ulamak isteyen iki kiinin yaptıkları davranıın veya gösterdikleri çabanın birbirini engellemesi sonucu ortaya çıkar. Bireyler, birbirleri ile etkileim halinde oldukları için yaptıkları davranılar, bakalarını etkiler ve bakalarından etkilenir. Bu tür çatımaların çözümü için, tarafların birbirlerine istek ve beklentilerini belirtmeleri ve ibirlii yapmaları gereklidir. 4.Geliimsel çatıma: Kiinin içinde bulunduu geliim dönemine balı olarak sahip olduu, farklı istek, beklenti ve bakı açısı çevresindeki kiilerle çatıma yaamasına neden olur. Örnein, ergenlik dönemindeki gencin ailesiyle ve arkadalarıyla çatıma yaaması gibi. Bu aratırma kapsamında hazırlanan çatıma çözme eitim programı ergenlere yönelik olduundan daha çok geliime balı olarak ortaya çıkan çatımaların, tartıma anlamında çatımanın ve çıkar çatımalarının çözümü için gerekli olan becerileri kazandırmaya yöneliktir Çatımanın Nedenleri Yaamımızın ayrılmaz bir parçası olan çatımalar, yaamın her anında ve her ortamda yaanabilmektedir. Çou zaman bu çatımalardan kaçmak da mümkün deildir. Yaanan bu çatımaların yapıcı bir ekilde çözümlenebilmesi için, öncelikle sorunun ne olduunu doru saptamak ve uygun bir çözüm yolu izlemek gerekmektedir. Ne tür bir sorunla karı karıya olduumuzu doru bir biçimde tanımlayabilmek için de sorunların nedenleri hakkında bilgi sahibi olmamız gerekmektedir. Kiilerarasında yaanan çatımaların çok farklı nedenleri olabilir. Çatımanın nedenleriyle ilgili ema, ekil 1 de (Öner, 2000, 199) yer almaktadır.

25 11 ÇATIMA EMASI ÇATIMANIN KAYNAI SINIRLI KAYNAKLAR - Zaman - Para - Mal KARILANMAMI TEMEL PSKOLOJK GEREKSNMLER a. Ait Olma b. Güç c. Özgürlük d. Elenme FARKLI DEERLER - nançlar - Öncelikler - lkeler ÇATIMA ÇATIMAYA GÖSTERLEN TEPKLER Kaçma - Çekilme - nkar - Görmezlikten Gelme Kavga - Tehdit - Saldırı - Öfke Problem Çözme - Anlayı - Saygı - Çözüm Kaybet/Kaybet Kaybet/Kazan Kaybet/Kazan Kaybet/Kaybet Kazan/ Kazan Kazan /Kazan ekil 1. Çatımanın Nedenleri (Öner, 2000, 199) ekil 1 de görüldüü gibi kiilerarasında yaanan çatımaların nedenleri üç grupta toplanmaktadır. Bunlar; karılanmayan temel psikolojik gereksinimler, sınırlı olan kaynakların paylaımı ve farklı deerlere sahip olmadır.

