KALE HİDRO ELEKTRİK SANTRALİ (RİZE-GÜNEYSU) AKARSU HABİTAT RAPORU HAZIRLAYANLAR

Transkript

1 KALE HİDRO ELEKTRİK SANTRALİ (RİZE-GÜNEYSU) AKARSU HABİTAT RAPORU HAZIRLAYANLAR Yrd. Doç. Dr. Sezgin HACISALİHOĞLU Doç. Dr. Selçuk GÜMÜŞ Yrd. Doç. Dr. Sefa AKBULUT Dr. Mustafa ZENGİN Ağustos

2 İÇİNDEKİLER ÖZET 3 SUMMARY 4 1. MATERYAL VE YÖNTEM Sucul Ekosistemin Etki Değerlendirmede Yöntem 6 2. BULGULAR VE DEĞERLENDİRME Alanın Coğrafi Konum Alanının Sosyal ve Ekonomik Yapısı KALE HES Sosyal Sorumluluk Projeleri KALE HES ve Regülâtörlerin Konumu ve Temel Özellikleri Regülâtörler Kale Regülâtörü İslâhiye Regülâtörü Arazi Kullanım Durumu Su Kaynakları ve Su Yapılarının Özellikleri Alabalık Çiftliği Su Değirmenleri Taşkın Koruma Bentleri Balık Geçitleri Akarsu Sucul Ekosistemi ve Balık Faunası Doğu Karadeniz Akarsularının Genel Karakteristikleri Habitat Karakteristikleri ve Mevcut Durum Karadeniz alabalığı (Salmo trutta labrax) Karadeniz Alabalığı Stoklarının Durumu Değerlendirmeler Taşkın Koruma Bentleri Regülâtörler Balık Geçitleri Vejetasyon İnceleme ve Gözlemler Alanın Kullanımı Duyarlılık SONUÇLAR VE ÖNERİLER KAYNAKLAR 88 2

3 ÖZET 2010 yılında işletmeye açılan ve Asa Enerji Elektrik Üretim ve Tic. A.Ş tarafından Rize ili, Güneysu ilçesi sınırları içerisinde Güneysu (Potomya çayı) deresinin ana kollarını oluşturan Kale (Gürgen) ve İslâhiye (Kanboz) Dereleri üzerinde kurulan iki adet regülâtör ile beslenen Kale Hidroelektrik Santrali nin akarsu habitatı üzerindeki etkilerinin incelendiği ve can suyu değerlerinin analiz edildiği bu araştırma temelde; inceleme, gözlem, örnekleme, görüntüleme, mukayese ve raporlama aşamalarından oluşmuştur. Akarsu mecrasının flora ve faunası açısından yaptığımız inceleme ve gözlemlerimiz temel de, doğal alanlar ile müdahale görmüş alanların ayrı ayrı incelenmesi ve sonrasında bu alanlarda tespit edilen karakteristiklerin mukayesesi şeklinde gerçekleştirilmiştir. Her iki vadiden toplanan örnekler, yapılan gözlemler ve incelenen literatür kayıtları sonucunda Gürgen dere ile Islahiye deresinin içerdiği floristik yapı bakımından bir farklılık olmadığını göstermektedir. Her iki vadide de çalışmaların yürütüldüğü alan metre yükseltiler arasında olup, Pseudomaki vejetasyonu içerisinde kalmaktadır. Bu çalışmanın yürütüldüğü Gürgen deresi üzerinde santral ile regülatörün arasında kalan ve suyu bypass edilen dere yatağının özellikle 220. ile 345. rakımlar arasında kalan bölgede bu tip lokal habitatlar varlığını korumaktadır. Bu regülatörler için bu güne kadarki ölçülen akım (debi) değerleri; Tablo 4 de verilen ve alabalıklar için dünyadaki asgari standardı oluşturan parametreler ile uyumludur. Akım değerleri HES Yönetimi tarafından taahhüt edilen kıstaslara uymaktadır. İnceleme, ölçüm ve gözlemlerin (gece ve gündüz olmak üzere) yapıldığı dönemde (Temmuz-Ağustos 2011) taahhüt edilen seviyelerin altında bir can suyu değeri tespit edilmemiştir. Aksine seviyelerin anılan değerlerin oldukça üzerinde olduğu belirlenmiştir. Ancak HES Yönetiminin uzun vadede dere yataklarından bırakacağı su miktarından ödün vermemesi ve bu su seviyesini izleme programının devam ettirilmesi büyük önem arz etmektedir. Bununla birlikte Gürgen ve İslâhiye derelerinde yaşayan balık faunası için en büyük risk; DSİ tarafından inşa edilen taşkın seddeleri dir. Dere alabalığı populasyonlarının sürdürülebilirliği için bu bentlerin yeniden revize edilerek; özellikle balıkların aşağıdanyukarı ve yukarıdan-aşağıya doğru çift yönlü göçünü güvenli bir şekilde sağlayacak, uygun tasarımda geçitlerin inşa edilmesi şarttır. Anahtar Kelimeler: KALE HES, Rize-Güneysu, Akarsu Habitatı, Can Suyu Seviyesi 3

