Sorgum (Sorgum bicolor L, Moench )' da Ekim Zaman ı ve Bitki S ı kl ığı n ı n Verim Ö ğelerine Etkisi *

Transkript

1 TARIM BILIMLERI DERGISI 1997, 3 (3) Sorgum (Sorgum bicolor L, Moench )' da Ekim Zaman ı ve Bitki S ı kl ığı n ı n Verim Ö ğelerine Etkisi * H. Yavuz EMEKLJER, N. Funda KÖKSOY Geli ş Tarihi : Özet : Ara şt ı rma 1995 y ı l ı nda Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme parsellerinde yürütülmü ştür. Beydar ı sorgum çe ş idi 3 farkl ı ekim zaman ı ( 20 Nisan, 5 May ıs, 20 May ıs ) ve 3 farkl ı bitki s ı kl ığı nda (40x10, 40 x 15, 40 x 20 cm ) ekilmi ştir. Ara ştı rma sonuçlar ı a şağıdaki gibi özetlenebilir. Bitki s ı kl ı klar ı na göre bitki boyu 96.04, ve cm; bitkide yaprak say ı s ı 10.77, ve adet; bayrak yaprak uzunlu ğu 23.51, ve cm; bayrak yaprak geni ş li ği 4.59, 5.08 ve 5.49 cm; salk ı mda yan dal say ı s ı 49.70, ve adet; bitki tane 'verimi 26.63, ve g/bitki olarak saptanm ışt ı r. Birim alan tane veriminde en yüksek ortalama g/m 2 ile 40 x 20 cm bitki s ı kl ığı ve 20 Nisan ekim tarihinde, en dü şük ortalama g/m 2 ile 40 x 20 cm bitki s ı kl ığ i ve 20 May ıs ekim tarihinden elde edilmi ştir. Anahtar Kelimeler: Sorgum, bitki s ı kl ığı, s ı ra üzeri mesafesi, ekim zaman ı. Effect of Sowing Time and Plant Density on Yield Components of Sorghum (Sorghum bicolor L. Moench ) Abstract : Research was conducted in experimental plots of Field Crops Department, Faculty of Agriculture, Ankara University in the year of Variety of sorghum Beydar ı was sown on three sowing time (April 20m May 5th and May 20m )and three plant density (40x10 cm, 40x15 cm and 40x20 cm ). Depending on this research results could be summarized as follow: According to plant density as an average; the plant height 96,04, and cm; the.number of leaf per plant 10.77, and 10.12; the length of flag leaf 23.51, and cm; the blade of flag leaf 4.58, 5.07 and 5.49 cm, the number of first branch of panicle 49.79, and ; the seed yield of per plant 26.63, and g respectively were obtained. The highest and lowest seed yield were determined in 40x20 cm plant density as g/m 2 and g/m 2 on sowing time April and May 20 respectively. Key Words : Sorghum, plant density, within the row spacing, sowing time. Giriş Sorgum dünya s ı cak iklim tah ı llar ı içinde ekim alan ı ve üretim bak ı m ı ndan m ıs ı r ve çeltikten sonra 3. s ı ray ı al ırken; Türkiye'de bu s ı ray ı genel anlamda dar ı lar almakta, sorgumun bu veriler içindeki gerçek ekim alan ı ve üretim pay ı görülememektedir. Genel olarak dar ı lar ı n ve sorgumun ekim alan ı ve üretimi son y ıllarda büyük dü şüşler göstermi ştir. Dar ı lar son elli y ılda ekim alan ında % 96,2, üretimde % 94,8 azalma gösterirken verimde 37,9 art ış sa ğlam ışlard ı r (Anonim 1995 ). Son y ılda Türkiye'de sorgum ekim alan ı ve buna ba ğ l ı olarak üretim büyük bir şekilde azalma gösterirken; ayn ı dönemde bu bitkiye ayr ı lan alanlar, Güney'de pamu ğa, Ege'de pamuk ve susama ayr ı lm ış; dar ı lar ın üretimi birim alan 'verimi dü şük olan eğimli yamaç topraklara kayd ı r ı lm ışt ı r (Kün 1995 ). Ülkemiz hayvan say ı s ı bak ı m ı ndan 'büyük bir potansiyele sahip olmas ına ra ğmen, meralar ı m ızda üretilen ot miktar ı ndaki dü şüş ve hayvansal üretim yapan i şletmelerde yem bitkileri tar ı m ı na gereken önemin verilmemesi nedeniyle, birim hayvan ba şı na elde etti ğ imiz hayvansal ürün verimi oldukça dü şüktür. Yurdumuzda yem bitkileri ekim alan ı geni şletilmeye çal ışı l ı rken, birçok iklim ve toprak ko şullar ı na uyabilecek sorgum gibi yem bitkilerinden de yararlanmak gerekir. Bugün sorgum daha çok hayvan beslenmesinde ve k ısmen endüstride kullan ı lmaktad ı r. Ni şastaca ( % 71 ) zengin olan sorgum tanesi protein bak ı m ından m ı s ı rdan daha zengin, ya ğca daha fakirdir. Ye şilken hayvanlara yedirilen sorgumda bulunan prussic asit öldürecek kadar toksik etki yapt ığı halde silaj olarak de ğerlendirildi ğinde bu etki ortadan kalkmaktad ı r ( Emeklier 1993, Kün 1995 ). ' Ankara Üniv. Ziraat Fak. Tarla Bitkileri Bölümü Ankara * Yüksek Lisans Tezi Özeti