26 12 1. Karılanmayan Temel Psikolojik Gereksinimler: nsanlarda güç elde etme, ait olma, özgürlük ve elenme olmak üzere dört temel psikolojik gereksinim vardır. nsanlar, hayatta kalma ve canlı varlıını sürdürme isteinden kaynaklanan bu gereksinimlerini farklı yollarla karılamaya çalıabilirler. Eer insanların bu gereksinimlerini karılama giriimleri engellenirse, kiilerarasında çatımaların yaanması kaçınılmazdır. Karılanmayan psikolojik gereksinimler nedeniyle yaanan çatımaların çözümlenebilmesi için öncelikle hangi gereksinimin karılanmadıı belirlenip, bu gereksinimi karılamanın farklı yolları kiiye öretilmelidir (Öülmü, 2004). Psikolojik gereksinimlerle ilgili ayrıntılı açıklamalar aaıda yer almaktadır. - Ait Olma Gereksinimi: Ait olma ve iliki gereksinimi, örencilerin sınıftaki içsel güdülenmesi için gereklidir. Hangi yata olursa olsun bütün örenciler için akranları tarafından tanınmak ve kabul edilmek önemli bir psikolojik gereksinimdir. nsanlar kendilerini bir gruba ait hissettiklerinde, kendilerini daha güçlü hissetmekte ve hayatta kalma olasılıkları da artmaktadır. Bu gereksinim, çeitli gruplara üye olunarak, sevme, sevilme, paylama ve bakalarıyla ibirlii gibi ilikilerin sürdürülmesi ve gelitirilmesiyle karılanabilmektedir. Bu nedenle insan hayatında ailenin, okulun, arkada gruplarının vb. çok önemli bir yeri vardır. Kii, ait olduu gruptan dılandıı zaman ya da grup üyeleriyle olan ilikilerde problemler yaadıında bu gereksimi karılanmamı ya da engellenmi olduundan çatımalar ortaya çıkmaktadır. - Güç Gereksinimi: nsanlar güç elde etme gereksinimlerini farklı yollarla karılayabilirler. Bu gereksinim, bazı kiilerde bir görevi baarıyla yerine getirme, bakaları tarafından saygı görme, takdir edilme eklinde karılandıı gibi, bazılarında ise fiziksel olarak güçlü olma ve parasal anlamda güçlü olmayla karılanır. Bu tür gereksinimlerini karılamaya çalıan bir kiinin bu çabası engellendiinde ya da kiinin kendini güçsüz hissetmesine neden olan herhangi bir olayın yaanması sonucunda, bu durum, kiilerarasında çatımaya neden olabilir. - Özgürlük Gereksinimi: Özgür olmak, yaam içerisinde seçeneklere sahip olmak, karar verme ve seçim yapabilmek anlamına gelmektedir. Bir kiinin seçeneklerini sınırlamak, seçim yapmasını engellemek ve onu yönlendirmek, özgürlük gereksiniminin karılanmasını engelleyeceinden, kiilerarasında çatımalara neden olabilir.

27 13 - Elenme Gereksinimi: Yapılan iten zevk almak, gülme, elenme ve oyun oynamayla karılanan bir gereksinimdir. Bu gereksinimi karılama giriiminin engellenmesi de kiilerarasında çatımaya neden olabilir. 2. Sınırlı Kaynakların Paylaımı: Sınırlı kaynakların paylaımındaki anlamazlıklar, çatımaya neden olur. Sınırlı kaynaklar, para, mal, zaman ya da bunların birleiminden oluabilir. Karılanmayan temel gereksinimler, sınırlı kaynakların paylaımıyla ilgili çatımaların merkezinde yer alır. Bu kaynakların paylaımı konusunda, rekabetçi bir tutum yerine ibirlii yaparak kaynakların arttırılmaya çalıılması, tarafların birbirlerinin çıkarlarını gözeterek çözüm üretmesini salar. 3. Farklı Deerlere Sahip Olma: Her insan inançları, öncelikleri ve ilkeleri konusunda farklı deerlere sahiptir. Sahip olunan deerler, farklı istekleri de beraberinde getirir. Buna balı olarak deerlerdeki bu farklılıklar çatımalara yol açabilmektedir. Farklı deerlerden kaynaklanan çatımaların çözümü oldukça güçtür. Çünkü insanlarda, kendi benimsedikleri deerleri, dier insanlara karı koruma ve deitirme konusunda direnç gösterme eilimi vardır. Eer kiiler, deer ve inançları konusundaki farklılıklarına ramen birbirlerini kabul ederlerse çatımaların çözümü daha kolay olabilir. Hale e (1988) göre, farklı kiilik özelliklerine, deerlere ve düünce yapısına sahip olan kiilerin etkileimde bulunmaları, çatımalara neden olmaktadır. Farklı özelliklere sahip örencilerin bir arada olduu okul ortamlarında bu tür çatımaların yaanması kaçınılmazdır. Örencilerin gereksinimlerini gidermeye yönelik davranılarının akranları tarafından istemli ya da istemsiz bir ekilde engellenmesi çatımalara neden olabilmektedir. Kreidler e (1984) göre ise, örenciler arasındaki çatımalar 6 nedenden kaynaklanmaktadır. Bu nedenler; 1. Örencilerin birlikte örenmek yerine birbirlerine karı örenmeye çalıtıkları rekabetçi sınıf ortamı 2. Güvensiz ve arkadaça olmayan hogörüsüz sınıf ortamı, 3. Çatımalara temel oluturan düük iletiim, yanlı anlama ve yanlı algılama, 4. Duyguların uygun olmayan biçimde ifade edilmesi (öfke duygusunun saldırgan anlatımı ve engellenme durumunda kendini kontrol edememe), 5. Zayıf çatıma çözme becerileri ile çatımaya yaratıcı tepki verememe, gücün yanlı kullanımı, esnek olmayan kurallar, sürekli olarak gücün otoriter tarzda kullanımıdır (Akt. Türnüklü, 2003).