4 SUMMARY This study aims to analyze the river basin habitats and the minimum flow amounts in the study area which was affected by the Kale HEPP. Kale hydroelectric power plant (HEPP) was build by Asa Enerji Elektrik Üretim ve Tic. A.Ş in 2010 and is located on Gürgen Stream, joining with the Pilahoz stream flowing into to the mouth of the Potamya River. The Potamya River flows through the Guneysu district, Rize province. Kale HEPP has two Regulators; one Kale Regulator positioned on Gürgen Stream and one Tascami Regulator on the Islahiye Stream. The methodology of the study divides in to several parts like; examination, observation, sampling, visualization, comparison and certification. Floristic and faunal examinations and observations are based on comparison of the natural and from Kale HEPP affected habitat characteristics in both river basin sides (Gürgen stream and Islahiye stream) in the study area. There couldn t find any differences according to the floristic structure in the study area (between the elevations 150 m to 400 m in both river basin sides). The studied area belongs to the Pseudomaki vegetation. The results showed that the local habitats in the study area are still alive. Especially in the Gürgen river basin side between the elevations 220 m and 345 m. The average flow amounts measured in two regulators (Kale and Tascami) until now are harmonic with the minimum parameters (shown in table 4) for the Black sea trout in the world. The flow amounts in the regulator exits and fish passageways provide the engagements. It could be even said that the flow amounts are always (especially in the study period July-August 2011) higher than the engagements between the Kale HEPP administration and state. However, it is very important to check out the flow amounts realistically and this could be a pressure on the HEPP administration to prevent the unexpected doings in the future. The most important risk for the fish fauna in Gürgen and Islahiye steams are the overflow structures made by DSİ (General Directorate of State Hydraulic Works). A revision (especially adapting the fish passageways to these structures) on the overflow structures is necessary for the sustainability of the Black sea trout populations in these river basins. Key Words: Kale HEPP, Rize-Güneysu, River Habitat, Minimum Flow amount 4