2 TARIM BILIMLERI DERGISI 1997, Cilt 3, Say ı 3 21 Türkiye, enerji aç ığı olan bir ülke olmas ı na ra ğ men, biyokütleden alkol üretmek için uygun bir ekolojiye sahiptir. Ba şta şeker dar ıs ı, şeker kam ışı ve patates gibi bitkiler bu i şin ülkemizde yap ı lmas ı için en uygun kaynaklar olarak görülmektedir. Oysa biyokütle enerji kayna ğı olarak, hala odun ve tezek kullan ı lmaktad ı r. Odun tüketimi enerji ormanlar ı n ın yok edilmesine, çevresel bozulmaya yol açmaktad ı r. Bu durumun önlenmesine yönelik tek çözüm, enerji ormanlar ı n ı n kurulmas ı d ı r ki ülkemiz ko şullar ı nda oldukça güç görünmektedir. Sorgumun bir alttürü olan ve şeker dar ı s ı olarak bilinen enerji bitkisine ili şkin olarak yürütülen çal ışmalar ı n bulgular ı, bu bitkinin ileride enerji sorununun çözümünde rol oynayabilece ği sonucunu ortaya koymu ştur. Şeker dar ı s ı yüksek fotosentez verimine sahip olmas ı ( C4 bitkisi), her iklimde kolayl ıkla yeti ştirilebilmesi, su ve gübreye fazla gereksinim duymamas ı nedeniyle, özellikle enerji bitkisi olarak tercih edilmektedir. Türkiye'nin iklim ko şullar ında ya şamaya uygun özellikleri olan bu bitkinin sap k ı sm ı nda şeker depolamas ı onun etil alkol üretiminde de kullan ı lmas ı n ı sa ğlayabilir. Şeker dar ı s ından hektar ba şı na y ı lda 2-3 ton petrol e şdeğeri etil alkol ve şekeri al ı nm ış posa k ı sm ı ndan ise, 6-9 ton petrol e şdeğeri yak ı t elde edilebilmektedir (Özer 1996 ). Alt ı nay ve Tosun ( 1979 ) Antalya ko şullarinda 3 sorgum çe şidini 5 farkl ı s ıra aras ı (20, 30, 40, 60 ve 80 cm ) ve 5 farkl ı s ıra üzeri (3, 6, 10, 15 ve 20 cm) mesafelerin de ekerek yapt ığı ara şt ırmada; en yüksek tane veriminin g/m 2 olarak 40 x 10 cm s ı kl ığı ndan (25 bitki/m 2 ) al ı nd ığı n ı, yüksek verim al ı nabilmesi için çe şitlerin farkl ı özelliklerine göre bitki/m 2 ı kl ığı nda ekilmeleri gerekti ğini bildirmi ş, birim alan tane s verimi ile bayrak yaprak uzunluk ve geni ş liği, salk ı m uzunlu ğu, salk ımda yan dal say ı s ı, bin tane a ğı rl ığı aras ı nda güvenilir olumlu ili şki ; bitki tane verimi ile bayrak yaprak uzunluk ve geni ş liği, salk ı m uzunlu ğu, salk ı mda yan dal say ı s ı, bitkide tane say ı s ı, bin tane e ğı rli ğı aras ında güvenilir olumlu ili şki olduğunu belirlemi ş tir. Ogunlela ( 1985 ) erken olgunla şan ışığa duyars ız sorgum çe şidi ( HP3) ile yüksek verimli ışığ a duyarl ı sorgum çe şidini (L 187) 3 haziran ile 24 temmuz aras ı nda 10' ar gün aral ı klarla 5 ekim tarihinde ekerek ve ya ğış l ı ko şullarda yapt ığı çal ışmada; L 187 çe şidinde geç ekimde tane ve kuru sap veriminin azald ığı n ı ; HP3 çe şidinin geç ekimde erken ekimden daha çok tane verimi sa ğlad ığı n ı ; tane veriminin HP3 çe şidinde 825 kg/ha ile 1625 kg/ha aras ında: L187 çe şidinde ise 679 kg/ha ile 2476 kg/ha aras ında de ğ i ştiğini; geç ekimlerde sap sine ğ i (Atherigo soccata) zararl ıs ı n ın aktif olmas ı ve toprakta nem kayb ı ndan dolay ı verim kay ı plar ı n ı n meydana geldi ğ ini; geç ekilen L 187 çe şidinde salk ım a ğı rl ığı, tane say ı s ı ve tane a ğı rl ığı n ın azald ığı n ı, HP3 çe şidinde ise tane say ı s ı n ı n artt ığı n ı saptam ışt ı r. Shepel ve Aristokhova (1985) Rusya'da y ı llar ı aras ında 9 hibrit sorgum çe şidiyle 4 ve 6 ekim s ı k- l ığında, tane verimi ile verim komponentleri (11 karekter ) üzerine yapt ı klar ı çal ışmada; bitki s ı kl ığı artt ı r ıld ığı nda, bitki boyu, tane büyüklü ğü ve tane veriminin artt ığı n ı ; buna karşın salk ım uzunlu ğu, 3. yapra ğın uzunlu ğu, sap kal ı nl ığı, karde ş say ı s ı ve vejetasyon süresinin azald ığı n ı, ayr ıca bitkide bo ğum say ı s ı ve yaprak k ı n ı uzunlu ğunda etkinin çok az oldu ğ unu, bir grup hibridin ( VIR 36, VIR 37 ve VIR 41 ), ekim s ı kl ığı artt ı r ı ld ığı nda birbirlerine benzer özellikler ( tepkiler ) gösterdiklerini saptam ışlard ı r. Rees (1986 ) y ı llar ı aras ında su stresinin artt ığı ko şullarda sorgumda bitki s ı kl ığı ve s ı ra üzeri mesafesi üzerine yapt ığı bir dizi ara şt ı rmada; al ınabilir suyun bulundu ğu koşullarda bitki s ı kl ığı artt ı r ı ld ığı nda, yaprak alan ı indeksi, kuru madde üretimi ve tane veriminin artt ığı n