28 Çatıma Çözme Davranıları Çatıma yaayan bireyler, yaadıkları çatımaları çözmek için çok farklı davranılarda bulunurlar. Bu konuda çalıan aratırmacılar, (Johnson ve Johnson, 1994) 5 tür çatıma çözme biçimi belirlemilerdir. Bunlar aaıda açıklanmıtır. 1. Zorlama (Forcing): Bu davranı biçiminde, çatıma durumunda taraflardan birinin kendi çözümlerini ve isteklerini karı tarafa kabul ettirme istekleri vardır. Bu ekilde çatıma çözmeye çalıan kiilerin kendi amaçları, ilikilerinden daha önemlidir. Amaçlarını gerçekletirmeye çalıırken, bakalarının ihtiyaçları ile ilgilenmezler. Burada bir kazan kaybet çabası söz konusudur. 2. Uyma (Accommadation): Taraflardan birinin kendi isteklerini gözardı ederek, karı tarafın isteklerini yerine getirmek için çaba harcamasıdır. Bu kiiler için ilikiler önemliyken amaçlar çok az önem taır. Bu davranıı seçen kiilerin kabul edilme gereksinimleri vardır. Karı tarafın söylediklerine uyarak çatımadan kaçınılabileceini düünürler. Aksi takdirde çatıma devam ederse ilikinin zarar görecei kaygısını taırlar. 3. Uzlama (Compromise): Taraflardan birinin, dierinin isteklerinin bir kısmını karılamak için kendi isteklerinin bir kısmından taviz vererek, iki istek arasında uzlama yolu aramasıdır. ki tarafın da bir eyler kazanacaı bir çözüm yolu bulma çabası vardır. 4. birlii (Collaboration): Taraflar sorunlarıyla, gereksinmeleriyle ne kadar ilgileniyorlarsa aynı biçimde karı tarafın duygu, gereksinim ve istekleriyle de ilgilenirler. Bu kiiler çatımaları çözülebilir problemler olarak görebilirler. Hem kendilerine hem de karı tarafın amaçlarına hizmet edecek çözümler arayarak ilikilerini sürdürürler. Sonuçta iki tarafın da memnun olması esastır. Bu kısaca problem çözme davranııdır. 5. Kaçınma (Avoidance): Taraflardan birinin, dierinin isteklerine karı kayıtsız kalmasıdır. Kaçınma biçimini benimseyenler çatıma yaratabilecek kii ve konulardan uzak dururlar. Çatımaların çözülemeyeceine inanırlar. Genelde insanlar bu yöntemi hiç kazanma ansları olmadıı zaman seçerler. Ya da karı tarafın haklı ve kendilerinden daha güçlü olduuna inandıkları zaman kaçınma davranıına bavururlar (Koruklu, 1998).