5 1. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırma ve incelemeler, kurulu olan KALE HES ile ilgili olarak dijital (internet) ortamdaki haberler, videolar, makaleler, forumlardaki değerlendirmelerin incelenmesi ile başlamıştır. Devamında çalışma alanıyla ilgili olarak akademik inceleme, gözlem ve örneklemelere geçilmiştir. Temelde inceleme, gözlem, örnekleme, görüntüleme ve mukayese aşamalarından oluşan çalışmamızda HES konum planı, HES teknik verileri, Sayısal (topoğrafik) haritalar, AGİ (Akım Gözlem İstasyonu) verileri, ÇED (Çevresel Etki Değerlendirme) vb. raporlar, İklim verileri, Meşçere haritaları, Arazi kullanım durumu, Yerleşim yerleri ve popülasyon durumu, Sosyo-ekonomik yapı, Rastlantısal olarak gece-gündüz debi (can suyu testi amaçlı) ölçüm ve gözlemleri, Balık geçitlerinin teknik yapısı ve fonksiyonelliği, Balık geçidi su yükseklikleri ölçüm ve gözlemleri, Karakteristik biyolojik aktiviteler ve biyolojik çeşitlilik unsurları, Akarsu mecrasının memba ve mansap bölümleri arasındaki sanat yapılarının incelenmesi ve değerlemesi gibi veri ve değişkenler incelenmiş, gözlemlenmiş ve analiz edilerek raporlanmıştır. Akarsu mecrasının flora ve faunası açısından yaptığımız inceleme ve gözlemlerimiz temel de, doğal alanlar ile müdahale görmüş alanların ayrı ayrı incelenmesi ve sonrasında bu alanlarda tespit edilen karakteristiklerin mukayesesi şeklinde gerçekleştirilmiştir. Bu amaçla, öncelikle alana ait sayısal altlıklar (NETCAD ve ARCGIS programları kullanılarak) ve alanın 3 boyutlu modelleri oluşturulmuştur. Bu kapsamda yine 3 boyutlu olmak üzere topoğrafik yapı, yerleşim birimleri, güncel arazi kullanım durumu, arazi eğim durumu, HES nin konum planı ve akarsuların (Gürgen ve Islahiye) can suyu bırakılan bölümleri sayısal haritalarda belirlenmiştir. Birçok kez alana gidilerek örnekleme, inceleme ve gözlemler yapılmıştır. KALE HES e ait regülatörlerin 3 temel bölümü (akarsuyun yukarı bölümü, can suyu bölümü ve aşağıki bölümü) ayrı ayrı incelenerek flora ve faunaları örneklenmiş, gözlemlenmiş ve bölümler arasındaki farklılıklar analiz edilerek raporlanmıştır. Bu kapsamda Islahiye deresi (I1. I6) üzerinde 6, gürgen deresi (G1. G9) üzerinde de 9 olmak üzere toplam 15 örnekleme noktasında flora, fauna ve akarsu mecrası incelemeleri gerçekleştirilmiştir. Faaliyetteki KALE HES in girdi ve çıktı değerleri ile AGİ verileri analiz edilerek ortalamalar ve dönemsel değişimler de dikkate alınarak analizler yapılmıştır. Ayrıca tarafımızdan gece-gündüz olarak ve rastlantısal biçimde yapılan ölçümler ile anlık AGİ 5

6 değerleri karşılaştırılarak verilerin doğruluğu test edilmiştir. Alansal inceleme, gözlem ve ölçümler sonucunda can suyu seviyesinin rasyonelliği test edilmiştir. Bu kapsamda sosyo-ekonomik yapı ve su tüketim alışkanlıkları da belirlenmeye çalışılarak can suyu seviyesinin rasyonelliği analiz edilmiştir Sucul Ekosistemin Etki Değerlendirmede Yöntem Bu çalışmada Kale Hidroelektrik Santrali ve bu santrale su taşıyan Kale ve İslâhiye Regülâtörlerinin işletmeye açıldıktan sonraki yaklaşık bir bucuk yıllık bir süreçte, regülâtörlere su sağlayan Gürgen ve Islahiye dereleri sucul ekosistemine; özellikle bu akarsular için baskın balık türünü oluşturan Karadeniz alabalığı dere ekotipi (Salmo trutta labrax) nin akarsu üzerindeki tüm yaşam döngüsü temel referans alınarak bir ön değerlendirme yapılmıştır. Kuşkusuz buradaki değerlendirme bir analitik içerik/derinlik taşımamakla birlikte; bölge akarsularında yakın zamanda, özellikle 2000 li yılların başından itibaren gerçekleştirilen bilimsel çalışmalardan elde edilen bulgular, bu bölgedeki akarsu ve su yapılarına ilişkin kapsamlı ve geriye dönük uzun süreli veriler ile Potomya Deresi ve kolları üzerinde gerçekleştirilen doğrudan gözlem ve inceleme çalışmalarından yararlanılmıştır. Anılan bu saha üzerinde bir plan çerçevesinde ve metodolojik bir yaklaşımla verilere ulaşılmıştır. Kale HES; Güneysu İlçesinin merkezi başlangıç noktası kabul edilerek her iki dere yatağı/vadisi boyunca regülâtörlerin bulunduğu noktalara kadarki bölge belli aralıklarla bölümlendirilmiş ve bu her bir noktanın coğrafik koordinatı alınarak bir gözlem istasyonu olarak kodlandırılmıştır. Gürgen deresi üzerinde toplam 9 istasyon (G1 G9; 9. istasyon referans istasyonu: Kale Regülâtörünün üst kısmı, su akışının etkilenmediği alanlar), Islahiye deresi üzerinde ise 6 istasyon (I1 I6; 6. istasyon referans istasyon) saptanmıştır. Bu çalışmaların yanısıra dere vadileri boyunca köy ve mahalle yerleşimlerinde ikamet eden, uzun yıllardır bu bölgede yaşayan insanlar ile de ortamdaki olası menfi-müspet değişimlere ilişkin görüşleri alınmış, özellikle bu akarsuların HES öncesi durumu sorgulanmıştır. 6