ı ; al ınabilir suyun oldukça s ı n ı rl ı olduğu ko şullarda bitki s ı kl ığı artt ığında hektara kuru madde veriminin çok az artmas ıyla birlikte bitki geli şiminde gecikmeler, a şı r ı bitki s ı kl ığına ba ğ l ı ölümler meydana geldiğini ve bitki kuru madde a ğı rl ığı n ın azald ığı n ı ;bitki s ı kl ığı n ın azalmas ıyla kuru a ğı rl ı k içinde tane veriminin azald ığı n ı, bitki s ı kl ığı artt ıkça bitkilerde tane üretiminin sağlanabilmesi için gerekli bitki boyutlar ı n ı n küçüldü ğünü: bitki boyutlar ı n ın kritik seviyenin alt ına dü ştü ğünde tane veriminde çok büyük azalmalar meydana geldi ğini; tane ürünü için kurak ko şullarda optimum bitki s ı kl ığı n ı n bitki/ha alt ında, sulu ko şullarda bitki/ha üzerinde olabilece ğini; uzun geli şme periyodunda orta derecede bitki s ı kl ığı nda en yüksek tane veriminin al ı nd ığı n ı, az bitki s ı kl ığında ise üründe dengesizli ğin azald ığı n ı ve verimde stabilitenin artt ığı n ı belirlemiştir. Subramanian ve Rao ( 1987 ) Hindistan' da lokal çe şit ve CSH 6 sorgum çe şitleriyle 2 y ı l sürdürdükleri çal ışmada, farkl ı bitki s ı kl ı klar ı n ı n ( bitki/m 2 ) verim öğeleri üzerine etkilerini ara şt ı rd ı klar ı tarla denemesinde; 2. y ıl bitki s ı kl ığı artt ı r ı ld ığında salk ı mda tane say ı s ı n ın azald ığı n ı ; farkl ı bitki s ı kl ı klar ı nda 1000 tane a ğı rl ığı, toplam tane verimi ve kuru madde yerimi aras ı ndaki fark ın önemli olmad ığı n ı ; 1979 y ı l ında ise en yüksek bitki s ı kl ığındaki tane veriminin, en düşük bitki s ı kl ığı na göre oldukça dü şük olduğunu saptam ışlard ı r. Pinto ve ark. (1990) Brezilya'da 1982 y ı l ı nda sorgum (IPA-1218 ve EA-116 çe şitleri ), m ı s ı r (Centralmex ve Azteca çe şitleri) ve inci dar ı (Pennisetum americanum. IPA-Bulk-1 çe şidi) çe şitlerini yemlik olarak saf ekim şeklinde 4 lokasyonda şubat-mart aylar ında ekerek yapt ı klar ı ara şt ı rmalar ında; inci dar ı s ı n ın en erken çiçeklendi ğini; bir lokasyon d ışında en dü şük verimli oldu ğunu; IPA-1218 çe şidinin en geç çiçeklenip, bir lokasyon d ışı nda öteki türlere göre en yüksek tane verimi sağlad ığı n ı ; sorgum ve m ı s ır çe şitlerinde lokasyona göre farkl ı l ık olmad ığın ı saptam ışlard ı r.

3 22 EMEKLIER, H.Y., N.F.KÖKSOY, "Sorgum (Sorgum L. Moench)'da ekim zaman ı ve bitki s ı kl ığı n ı n verim ögelerine etkisi" Wade ve Douglas (1990) Avustralya'n ın kurak koşullar ında ( 6 lokasyon) 3 hibrid sorgum çe şidini (Pride, E 57+ ve A 6990/Rex16-6 çe şitleri) 6 bitki s ı kl ığı nda (2.5, 5, 7.5, 10, 12.5 ve 15 bin bitki/ha) yeti ştirerek çe şitlerin verim stabilitesini ve olgunla şma ile bitki s ı kl ığı aras ı ndaki ili şkiyi ara şt ı rd ıklan çal ışmada; lokasyonlar aras ında çok büyük tane verimi fark ı olduğunu (0.44 t/ha ve 4.96 t/ha), en dü şük bitki s ı kl ığında ortalama tane veriminin azald ığı n ı, bununla birlikte verimli lokasyonlarda ortalama verimin fazla oldu ğunu; orta olum süresinde daha stabil tane verimi sa ğland ığı n ı ; 7.5 bitki/m2 bitki s ıkl ığı ndan sonra hibridler aras ı nda tane verimi bak ı m ı ndan önemli bir fark olmad ığım; ya ğış l ı koşullarda 5-10 bitki/m 2 bitki s ı kl ığı n ın uygulanmas ıyla t/ha verim al ı nabilece ğ ini bildirmi şlerdir. Huang ( 1992 ) Tayvan'da 8 kendilenmi ş hat ve 8 hibrit sorgum çe şidini, k ış l ık ve yazl ık olarak iki lokasyonda ekerek yapt ığı çal ışmada; ekim zamanlar ı aras ında tane verimi bak ı m ından önemli farkl ı l ı k olduğunu, ç ı k ıştan çiçeklenmeye kadar geçen sürenin k ış l ı k ekimde diğer ekime göre daha k ısa olduğunu; ekim zamanlar ı karşı laşt ı r ı ld ığında kendilenmi ş hatlarda ve melezler aras ında 1000 tane a ğı rl ığı hariç agronomik özelliklerde önemli farkl ı l ık olduğunu, k ış l ık ekimde tane verimiyle vejetasyon süresi aras ında olumlu, yazl ık ekimde ise olumsuz ili şki oldu ğunu bildirmi ştir. M'khaitir ve Vanderlip ( 1992 ) Manhattan' da 2 y ı l boyunca inci dar ı ( Pennisetum glaucum (L ) R. Et. ) ve sorgumda bitki s ı kl ığı ve ekim zaman ı n ın genotipe etkilerini karşı la şt ı rd ı klar ı çal ışmalar ında; dar ı n ın karde şlenme kapasitesinin bitki