29 15 Tarafların çatımayı çözmek için seçtikleri davranı biçimi çatımanın yapıcı ya da yıkıcı olmasını belirlemektedir. Zorlama ve kaçınma genel olarak yıkıcı çatıma çözme grubuna giren davranı biçimleridir. Uyma, çatımadan kaçınma sürecine uygun bir davranı biçimidir. Bu davranıların uygulanması durumunda kii çatıma sonucunda olumsuz duygular yaamaktadır. Uzlama ve ibirlii ise yapıcı çatıma çözme biçimleridir. Kiiler bu davranı biçimleriyle çatımalarını çözdüklerinde olumlu duygular yaamaktadırlar (Deutsch,1973; Akt. Kavalcı, 2001). Gordon (2005) ve Simith ve Sidwell (1990) ise, kaçınma, saldırganlık ve problem çözme olmak üzere üç çeit çatıma çözme davranıı belirlemilerdir. Bu çatıma çözme davranıları ve olası sonuçları ekil 2 de yer almaktadır. Çatıma Çözme Davranıları Kaçınma Saldırganlık Problem Çözme Kaybet - Kazan (Kaybet - Kaybet) Kazan - Kaybet (Kaybet - Kaybet) Kazan - Kazan ekil 2. Çatıma Çözme Davranıları (Simith ve Sidwell, 1990). ekil 2 de yer alan çatıma çözme davranıları ve olası sonuçları aaıda açıklanmaktadır. 1. Kaçınma: Bir çatıma durumunda kaçınma davranıını seçen birey, problemin varlıını reddederek problemden kaçınmayı tercih eder, çözüm için uramaz. Sonuçta taraflardan biri kazanırken, dieri kaybediyormu gibi görünse de her iki taraf da kaybeden durumundadır. 2. Saldırganlık: Taraflardan birinin karı taraf üzerinde güç kullanarak, sorunu yıkıcı bir biçimde çözmeye çalımasıdır. Böyle bir ortamda, her iki taraf da kendi çıkarlarını korumaya çalıır ve kendisinin haklı olduuna inanır. Taraflar youn öfke duygusuyla birbirlerine fiziksel ya da sözel olarak saldırıda bulunabilirler. Çatıma sonrasında, taraflardan birisi isteklerini elde ederken, taraflar arasındaki ilikiler zarar görür, aralarında kırgınlık ve gerginlik oluabilir.

30 16 Yıkıcı çatımada taraflar, çatımayı kazanılması gereken bir süreç olarak görürler. Her iki taraf da kendisinin kazanabilmesi için karı tarafın kaybetmesi gerektiine inanır ve bunun için çaba sarfeder. Taraflar birbirlerinin gereksinim ve isteklerine önem vermezler. Sonuçta, her iki taraf da kaybeder. 3. Problem Çözme: Taraflar ortada bir problemin olduunu kabul ederler ve birbirlerine zarar vermeden, sorun üzerine odaklanarak her iki taraf için de en iyi olan çözüm yolunu bulmaya çalıırlar. Sonuçta, her iki taraf da kazanır. Johnson ve Johnson (1991) ise, bir çatıma karısında ilikinin önemi ve amacın önemine verdikleri deere balı olarak insanların deien be farklı çözüm stratejisinden birisini izleyebileceklerini belirtmitir. Bu çatıma çözme stratejileri ekil 3 de yer almaktadır. Çok Oyuncak ayı (yatıtırma) Bayku (yüzleme) likinin önemi Tilki (uzlama) Az Kaplumbaa (geri çekilme) Az Amacın önemi Köpek balıı (güç kullanma) Çok ekil 3. Çatıma Çözme Stratejileri (Johnson ve Johnson, 1997, 342) ekil 3 de görüldüü gibi, bu çatıma çözme stratejilerinin her biri bir hayvanla simgelenmitir. Bir çatıma durumunda hangi stratejinin kullanılacaı ise iki faktöre göre belirlenmektedir. Bu faktörlerden biri, çatımaya yol açan amacın önemi, dieri ise, çatıma yaanan kiilerle olan ilikinin önemidir. 