7 2. BULGULAR VE DEĞERLENDİRME 2.1. Alanın Coğrafi Konum Güneysu, Rize iline bağlı bir bucak merkezi iken 1987 yılında ilçe olmuştur. Güneysu İlçesi nin eski ve halk arasında da yaygın olarak kullanılan ismi Potomya'dır. Kaynağını kuzeydeki yüksek dağlardan ve birçok kısa mesafeli, gür akışlı yan derelerden alan Taşlıdere Havzası'nın iki önemli kolu olan Salarha Deresi ve Potomya Deresi arasında kaldığından bu ismi almıştır. Çalışmaya konu olan bölge Güneysu Havzası sınırları içerisinde yer almaktadır (Fotoğraf 1). Fotoğraf 1. Kaynağını kuzeydeki yüksek Kaçkar Dağlardan ve birçok kısa mesafeli, gür akışlı yan derelerden alan, Güneysu ilçesinin merkezinde iki önemli kolunu oluşturan Salarha Deresi ve Potomya Deresi nin birleşmesiyle Karadeniz e ulaşan Taşlıdere. Güneysu İlçesi; Rize nin güneydoğusunda; Taşlıdere nin denizle birleştiği noktadan güneye doğru gidildikçe yaklaşık 9. km de yer almaktadır. Güneysu ilçesi Karos Dağı nın güneyinde, Kıbledağ ve Ayane tepelerinin eteğinde kurulmuştur. İlçe 7

8 sınırları içerisinde yükseklikleri 2000 m ye yaklaşan birçok tepe mevcuttur. Güneyinde Doğu Karadeniz in en önemli sıradağlarını oluşturan Kaçkar Dağları yer almaktadır. İlçenin deniz seviyesinden yüksekliği 152 m dir. İlçe Doğu Karadeniz coğrafyasının en önemli karakteristiğini oluşturan engebeli bir arazi yapısına sahiptir. Düzlük denilebilecek arazi hemen hemen hiç yoktur. Bölgenin coğrafik olarak diğer bir önemli karakteristiği de vadi zeminlerinden akan, büyüklü-küçüklü çok sayıdaki derelerin varlığıdır. Bu derelerden önemlilerini oluşturan; Ballıdere, İslâhiye, Kıbledağı, ve Gürgen dereleri ilçe merkezinde birleşerek Potomya çayını meydana getirmektedirler (Şekil 1) (Rize Valiliği, 2011). Şekil 1. Proje alanının konumu Alanının Sosyal ve Ekonomik Yapısı Bölgede ticari değeri olan tek tarımsal ürün çaydır. Yerel halkın büyük bir kısmı geçimini çaydan ve buna bağlı olarak gelişen çay sanayinde çalışarak sağlamaktadır hektarlık ilçe arazisinin yaklaşık üçte biri (3784 hektarlık bölümü) tarım arazisidir. Tarım arazilerinin de büyük bir kısmında (3500 ha) çay tarımı yapılmaktadır. Tarımın alt bölümü hayvancılık sektörü ticari boyutta gelişmemiştir. Bazı aileler tarafından geçimlik amacıyla büyükbaş hayvan/sığır yetiştirilmektedir. Bunun dışında ilçede 150 ye yakın aile arıcılıkla uğraşmaktadır. Bu aileler yaklaşık 4000 civarında arı 8