s ı kl ığı ve ekim zaman ı ndan farkl ı etkilendiğini; dü şük bitki s ı kl ı klar ında baz ı verim öğeleri 'bitkide salk ı m say ı s ında art ış oldu ğunu; bitki s ı kl ığı art ışıyla sorgum veriminin artt ığı n ı ; verim ö ğeleri üzerinde bitki s ı kl ığı n ın etkili olmad ığı n ı ; yüksek bitki s ı kl ığı nda sorgum veriminin inci dar ıdan fazla oldu ğunu, orta ve dü şük bitki s ı kl ı klar ı nda böyle olmad ığı n ı bildirmi şlerdir. Dahatonde ve Moghe (1993) Hindistan'da y ıllar ında sorgum çe şitlerini (SPV-86, SPV-504, CSH-8R, Maldandi ve Ringi ) 27 Eylül ve 8 Ekim tarihlerinde ekerek yapt ı klar ı çal ışmalar ı nda; ekim zaman ı n gecikmesiyle tane veriminin 1.22 t/ha'dan 0.81 t/ha'a dü ştüğünü; ye şil yem verimi ve 1000 tane a ğı rl ığı üzerinde ekim zaman ın bir etkisi olmad ığı n ı ; en yüksek tane veriminin SPV-86 çe şidinden (1.22 t/ha ), en yüksek ye şil yem veriminin de Ringi çe şidinden (3.22 t/ha) al ı nabildiğini saptam ışlard ı r. Kushwaha ve Kushwaha (1993) y ı llar ı n ı n yağış l ı mevsiminde 3 sorgum çe şidiyle yapt ı klar ı çal ış - mada; ekim tarihi olarak muson ya ğışlar ından bir hafta sonra kuruya ekim ve yeterli bir ya ğıştan sonra toprak tavda iken olmak üzere iki zamanda ekim yapt ı klar ı n ı ; 1. ekim zaman ında çimlenme döneminde daha fazla al ı nabilir nem bulundu ğu ve sap sine ği populasyonu az oldu ğ u için 2. ekim zaman ından daha fazla tane verimi al ı nd ığı n ı ; genotipik farkl ı l ı klar ın önem ta şı d ığı n ı bildirmi şlerdir. Magallenes ve ark. (1993) Meksika'da 4 lokasyonda yapt ı klar ı tarla denemelerinde; üzerinde çal ışı lan 3 genotip aras ında tane verimi ve kuru madde verimi bak ı m ından önemli bir fark olmad ığı n ı ; en yüksek lokasyon tane veriminin 6.86 t/ha oldu ğunu, bitki s ı kl ığı hektarda 'den 'e kadar artt ı r ı ld ığı nda önemli bir verim art ışı görülmedi ğ ini saptam şlard ı r. Soltero ( 1994 ) Meksika'da 3 hibrit sorgum çe şidini ( Dekalb D55, Dekalb D64 ve Pioneer B816) ya ğış l ı ko şullarda 6 bitki s ı kl ığı nda. (30-80 bin bitki/da ) ekerek yapt ığı ara şt ırmada; çe şitler aras ı nda ekim s ı kl ı klar ı na göre verim, agronomik karakterler ve hastal ı klar bak ımından önemli bir fark bulunmad ığı n ı ; çe şit x bitki s ı kl ığı interaksiyonunun önemsiz oldu ğunti; fertil salk ı m say ı s ı n ın ve salk ımda tane say ıs ı n ın bitki s ı kl ığı artt ı kça azald ığı n ı ; salk ımda tane say ıs ı ile verim aras ı nda olumlu ilişki oldu ğunu; bin tane a ğı rl ığı ya da tane büyüklü ğ ü bak ı m ından da en s ık ve en seyrek bitki s ı kl ığı nda önemli bir fark olmad ığı n ı bildirmi şlerdir. Taneja ve ark. (1994) Hindistan'da 1986 y ı l ı n ı n yağış l ı mevsiminde sorgumu ( HC 260, HC 171 ve HC 136 çe şitleri ) 5, 20 Haziran ve 5 Temmuz tarihlerinde, 1987' de ise ilaveten 20 Temmuz' da ekerek yapt ı klar ı tarla denemesinde; geç ekim zamanlar ı nda tane veriminin azald ığı n ı ; yüksek tane veriminin çiçeklenme döneminde, tane doldurmadan fizyolojik olgunla şmaya kadar ki s ıcakl ı k toplam ı yla ilgili olduğunu; elde edilen verilere göre HC-260 çe şidinin öteki çe şitlerden daha çabuk olgunla şarak en yüksek tane verimine ula şt ığı n ı aç ı klam ışlard ı r. Belirli ekolojik koşullarda birim alandan daha fazla verim elde edebilmek için uygun ekim zaman ı ve bitki s ı kl ığı n ın ara şt ı r ı lmas ı na gereksinme vard ı r. Büyük bir hayvan yemi potansiyeli olan ayr ıca, endüstride de kullan ılabilen bitkinin İç Anadolu'da yeti ştirilebilme durumunu ortaya koymak üzere, bitki s ı kl ığı ve ekim zaman ı bak ı m ından sorgumun nas ıl yeti ştirilebilece ğ i Ankara koşullar ı nda ara şt ı r ı lm ışt ı r. Materyal ve Yöntem Ara şt ı rma materyali olarak yurdumuzda yeti ştirilen ve Akdeniz Tar ı msal Ara şt ırma Enstitüsü'nden sa ğ lanan Beydar ı tane sorgum çe şidi kullan ı lm ışt ı r. Beydar ı : Ortalama 130 cm bitki boyuna sahip, gün vejetasyon süreli, ku şa dayan ı kl ı, yüksek verimli bir çe şit olup; feterita salk ı m tip ınde, ortalama salk ı m a ğı rl ığı g olan, k ı rm ız ı taneli ve ortalama bin tane a ğı rl ığı 17 g olan bir sorgum çe şididir (Emeklier 1993).