1. Kaplumbaa (geri çekilme): Bu stratejiyi izleyenler, çatıma yaratan durumlardan ve kiilerden uzak durarak geri çekilirler. Kendilerini çaresiz hissettiklerinden çatımayı çözmeye uramazlar, bunu gereksiz bulurlar. Kaplumbaalar için ilikileri de amaçları da önemli deildir. 2. Oyuncak ayı (yatıtırma): Bu stratejide ise, ilikileri sürdürmek, amaçlardan daha önemli olduundan, taraflar bir çatıma sırasında ilikilerinin bozulmaması için

31 17 kendi amaçlarından vazgeçerek çatımayı yatıtırmaya çalıırlar. Bakaları tarafından kabul edilmek ve sevilmek onlar için çok önemlidir. 3. Tilki (uzlama): Uzlama stratejisini izleyenler, her iki tarafın da kazanacaı çözüm yolunu bulmak için uzlamacı bir tutum sergilerler. Bunun için amaçlarının bir kısmından vazgeçer, karı tarafı da bu konuda ikna etmeye çalıırlar. 4. Köpek balıı (güç kullanma): Bu stratejide taraflar için, kendi amaçlarına ulamak, ilikilerinden daha önemlidir. Bakalarının gereksinimleriyle ilgilenmezler, bakaları tarafından sevilmek onlar için çok da önemli deildir. Amaçlarına ulaabilmek için güç kullanır, karısındaki kiiyi zorlar, ezmeye çalıır, hep kazanan taraf olmayı isterler. 5. Bayku (yüzleme): Yüzleme stratejisini kullanan taraflar için ilikileri de amaçları da onlar için çok önemlidir. Taraflar, her iki tarafın da kazanacaı çözüme ulamaya çalıırlar. Literatürde yer alan sınıflamalardan yola çıkılarak çatıma çözme davranılarını saldırgan ya da yıkıcı, problem çözme ya da yapıcı ve kaçınma stratejisi eklinde üç genel gruba ayırmak mümkün olmaktadır Çatıma Çözme Süreçleri Yaanan çatımaları daha yapıcı ve sistematik bir biçimde çözmek amacıyla gelitirilmi çatıma çözme süreçleri vardır. Bunlar; hakem kararı, pazarlık ve arabuluculuktur (Sweeney ve Carruthers,1996). Bu yapılandırılmı çatıma çözme süreçleri aaıda açıklanmıtır. 1. Hakem Kararı (Arbitration / Adjudication ): Çatıma yaayan tarafların, problemi kendi aralarında çözemediklerinde, üçüncü bir kiiye bavurmaları durumudur. Bu üçüncü kii, tarafsızdır ve karar verme yetkisine sahiptir. Her iki tarafın da uymak zorunda olduu davranıı belirler. 2. Pazarlık (Negotiation): Bu yöntem, günlük yaamda oldukça sık kullanılan bir yöntemdir. Pazarlık yoluyla çözüme gidilen bir çatıma durumunda, taraflar problemin ortak çözümü için çaba gösterir, birbirlerinin farklı yönlerini, deer, inanç ve gereksinimlerini tartımaya gönüllü olurlar. Bu çatıma çözme süreci iki temel yaklaıma göre yapılabilmektedir. Bunlar; durumu esas alan ve çıkarları esas alan yaklaımlardır.