9 kovanına sahiptir. Yıllık bal üretimi ton arasında değişmektedir (Rize Tarım İl Müdürlüğü, 2009). Güneysu ilçesinde kamuya ait 2, özel sektöre ait ise 40 civarında fabrika ve atölye şeklinde çay işletmesi mevcuttur. Bu tesisler yöre insanlarına mevsimlik olarak önemli ölçüde istihdam sağlanmaktadır. Ayrıca son yıllarda taşımalı eğitim ve yine ilçenin il merkezine yakınlığı nedeniyle taşımacılık sektöründe gözle görülür bir gelişme yaşanmıştır. 100 e yakın aile bu yolla geçimini sağlamaktadır. Yöre halkının sosyal yaşamı geleneksel bir karaktere sahiptir. Her ne kadar kent yaşamının izlerine rastlanılsa da; hakim olan yaşam tarzı geleneksel köy yaşamıdır. Ekonomik gelişmişlik düzeyine bağlı olarak ve de uygun arsa sıkıntısı da göz önünde bulundurularak evlerin çoğu çok katlı ve betonarme inşa edilmiştir. İlçedeki tüm köylerde yol, su ve elektrik gibi altyapı imkânları mevcuttur. Proje alanındaki yerleşim yerleri oldukça seyrektir. Nüfus yoğunluğu kilometrekare başına yaklaşık 42 civarında olup Türkiye ortalamasının (88 kişi/km 2 ) altındadır (TÜİK, 2010). Türkiye genelinde olduğu gibi kırsal bölgelerden kente göç olgusu yaşanmaktadır KALE HES Sosyal Sorumluluk Projeleri Kale Regülâtörü ve HES te toplamda 15 (onbeş) personel çalışmaktadır. Bu personelin 2 si elektrik mühendisi olup Artvin İli nüfusuna kayıtlıdır ve Güneysu ilçesinde ikamet etmektedir. Diğer personellerimiz çeşitli üniversitelerin meslek yüksek okullarından ve teknik liselerden mezun, elektrik ve makine olmak üzere 10 (on) kişilik teknik kadroyu oluşturmaktadır. Lise mezunu olarak da 2 (iki) bekçi ve 1 (bir ) temizlik görevlisine sahiptir. Tüm personel proje çalışmaları başlangıcından itibaren şirket bünyesinde olup hali hazırda Güneysu ilçesinde ikamet etmektedir. KALE HES nin kuruluş aşamasından itibaren yöre halkından yardıma muhtaç olanlarla ilgili, muhtarlıklardan alınan bilgiler doğrultusunda yardımlar yapılmış ve durumu iyi olmayan öğrencilere burs verilmektedir. Yörede yaygın olan yol beton lama çalışmalarına hazır beton ve yahut çimento ve çakıl olarak yardımlar yapılmaktadır. İnşaat aşamasında birçok köy e dere dolgu malzemesi kendi kamyon ve iş makineleri ile gönderilmiş, fazla talepte ise il özel idareden ya da özel şirketlerden kiralama yolu ile köylülerin çalışmalarına destek verilmektedir (Fotoğraf 2, 3). 9

10 Fotoğraf 2. Sosyal sorumluluk anlayışı çerçevesinde gerçekleştirilen faaliyetler 1. Fotoğraf 3. Sosyal sorumluluk anlayışı çerçevesinde gerçekleştirilen faaliyetler 2. Bu yardım ve destek faaliyetlerinden bazıları aşağıdaki gibidir: Taşcami mevkiinde ulaşım yolu için 325 m3 hazır beton dökülmüştür. Taşcami ustalı yolu için 80 m3 hazır beton dökülmüştür. 10