4 TARIM B İ LIMLER İ DERG İ S İ 1997, Cilt 3, Say ı 3 23 Ara şt ırma, 1995 y ı l ı ilkbahar ı nda Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme parsellerinde yürütülmü ştür. Deneme yerinden yöntemine uygun olarak al ı nan toprak örneklerinin, Toprak ve Gübre Ara şt ırma Enstitüsü'nde gerekli analizleri yap ı larak sonuçlar Çizelgel'de verilmi ştir. Ara şt ı rman ı n tarlada yürütüldü ğü Nisan - Eylül 1995 dönemi içindeki iklim verileri uzun y ıllar ortalamas ı ile kar şı la şt ı r ı ld ığında 1995 y ı l ı n ın daha ya ğış l ı, daha ı l ı man ve rıispi nemce daha nemli oldu ğu gözlenmi ştir. Özellikle haziran ve temmuz yaz ya ğışlar ı normalin üzerinde gerçekle şmi ştir (Çizelge 2). Ara şt ırmada; Beydar ı sorgum çe şidi on be şer gün arayla üç farkl ı ekim zaman ı (20 Nisan, 5 May ı s ve 20 May ı s ) ve üç farkl ı bitki s ı kl ığı nda ( 40 x 10 em, 40 x 15 cm ve 40 x 20 cm); m 2 'de bitki olacak şekilde, "Bölünmü ş Parseller" deneme deseninde; 4 Blok 4 tekrarlamal ı), ana parseller ekim zaman ı, alt parseller de ( 5mx4x0.4m 8m 2 ) her biri 4 s ı ra olan bitki s ı kl ığı olacak şekilde yeti ştirilmi ştir. Deneme alan ı n ı n bitki besin maddesi gereksinimi belirlemek için yap ı lan verimlilik analiz sonuçlar ı değerlendirilmi ş, azot ve fosfor miktar ı yeterli oldu ğundan, yap ı lmas ı dü şünülen gübreleme i şlemi yap ı lmam ışt ı r ( Çizelge 1). Ekim yap ı lan üç farkl ı tarihte de ekimden sonra yeterli ya ğış alan topra ğa tohumlar ı n çimlenmesi için sulama yap ı lmam ışt ı r. Bitkilerin, 3-4 yaprak oldu ğu dönemde s ı ra üzeri s ı kl ığı n ı bozmayacak şekilde tekleme i şlemi; ilk çapadan 15 gün sonra bo ğaz doldurmayla birlikte ikinci çapa yap ı lm ış, temmuz ay ı n ın a şı r ı ya ğış l ı olmas ı nedeniyle yabanc ı otlar geli şti ğinden, bitkiler 50 cm' yi geçti ğ inde üçüncü çapaya da gereksinme duyulmu ştur. Ara şt ırmada bitki ba şı na ili şkin veriler A ğustos ve Eylül aylar ında hasat olgunlu ğuna gelen parsellerde ( her bir ekim zaman ı, her uygulama ve tekrarlama parselinde ) kenar etkisi d ışı nda ortadaki iki s ı radan ayr ıca hasat edilen 5 bitkideki ölçüm ve tart ı mlardan; parsele ili şkin veriler ise verim içine giren tüm bitkilerin hasat ve harman ı ndan olmak üzere iki bölümde elde edilmi ştir. Ara şt ırma sonucunda üç ekim zaman ı ve üç bitki s ı kl ığından elde edilen verilerde Düzgüne ş vd (1983) göre deneme desenine uygun varyans analizi yap ı lm ış ve ortalamalar aras ındaki farkl ı l ığı n önemli olup, olmad ığı Duncan testiyle saptanm ış, ele al ınan 12 karakter aras ı nda mümkün olan tüm tekli ili şkiler incelenmi ştir. Çizelge 1. Deneme yerine ait toprak analizi sonuçlar ı * Su ile Organik Toplam Kireç Fosfor Potasyum doymu ş luk(%) madde (%) tuz (%) ph (%) (P2O 5 kg/da) ( K 20 kg/da) 56 CL * Toprak ve Gübre Ara ştı rma Enstitüsü, Ankara Çizelge 2. Deneme yerine ait Nisan - Eylül 1995 dönemi iklim verileri * Y ı llar Ya ğış mn ı ) Ayl ı k Ortalama S ıcakl ı k( C) Nispi Nem (% ) Aylar Nisan May ı s Haziran Temmuz Ağ ustos Eylül Toplam Ya ğış (mm) Y ı ll ı k Ort. S ı c.( C) Ort. Nispi Nem( %) * Devlet Meteoroloji. şleri Genel Müdürlü ğ ü Kay ıtlar ı, Ankara

5 24 EMEKL İ ER, H.Y N.F.KÖKSOY, "Sorgum (Sorgum bicolor L. Moench)'da ekim zaman ı ve bitki s ı kl ığı n ı n verim ögelerine etkisi" Bulgular ve Tart ışma Karakterlere ili şkin Ortalama Değerler Farkl ı ekim zaman ı ve bitki s ı kl ı klar ında Beydar ı sorgum çe şidinin çe şitli agronomik özelliklerinde belirlenen ortalama ve sapma de ğerleri Çizelge 3' te verilmi ştir. Çizelge incelendi ğinde önemli agronomik karakterlerden bitki boyunun en fazla cm olmak üzere 5 may ıs ekim tarihinde ve 40x10 cm bitki s ı kl ığı uygulanmasinda; en dü şük bitki boyu ise cm olarak 20 may ıs ekim tarihinde ve 40x20 cm bitki s ı kl ığı uygulamas ında belirlendi ği görülebilir. Bitki sapl ı a ğı rl ığı en fazla g olmak üzere 20 may ıs ekim tarihinde ve 40x20 cm bitki s ı kl ığı uygulamas ı nda; en az ise g olmak üzere 20 Nisan ekim tarihinde ve 40x10 cm bitki s ı kl ığı uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Bitki tane verimi en fazla g olmak üzere 20 may ıs ekim tarihinde ve 40x20 cm bitki s ı kl ığı uygulamas ında; en az ise g olmak üzere 20 may ı s ekim tarihinde ve 40x10 cm bitki s ı kl ığı uygulamas ı nda belirlenmi ştir. Bin tane a ğı rl ığı en fazla g olmak üzere 20 may ıs ekim tarihinde ve 40x20 cm bitki s ı kl ığı uygulamas ı nda; en az ise g olmak üzere 5 May ı s ekim tarihinde ve 40x10 cm bitki s ı kl ığı uygulamas ı nda elde edilmi ştir. Çizelge 3. Beydat ı sorgum çe ş idinin farkl ı ekim zaman ı ve bitki s ı kl ı klar ı nda incelenen karakterlerine ili şkin ortalama ve sapma de ğerleri