32 18 a. Durumu Esas Alan Pazarlık Yaklaımı: Çatıma yaayan taraflar, kendi gereksinim ve çıkarlarına uygun olan seçenek ve durumları birbirlerine açıklayarak orta yolu bulmaya çalıırlar. b. Çıkarları Esas Alan Pazarlık Yaklaımı: Çatıma yaayan her iki tarafın da çıkarlarının ve gereksinimlerinin göz önünde bulundurulduu bir çatıma çözme sürecidir. Burada taraflar olabildiince elde etmeyi istedikleri sonuç üzerinde dururlar. 3. Arabuluculuk (Mediation): Arabuluculuk süreci, tarafların, belirli bir plan dorultusunda, üçüncü bir kiinin yardımıyla çözüme ulamaya çalımalarıdır. Bu süreçte taraflar sorunu çözmek için gönüllüdür. Üçüncü kii ise, tarafların ortak çözüme ulamalarında; iletiim becerilerini kullanarak ve problem çözme basamaklarına uygun olarak taraflara yardım eder. Bu tez kapsamında hazırlanan çatıma çözme eitim programında, bu yapılandırılmı çatıma çözme yöntemlerinden her iki tarafın da gereksinim ve çıkarlarının gözetildii, bir anlamda her iki tarafın da kazandıı, üçüncü bir kiiye gereksinim duymaksızın tarafların kendi problemlerini kendi aralarında çözmelerini salayan pazarlık çatıma çözme süreci esas alınmıtır Çatıma Çözme Sürecinin Basamakları nsanlar, olanla olması gereken durum arasındaki farkın yol açtıı gerginlikten kurtulmak isterler ve bunun için de farklı yollara bavururlar. Bunlardan bazıları, kiiyi istedii sonuca ulatırırken bazıları ulatırmayabilir. Sorun çözme, mevcut durumla olması gereken durum arasındaki farkın algılandıı ve bunun yol açtıı gerginlii ortadan kaldırmaya yönelik çabaları içeren bilisel ve davranısal bir süreçtir. Bu süreç sorunun fark edilmesiyle ve nedenlerinin anlaılmasıyla balar, soruna çözüm buluncaya kadar devam eder (Öülmü, 2004, 9). Buna paralel olarak Mourer (1991) çatıma çözmeyi, tarafların çatıma çözmeyi baarılı bir sonuca götürmek için birlikte yürüttükleri bir çalıma süreci olarak tanımlarken; Duryea (1992) çatıma çözümünü, kiiler arasında uzlama yaratmak amacıyla tarafların çıkarlarını temel alarak yapılan pazarlık süreci olarak tanımlamıtır. Akbalık (2001) ise, çatıma çözmeyi, çatıma yaayan tarafların iletiimine dayalı ve her iki tarafında gelimesini ve kazanmasını salayan, ibirlii yapılan, çözüm

33 19 üretmeye dayalı bir süreç olarak tanımlamıtır. Çatıma çözme süreci, tarafların birbirlerini suçlamadan, uzlamacı bir ortam içerisinde, etkili iletiim kurarak sorunlarını konuabildiklerinde balamaktadır. Her iki tarafın da kazandıı yapıcı çatıma çözme süreci, sekiz basamaktan olumaktadır (Öner, 2000, s.201). Bunlar: 1. Olumlu ve etkili bir ortam oluturma: Çatıma çözme sürecine balarken tarafların olumlu bir tutum içerisinde olması, bu sürecin etkili bir biçimde sürdürülebilmesini salar. Olumlu ve etkili bir ortam oluturmaya çalıılırken dikkat edilmesi gerekenler aaıda açıklanmaktadır. Kendini Yapıcı Ve Olumlu Bir Tutuma Hazırlama: Çatıma yaayan tarafların sorunun çözümü için kendilerini, açık, olumlu ve objektif bir tutuma hazırlamalıdırlar. Zamanlama: Görüme için her iki tarafa da uygun olan zaman belirlenmeli ve taraflar kendilerini konumaya hazır hissettiklerinde iletiim balatılmalıdır. Yer: Tarafların kendilerini rahat hissedebilecekleri bir yer belirlenmelidir. Açılı cümlesi: Olumlu ifadeler içeren cümlelerle konumaya balamak, hem tarafların kendilerini rahat hissetmelerini salayacak, hem de karı tarafa, iletiime ve ibirliine hazır oldukları mesajını verecektir. 