11 Bulutlu köyü camisine 50 torba çimento gönderilmiştir. Topçular mahallesi camisi için (Ulu cami)50 m3 beton gönderilmiştir. Bulutlu köyüne dolgu malzemesi gönderilmiştir. Selamet köyüne dolgu malzemesi gönderilmiştir. Gürgen yoluna 4000 metre uzunlukta, 7 metre eninde, 20 cm kalınlıkta yol betonu dökülmüştür. Hat üzerinde 500 metre boyunca 60 cm genişliğinde taşkınlara karşı dere ıslahı yapılmıştır. Türk Telekom fiber optik hattın 4000 metresinin kendi fiber hattımızla beraber yer altına alınma çalışması gerçekleştirilmiştir. Gürgen yolu üzerindeki bütün menfezlerin beton büz ve PVC borularla yapım çalışması gerçekleştirilmiştir. Gürgen yol güzergâhında bulunan teleferik hatları, ( Bu hatlarda insanlar iki nokta arasında gerilen çelik halat aracılığı ile yüklerini makaralarla taşımaktadırlar) komple yenilenmiş, bölgede hattı olmayan aileler içinde hat direkleri demirli beton şeklinde dökülmüştür. Belediye voleybol turnuvasına destekleyici olunmuştur. Gürgen yol güzergâhının birçok noktası toprak ile tarla ve bahçe olacak şekilde yöre halkına teslim edilmiştir. Üniversite okuyan çocuklar için ihtiyacı olanlar tespit edilerek burslar verilmiştir verilmeye devam edilmektedir. Teknik bölümlerde okuyan öğrencilerin staj çalışmalarının firmamızda yapılması sağlanarak ülkemize teknik personellerin kalifiye olarak kazandırılmasına devam edilmektedir. Profesyonel ve amatör spor kulüplerine destek sağlanmaktadır. Camiler için boya ihtiyacı giderilmektedir. Güneysu belediyesinin ihtiyacı üzerine 2006 model çift çeker MAN kamyon hibe edilmiştir. Köy yolu üzerinde bulunan 6 adet kapalı tip durak köy halkına tesis edilmiştir. Proje hattı üzerinde, bölgedeki arıcılık çalışmalarının gelişmesi adına 500 adetten fazla meyve ağacı dikilmiştir. Daimi olarak bölgesel etkinliklere ve organizasyonlara destek verilmektedir. 11

12 2.4. KALE HES ve Regülâtörlerin Konumu ve Temel Özellikleri Asa Enerji Elektrik Üretim ve Tic. A.Ş tarafından Rize ili, Güneysu ilçesi sınırları içerisinde Güneysu (Potomya çayı) deresinin ana kollarını oluşturan Kale (Gürgen) ve İslâhiye (Kanboz) Dereleri üzerinde kurulan iki adet regülâtör ile beslenen Kale Hidroelektrik Santrali ; 2010 yılında işletmeye açılmıştır. Santralin kurulduğu mevki; Kale Dere ile Pilahoz Dere nin birleşerek Potomya çayının oluşturduğu noktadan itibaren, Güneysu ilçe merkezindeki beton köprünün 934 m güneyinde, Gürgen Dere vadisinin başlangıcında, asfalt yolun hemen kenarında, Ada Mahallesi yakınındadır. Dere yatağı ile arasında 12 m lik bir kot farkı bulunmaktadır (Fotoğraf 4). Gürgen Regülâtörü; Kale HES inin güney-batısındaki İslâhiye deresi üzerinde, Taşcami Regülâtörü ise güney-doğusundaki yan kol üzerinde inşa edilmiştir. Santral Binası ile Kale Regülatürü arasındaki 3457 m lik (Bu çalışma sırasında proje ekibi tarafından doğrudan ölçülmüştür) mesafede; Gürgen vadisi boyunca sırasıyla Güneli ve Gürgen köylerine bağlı Ada, Cami, Kömürlü, Mesiröz, Ömerli, Makeler, Afet, Aksöğüt adlı mahalle yerleşimleri yer almaktadır. Aynı şekilde santrali besleyen diğer dere (İslâhiye deresi) vadisi boyunca; santral ile regülatör arasındaki 5347 m lik mesafe boyunca İslahiye köyüne bağlı Söz, Pişkici mahalleleri ve Selamet köyüne bağlı Taşcami, Taşköprü, Öksemli, ve Ada mahalleleri bulunmaktadır (Şekil 2, 3, 4, 5). ASA Enerji Elektrik Üretim Sanayi A.Ş. nin Rize İli, Güneysu İlçesi, Gürgen deresi üzerinde inşa ettiği (3x3.25 MWm / 3.19 MWe) kurulu gücündeki Kale Regülâtörü ve HES e ait İslahiye dere (Taşcami Regülatörü) ve Gürgen Dere (Kale Regülatörü), iletim tünelinin bilgileri aşağıdadır. Tünel tipi : Modifiye atnali kaplamasız Tünel çapı : 3.00m 3.80m Tünel eğimi : 0.001m/m Tünel uzunluğu : 1260,17 m Tünel tasarım debisi : 3.20 m/sn ASA Enerji Elektrik Üretim Sanayi A.Ş. nin Rize İli, Güneysu İlçesi, Gürgen deresi üzerinde inşa ettiği (3x3.25 MWm / 3.19 MWe) kurulu gücündeki Kale Regülâtörü ve HES e ait Gürgen dere ( Kale Regülâtörü) ile Kale HES binasının iletim Cebri Borusu bilgileri aşağıdadır. Cebri boru tipi : Modifiye atnali kaplamasız Cebri boru çapı : 2.08 m Cebri boru eğimi : 136 m Cebri boru uzunluğu : m 12