Özellikler Bitki boyu ( cm ) Bitkide yaprak say ıs ı ( adet ) Bayrak yaprak uzunluğu ( cm ) Bayrak yaprak geni şliğ i ( cm ) Çiçeklenme tarihi ( gün ) Salk ı m uzunluğ u ( cm ) Salk ımda yan dal say ı s ı ( adet ) Bitki biyolojik Verimi ( g / bitki ) Bitki tane Verimi ( g / bitki ) Hasat Indeksi (%) 1000 tane a ğı rl ığı (g) Salk ımda tane say ı s ı ( adet ) Birim alan tane verimi ( g / m2 ) Bitki Ekim Zamanlar ı S ı kl ı klar ı ( cm ) 20 Nisan 5 May ı s 20 May ı s 40 x t ± ± x t ± 2,31 81:00 ± x t ± t x t ± ± x ± ± ± x t t ± x t ± ± x t t ± x t t ± x t ± ,53 ± x t t ± x t t ± x t ± 1.49 " ± x t ± ± x t ,25 ± ,75 ± x ± t ± x t ± ± x t ± ,± x t t ± x t ± ± x t t ± x t ± ± x ± t ± x t ± ± x 10 ' ± t t x t ± ± x t ± ± x t ± ± x t ± ± 0.01 ı 40 x t ± ± x ± ± ± x t ± ± x t ± ± x ± ± ± x ± ± ± x t ± ± x ± ± ± x ± ± ± x ± ± ± 31.83

6 TARIM B İ L İ MLER İ DERGISI 1997, Cilt 3, Say ı 3 25 Salk ımda tane say ıs ı en fazla adet olmak üzere 5 May ıs ekim tarihinde ve 40x20 cm bitki s ı kl ığı uygulamas ı nda; en az ise adet olmak üzere 20 May ıs ekim tarihinde ve 40x10 cm bitki s ı kl ığı uygulamas ında belirlenmi ştir. Birim alan tane verimi en fazla g olmak üzere 20 Nisan ekim tarihinde ve 40x20 cm bitki s ı kl ığı uygulamas ı nda; en az ise g olmak üzere 20 May ıs ekim tarihinde ve 40x20 cm bitki s ı kl ığı uygulamas ında saptanm ışt ı r. Karakterlere ili şkin Varyans Analizi Sonuçlar ı Beydar ı sorgum çe şidinin üç ekim zaman ı ve üç bitki s ı kl ığı nda olu şturduklar ı çe şitli agronomik özelliklere ili şkin varyans analizi sonuçlar ı Çizelge 4 ve 5 ' te verilmi ştir. Çizelgenin incelenmesinden anla şı laca ğı gibi, ortalamalar aras ı ndaki; çiçeklenme tarihi, bitkide sapl ı a ğı rl ık, hasat indeksi ve bin tane a ğı rl ığı bak ı m ından farkl ı l ığı n ekim zamanlar ı ile bitki s ı kl ı klar ından kaynakland ığı ve 0.01 düzeyinde istatistiki olarak önemli oldu ğu, bu karakterlede ekim zaman ı x bitki s ı kl ığı interaksiyonunun önemsiz oldu ğu saptanm ışt ı r. Bitki boyu, bitkide yaprak say ısı, bayrak yaprak uzunlu ğu ve geni ş li ği, salk ımda tane say ı s ı, bitki tane verimi bak ı m ından ortalamalar aras ındaki fakl ı l ığı n yaln ızca bitki s ı kl ı klar ından kaynakland ığı ve 0.01 düzeyinde istatistiki olarak önemli oldu ğu, bu karakterlerde ekim zaman ı x bitki s ı kl ığı interaksiyonunun önemsiz oldu ğu Çizelge 4 ve 5' te görülmektedir. Salk ı m uzunlu ğu ve salk ımda tane say ısı bak ı m ından ortalamalar aras ı ndaki farkl ı l ığın ekim zamanlar ı ve bitki s ı kl ı klar ı ndan kaynakland ığı, ortalamalar aras ı farklar ın s ıras ıyla 0.05 ve0.01 düzeyinde istatistiki olarak önemli oldu ğu belirlenmi ştir. Birim alan tane veriminde ortalamalar aras ında ekim zamanlar ı ve bitki s ı kl ığından kaynaklanan farkl ı l ığın önemli olmad ığı, ekim zaman ı x bitki s ı kl ığı interaksiyonunun ise 0.05 düzeyinde önemli oldu ğu saptanm ışt ı r. Çizelge 4. Agronomik karakterlere ili şkin varyans analizi sonuçlar ı Varyasyon Kaynaklar ı Ana Parseller SD Bitki boyu Kareler Ortalamalar ı Bayrak yaprak uzunlu ğ u Bitkide Yaprak Say ı s ı Bayrak Yaprak Geni ş liğ i Çiçeklenme tarihi Salk ı m uzunluğ u Salk ı mda yan dal say ı s ı Ekim Zamanlar ı ( Z ) ** * Hata (1) Alt Parseller Bitki S ı kl ı klar ı ( S ) ** 1.270** 82.34** 2.481** ** ** 94.13** Z X S Hata ( 2 ) * 0.05 ve 0.01 düzeyinde önemli Çizelge 5. Agronomik karakterlere ili şkin varyans analiz sonuçlar ı Varyasyon Kaynaklar ı Ana Parseller SD Bitki biyolojik verimi. Kareler Ortalamalar ı Bitki tane verimi Hasat indeksi Bin tane a ğı rl ığı Salk ı mda tane say ı s ı Birim alan tane verimi Ekim Zamanlar ı (Z) ** ** Hata (1) Alt Parseller Bitki S ı kt ıklar ı ( S ) ** 875:05** 0.008** ** ** Z X S * Hata ( 2 ) ** 0.05 ve 0.01 düzeyinde önemli

7 26 EMEKL İER, H.Y., N.F.KÖKSOY, "Sorgum (Sorgum bicolor L) Moench)'da ekim zaman ı ve bitki s ı kl ığı n ı n verim ögelerine etkisi" Çal ışmada ele al ınan 13 karaktere ili şkin Duncan testi sonuçlar ı Çizelge 6'da verilmi ştir. Ekim zamanlar ı na göre; bitki boyu, bitkide yaprak say ı s ı, bayrak yaprak uzunlu ğu ve geni ş liği, salk ı mda yan dal say ı s ı, bitki tane verimi bak ı m ından ortalamalar aras ında fark olmad ığı, ekim. zamanlar ı n ı n bu karakterlere etkilerinin önemsiz oldu ğu Çizelgede görülmektedir. Buna kar şı l ı k çiçeklenme tarihi, salk ı m uzunlu ğu, bitki biyolojik verimi, hasat indeksi, bin tane a ğı rl ığı ve bitki tane verimi özelliklerine ekim zamanlar ı n ı n etkisinin önemli oldu ğ u ve ortalamalar ı n 0.05 ve 0.01'e göre farkl ı veya ayn ı grupta topland ığı Çizelge 6' da izlenebilmektedir. Ara şt ırmada ele ald ığı m ız ikinci faktör bitki s ı kl ığı n ı