2. Algıları netletirme: Çatıma yaayan taraflar, sorunu önce kendi algıladıkları biçimde tanımlar, sonra da farklı bakı açıları dorultusunda yeniden tanımlarlar. Algılar netletirilirken, sorun parçalara ayrılmalı, olayların özüne deinilmeli, önyargılı olunmamalı, taraflar birbirlerini dikkatlice dinlemelidirler. Her iki taraf da birbirlerinin duygu, düünce ve gereksinimlerini anlamaya çalımalı ve birbirleriyle empati kurabilmelidirler. 3. Kiisel ve ortak istek ve gereksinimlere odaklanma: Taraflar birbirlerinin istek ve gereksinimlerinden haberdar olmalı ve ortak gereksinimler belirlenmelidir. 4. Olumlu enerjinin paylaımı: Her iki taraf da sahip oldukları olumlu enerjiyi harekete geçirirlerse, birbirlerini destekleyerek çözüme ulamaları kolaylaacaktır. 5. Önce gelecee yönelik çalıma, sonra geçmite yaananları deerlendirerek uzlama salama: Taraflar, öncelikle u an yaanan çatıma üzerine odaklanarak, çözüm bulmaya çalımalıdır. Daha sonra, geçmite yaanan çatımaların farkına varmalı, deerlendirmeli ve aynı yanlıları tekrarlamamalıdırlar.

34 20 6. Beyin fırtınası yoluyla seçenekler gelitirme: Çözüme ulamak için, her iki tarafın da çıkarlarına uygun seçenekler bulunmalı, kesin ifadelerde bulunmaktan kaçınılarak uygulanabilir gibi görünen seçeneklere odaklanılmalıdır. 7. Uygulanabilir seçenekleri belirleme: Uygulanabilirlii yüksek olan ve ortak gereksinimleri karılayan seçenekler belirlenmelidir. 8. Her iki taraf için de doyum salayacak adil anlamalar yapma: Taraflar çözüm seçeneklerini ortak bir biçimde deerlendirirler. Her iki tarafın da doyum salayacaı bir anlama yapılarak çatıma çözme süreci sonlandırılır Çatıma Çözmede Temel Beceriler Nattiv, Render ve Lemire (1990), çatıma çözme sürecinin karmaık becerilerden olutuunu, ancak, etkili iletiim becerilerinin uygulanması ve gelitirilmesiyle bu karmaık becerilerin kazanılabileceini ifade etmilerdir. Bu beceriler, bireyin kendisiyle dierleri arasındaki farklılıklara ilikin duygu ve düüncelerin farkında olma becerilerini, etkin dinleme becerilerini içermektedir. Empatik düünme, problem çözme, eletirel düünme ve ben dilini kullanma da bu süreçte yer alan becerilerdir. Öner (2000) de, yaanan çatımalarla etkili bir biçimde baa çıkabilmek için temel iletiim becerilerinin bilinmesinin ve bu becerilerin kazanılmasının önemini vurgulamaktadır. Etkili iletiim, ister yetikin ister çocuk olsun, birbirinden farklı yaam alanlarına sahip bireylerin etkileimleri sırasında, temel insani deerleri göz ardı etmeden birbirlerini anlamalarına olanak tanımaya yönelik becerileri içermektedir (imek, 1999). Etkili iletiim, konuma sırasında dinleyen kiinin, konuan kiinin ilettii mesajdaki duygu ve düünceleri anlayabilmesi ve bunu karısındaki kiiye iletmesidir. Bunun için etkin dinleme becerilerini bilmek, kiilerarası iletiimde ve çatıma çözme sürecinde çok önemli bir yere sahiptir (Öner, 2000). imek (1999), öretmenin, örenciyle kurduu iletiimin salıklılıı oranında onun salıklı bir biçimde toplumsallamasına ve geliimini sürdürmesine yardımcı olabildiini belirtmitir. Çünkü bu iliki içerisinde öretmen, örencisine gelimekte ve büyümekte olan bir insan olarak deer verir, onun olanaklarını gelitirmesine engel