13 Şekil 2. KALE HES ve Regülatörleri Konum Planı 1 13

14 Şekil 3. KALE HES ve Regülatörleri Konum Planı 2 14

15 Şekil 4. KALE HES ve Regülatörleri Konum Planı 3 15

16 Şekil 5. KALE HES ve Regülatörleri Konum Planı 4 16

17 Fotoğraf 4. Kale Hidroelektrik Santrali ; Güneysu ilçe merkez sınırları içerisinde, Güneysu (Potomya çayı) deresinin ana kollarını oluşturan Kale/Gürgen ve Islahiye/İslâhiye Dereleri ile beslenmektedir. Sistemde 3 ünite bulunmaktadır. Ünite kapasitesine 2.83m3/sn su kullanarak çıkmaktadır (Fotoğraf 5). Fotoğraf 5. KALE HES ve Türbünler. 17

18 Tablo 1. KALE HES Elektrik enerjisi üretim tablosu. AYLAR Ocak ÜRETİM YILI BİRİM KWh Şubat (19 u itibari ile) KWh Mart KWh Nisan KWh Mayıs KWh Haziran KWh Temmuz KWh Ağustos KWh Eylül KWh Ekim KWh Kasım KWh Aralık KWh Toplam KWh Regülâtörler Balık geçitlerinin özellikle anadrom ve katadrom balıkların göçünde oluşan engellerin geçilmesinde kullanımı yaygındır. Akarsuların kaynak bölgeleri yönünde akıntıya karşı yapılan yukarı göçlerde uygun tasarlanmış balık geçitleri etkin olarak kullanılabilmektedir. Fakat akıntı yönünde yapılan aşağı göçlerde daha incelikli tekniklerin uygulanmasına gereksinim duyulmaktadır. Aşağı göçlerde özellikle yavru alabalık ve somonların smoltifikasyon için hareketlendiği dönemlerde yüksek debili akış dönemine gelen ilkbahar aylarında balık geçitleri tamamen işlevsiz kalmaktadır. Regülâtörlerde su can suyu olarak balık geçitlerinde bırakılan suyun dışında tamamen dinlendirme havuzlarına ve tünellere yönlendirildiği için balıklar asıl akıntı yönünde hareket etmektedir. Kanal ve tünellerde bir şekilde akıntıdan kurtulması mümkün olan salmonidler özellikle cebri borularda oluşan yüksek emiş ve basınç etkisinden kurtulamamakta ve türbinlerdeki mekanik etki ve basınçtan çok büyük oranda zarar görmektedir. Fakat sonradan geliştirilen bazı teknikler sayesinde bu kayıpların önüne geçmek en azından etkilerini azaltmak mümkün olabilmektedir. 18