n, incelenen 13 karaktere etkili oldu ğu; bitki boyu, bitkide yaprak say ısı, bayrak yaprak uzunlu ğ u ve geni ş li ği, salk ı m uzunlu ğu, salk ımda yan dal say ı s ı, bitkide tane verimine ait ortalamalar ın 0.05 ve 0.01'e göre 3 farkl ı 'gruptd topland ığı ; çiçeklenme tarihi, bin tane a ğı rl ığı, bitki tane verimine ait ortalamalar ın 0.05'e göre 3 ve 0.01'e göre 2 farkl ı grupta topland ığı ; bitki biyolojik verimi ve hasat indeksine ait ortalamalar ın ise 0.05 ve 0.01'e göre 2 farkl ı grupta topland ığı Çizelge 6' da görülmektedir. Birim alan tane verimine ekim zamanlar ı ve bitki s ı kl ı klar ı n ın etkili olmad ığı, buna kar şı l ı k ekim zaman ı x bitki s ı kl ığı interaksiyonunun önemli oldu ğu, bitki s ı kl ığı n ı n her ekim zaman ında ayr ı ayr ı etkide bulundu ğ u söylenebilir. Ekim zamanlar ı na göre ortalamalar ı n 40x10 cm bitki s ı kl ığı nda 0.05 ve 0.01'e göre 3 grupta, 40x15 cm bitki s ı kl ığında 0.05 ve 0.01'e göre iki grupta, 40x20 cm bitki s ı kl ığında 0.05 ve 0.01'e göre 2 grupta topland ığı ; bitki s ı kl ı klar ı na göre 20 Nisan ekim tarihinde 0.05'e göre 2, 0.01'e göre tek grupta, 5 May ıs ekim tarihinde 0.05 ve 0.01'e göre tek grupta ve 20 May ı s ekim tarihinde ise 0.05'e göre 3 grupta, 0.01'e göre 2 grupta topland ığı Çizelge 6' da görülebilir. Çizelge 6. Baydan sorgum çe şidinde agronomik karakterlere ili şkin ortalama de ğerlerin Duncan testi sonuçlar ı Özellikler Ekim Zamanlar ı ( A ) Bitki S ı kl ığı ( cm ) ( B ) 20 Nisan 5 May ı s 20 May ı s 40 x x x 20 Bitki boyu ( cm ) ns 1) ns 1) ns 1) a A 1) b B 1) c C' ) Bitkide yaprak say ı s ı ( adet ) Bayrak yaprak uzunlu ğ u ( cm ) Bayrak yaprak genişliğ i ( cm ) Çiçeklenme tarihi ( gün ) Salk ı m uzunlu ğ u ( cm ) Salk ımda yan dal say ı s ı ( adet ) Bitki biyolojik verimi (g/bitki) Bitki tane verimi ( g/ bitki ) Hasat Indeksi ( 0/. ) Bin tane a ğı rl ığı ( 9 ) Salk ı mda tane say ı s ı ( adet ) Birim alan tane verimi 2) (g/m2 ) ns ns ns a A b B c C ns ns ns c C b B a A _ 4.94 ns 5.17 ns 5.04 ns 4.59 c C 5.08 b B 5.49 a A b B b B a A a A b A c B ab A aa b A c C b B a A ns ns ns c C b B a A b B b B a A b B b AB a A ns ns c C b B a A 48.1 a A 43.8 a A 24.8 b B 34.1 b B 37.1 a AB 39.1 a A b B b B 19.9 a A c B b AB a A a AB a A b B c B b B a A 40x b B a A cc 20 Nisan b A b A a A 40x a A a A bb 5 May ı s a A a A a A 40x a A a A bb 20 May ı s c B a A b B 1 ) ns farkl ı l ık önemsiz; küçük harfler 0.05'e göre, büyük harfler 0.01'e göre farkl ı gruplar ı gösterir 2 ) Ekim zaman ı x bitki s ı kl ığı interaksiyonu önemli

8 TARIM B İ L İ MLER İ DERGISI 1997, Cilt 3, Say ı 3 27 Elde edilen bulgular literatür bildiri şlerinde verilen sonuçlarla uygunluk göstermektedir. Bitki s ı kl ığın ı n artmas ıyla bitkiler aras ı ndaki doğal rekabet nedeniyle bitki boyunun artt ığı, bitkilerde h ızl ı bir vejetatif geli şmeye ba ğ l ı olarak bitki tane verimi ve bitki biyolojik veriminde azalma oldu ğ u, bitki s ı kl ığı azald ıkça bitkide yaprak say ı s ı ve bitki boyunun azald ığı, vejetatif organlarda bayrak yaprak uzunluk ve geni ş li ğ inin artt ığı belirlenmi ştir. aras ında istatistiki olarak 0.01 düzeyinde olumlu önemli; birim alan tane verimi ile salk ımda yan dal say ı s ı, bayrak yaprak geni ş liği, bitki tane verimi ve bayrak yaprak uzunlu ğu aras ında istatistiki yönden önemsiz olumlu ili şkiler bulunmu ştur. Birim alan tane verimi ile bin tane a ğı rl ığı aras ı ndaki ili şki r = ** ve bitki biyolojik verimi aras ı ndaki ili şki ise r = ** olarak olumsuz ve önemli olarak belirlenmi ştir. Ekim zaman ı n ın gecikmesiyle bitkide salk ı m uzunlu ğunun azald ığı, generatif geli şmenin daha erken olmas ıyla salk ımda yan dal say ı s ı n ın artt ığı, bitkilerin özellikle temmuz ay ı ya ğışına ba ğ l ı olarak daha iyi geli ştikleri, su ve s ıcakl ığın fotosentez verimliligine etkisiyle bitkide sapl ı a ğı rl ığı n artt ığı, seyrek bitki s ı kl ığı ve geç ekimde bin tane a ğı rl ığı n ı n artt ığı saptanm ışt ı r. incelenen baz ı karakterler aras ı tekli ili şkiler Baydari sorgum çe şidinde ele ald ığı m ız 12 karakter aras ı nda olabilen tüm tekli ili şkiler incelenmi ş, bulunan ili şki katsay ı lar ı Çizelge 7' de verilmi ştir. Çizelgede görüldü ğü gibi birim alan tane verimi ile; hasat indeksi ( r = 0.694** ), salk ımda tane say ıs ı ( r = 0.613** ), salk ı m uzunlu ğu ( r = 0.494**) ve bitki boyu ( r = 0.464** ) Ayr ıca bitki tane verimi ( salk ımda tane verimi ) ile bayrak yaprak geni ş liği (r = 0.813**), bayrak yaprak uzunlu ğu ( r = 0.743** ), salk ım uzunlu ğu ( r = 0.664** ), bitki biyolojik verimi ( bitkide sapl ı a ğı rl ı k ) ( r = 0.506** ) ve salk ımda yan dal say ı s ı ( r = 0.414** ) aras ı nda olumlu ve önemli; bitki boyuyla ( r = 0.070) olumlu fakat önemsiz; bitkide yaprak say ı s ıyla (r = ) olumsuz fakat önemsiz ili şki saptanm ışt ı r. Ara şt ırma sonuçlar ı nda bulmu ş oldu ğ umuz tekli ili ş ki katsay ı lar ı na ilişkin değerler Alt ı nay' ın (1979) sonuçlar ı ile büyük oranda; salk ımda tane say ıs ı ile verim aras ı nda olumlu ili şki oldu ğunu bildiren Soltero'nun (1994) sonuçlar ı ile uyum içerisindedir. Çizelge 7. Beydar ı sorgum çe şidinde karakterler aras ı tekli ili şkiler Özellikler Bitki boyu 1 2. Bitkide yaprak say ı s ı. 3. Bayrak yaprak uzunlu ğ u 4. Bayrak 0.137** ** yaprak geni şli ğ i. 5.Salk ı m 0.332* ** 0.672** 1 uzunlu ğ u 6. Salk ı mda 0.023* ** 0.637** 1 yan dal say ı s ı 7. Bitki biyolojik ** 0.389** verimi 8. Bitki tane ** ** 0.414** 0.506** 1 verimi 9. Hasat 0.444** * 0.705** ** 0.366* 1 indeksi 10. Bin tane ** * ** ** 1 a ğı rl ığı 11. Salk ı mda 0.334* *" 0.634** 0.831** 0.500** ** 0.813** ** 1 tane Say ı s ı 12.Birim alan tane verimi 0.464** ** ** ** ** 0.613** 1

9 28 EMEKLIER, H.Y., N.F.KOKSOY, "Sorgum (Sorgum bicolor L. Moench)'da ekim zaman ı ve bitki s ı kl ığı n ı n verim ögelerine etkisi" Sonuç Ankara ko şullar ında yap ılan bu çal ışmada; bitki boyu, yaprak say ısı, bayrak yaprak uzunlu ğu ve geni ş liğ i bak ımı ndan en iyi verimin 40 x 10 cm bitki s ı kl ığı ndan elde edildiğini; salk ımda yan dal say ısı bak ımından 40 x 15 cm bitki.s ı kl ığından iyi sonuç al ı nd ığı n ı, bitkide tane verimi bak ımı ndan en iyi verimin 40 x 20 cm bitki s ı kl ığı ndan elde edildiğini; bitki tane verimi ve bin tane a ğı rl ığı bak ı m ı ndan en iyi tane veriminin 40 x 20 cm bitki s ı kl ığı ve 20 May ıs ekim tarihinden elde edildi ğini, hasat indeksi, salk ı m uzunlu ğu ve salk ımda tane say ıs ı bak ı m ı ndan. en iyi tane veriminin 40 x 20 cm bitki s ı kl ığından ve 20 Nisan ekim tarihlerinden elde edildi ğini, birim alan tane verimi bak ı m ından en iyi verimin 40 x 20 cm bitki s ı kl ığı ve 5 May ıs ekim tarihinden elde edildi ğini söyleyebiliriz. Kaynaklar ALTINAY, A., TOSUN, O Antalya Koşullar ında Değ işik Bitki S ıkl ığı n ın Kocadar ı Çeşitlerinde Verim Komponentlerine Etkileri ve Bunlar ın Verim ile ilişkileri. Doktora Tezi Özeti. ANON İM, Tar ım İstatistikleri Özeti T. C. Başbakanl ık D. İ.E. Yay ı nlar ı. Yay ı n No: 1728, Ank2ra. DATAHONDE, B. N. and MOGHE, P. G Performance of sorghum genotypes at varied sowing dates in eastern Vidarbha zone. Field Crop Abstracts, 46: EMEKL İ ER, H. Y S ıcak iklim Tah ı lları ( Tah ı llar Il ). A. Ü. Ziraat Fakültesi Yay ı nlar ı No. 1296, Y. Ders Kitab ı No. 372, 118 s, Ankara. KUSHWAHA, S.S. and KUSHWAHA, B. B Effect of dry sowing and nitrogen levels on some sorghum genotypes. Plant Breeding Abstracts, 63: 2639 KÜN, E Tah ıllar Il ( S ıcak iklim Tah ı lları ). Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay ı nlar ı. Yay ın No: Y.Ders Kitab ı No: s, Ankara. MAGALLANES, E. A., ADAME, B. E. and SILVA, S. M. M Evaluation of sorghum genotypes planting densities under dry conditions in north Tamaulipos. Sorghum Newsletter, 33: 67. M' KHAITIR, Y. O. and VANDERLIP, R.L Grain Sorghum and pearl millet response to date and rate of planting. Agronomy Juornal, 84: OGUNLELA, V. B Differential yield response of photo - sensitive and photo-insensitive sorghum varieties to delayed sowing in semi - arid Nigeria. Indian Journal of Agricultural Sciences. 55(10): OZER, Z Bitkilerdeki Gizli Güç Biyokütle Enerjisi TÜB İTAK Bilim ve Teknik (1996),342 : PINTO, C. A., SILVA, F. L., VIDAL, J C. and LIMEIRA, S. F Cultivar trails of sorghum, maize and millet for forage production. Herbage Abstracts, 60: REES, D. J Crop growth, development and yield in semi - arid conditions in Botswana. 1. The effects of population density and row spacing on Sorghum bicolor. Experimental Agriculture. 22(2): SHEPEL, N. A. and ARISTORKHOVA, M. L Effect of stand density on variation in the quantitive characters of heterotic hybrids of grain sorghum. Field Crop Abstracts, 38: SOLTERO, D. L Interaction between sowing density and genotype in sorghum forage and grain in Ocotlan, Jalisco. Plant Breeding Abstracts, 64:6941. SUBRAMANIAN, V. B. and RAO, D. G Yield.components of dryland sorghum at different plant densities in dry season. Indian Journal of Agricultural Sciences, 57(8): TANEJA, K. D., BISHNOI, O. P. and RAO, V. U Phenological behaviour and variation in sorghum (Sorghum bicolor (L.)) yield under different environments. Sorghum and Millets Abstracts, 19: 17. WADE, L. J. and DOUGLAS, A. C. L Effect of plant density on grain yield and yield stability of sorghum hybrits differing in maturity. Australian Journal of Experimental Agriculture, 30(2):