19 Balıkların aşağı göçü (down stream) sırasında tuzaklar, kolektörler, yüzey toplayıcıları ve fiziksel bariyer sistemlerinin daha pratik uygulamaları için araştırmalar yürütülmektedir. Çünkü yüksek debili taşkın dönemlerinde elek ve ağlar ile oluşturulan bariyerler kolayca parçalanmakta veya geçiş sağlayan sistemler dal ve yaprak benzeri materyal ile tıkandığı için bakımları zor olmaktadır. Bu alternatifler de fiziksel bariyer yaklaşımları ve davranış yönlendirme teknikleri içerir. Örneğin son dönemde türbin sistemine girmeden önce su düşüşünde hareketlendirilen özellikle yavru balıkların aşağı geçiş için balık pompaları geliştirilmiştir. Aynı tekniğin yukarı göç sırasında akıntıya karşı geçişte kullanımı içinde teknolojiler geliştirilmeye çalışılmaktadır. Akarsuyun bypass edildiği regülatör ve santral binası arasında kalan bölgede dere yatağında sadece can suyu akışı sağlandığı için balıkların avcılık baskısı ve diğer canlıların oluşturduğu predetasyona maruz kalmaları yine bu yönetim modelinde kabul edilmektedir. Nitekim Rize ve Artvin de uygulamaya alınan bazı santral projelerinde ÇED raporlarında yasa dışı avcılığın önleneceği, koruma altında olan türlerin proje bölgesinde korunacağı dile getirilmiştir. Burada yerinde alınacak küçük önlemlerin oldukça etkili sonuçlar vereceği bildirilmektedir. Örneğin taşkın ve sel etkileri barajlarda olduğu kadar olmasa da kısmen engellenebilirken bu dönemlerin sonunda dere yataklarında oluşan küçük göletler su canlılarının ve balıkların mahsur kaldığı alanlar olmakta, belirli bir dönemde su akış bağlantısı kesilen göletler tamamen kurumakta veya oksijen bağlantısı kesildiği için toplu ölümlere neden olabilmektedir. Kale Hidroelektrik santraline su sağlayan Gürgen ve Islahiye dereleri üzerinde; sırasıyla 345 ve 338 m lik rakımlarda yer alan (1) Kale ve (2) İslâhiye regülâtörlerinin su kullanımı açısından hidrolojik özellikleri aşağıda özetlenmiştir Kale Regülâtörü 345 m rakımdaki Kale (Gürgen) Deresi üzerinde inşa edilen bu düzenleyici ile Kale HES i arasındaki dere mecrası yaklaşık 3457 m dir. Regülâtör alanındaki yerüstü sularını oluşturan akarsuların toplam drenaj alanı 50 km 2 dir. Regülâtörde toplanan su bir iletim kanalı/cebri boru vasıtasıyla santrale ulaştırılmaktadır. Yeraltından geçen bu kanalın çapı 2.1 m, uzunluğu ise 3520 m dir. Kale Regülâtörünün bazı hidrolojik parametreleri Tablo 2 de verilmiştir. Sistemde 3 ünite bulunmaktadır. Ünite kapasitelerine 2.83 m 3 /sn su kullanarak ulaşmaktadır (Fotoğraf 6, 7, 8). 19

20 Fotoğraf 6. Gürgen dere üzerinde faaliyet gösteren Kale Regülâtörü. Fotoğraf 7. Kale Regülâtörü ve su toplama havuzu. 20

21 Fotoğraf 8. KALE Regülatörü. Tablo 2. Kale regülâtörüne ait bazı hidrolojik parametreler (DSİ Trabzon 22. B.M.) Hidrolojik parametreler Değerler 1-Drenaj alanı (km 2 ) Ortalama debi (m 3 /sn) Ortalama toplam yıllık akım (hm 3 ) Dolusavak dizayn debisi (m 3 /sn) Regülâtör tipi Tirol 6-Kret kotu (m) Kret uzunluğu (m) Maksimum su kotu (m) Minimum su kotu (m) Talveg kotu (m) Çökeltme havuzu genişliği (m) Çökeltme havuzu boyu (m) Santral kuyruksuyu kotu (m) İletim yapısı uzunluğu (m) Cebri boru tipi Modifiye atnalı, kaplamasız 13-Cebri boru çapı (m) Cebri boru eğimi (m)

22 Akarsu aylık ortalama su debisi (m 3/sn) 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 Ekim Kasım Aralık Gürgen Deresi: Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Şekil 6. Gürgen dersi uzun yıllar aylık ortalama su debilerinin değişimi. Kale regülâtörü bölgesindeki akarsuya ait uzun dönem/yıl serileri aylık ortalama akış debileri Şekil 6 da gösterilmektedir (DSİ Trabzon 22. Bölge Müdürlüğü, D22A082 Kodlu Salarha Deresi Kömürcüler Sabit Ölçüm İstasyonu verilerinden enterpole edilmiştir) ve 2009 yılları arasında; toplam 27 yıllık akım ölçümleri ile elde edilen uzun yılların aylık ortalama debi miktarlarına göre Gürgen deresinin debisi Ocak ayında 1.78 m 3 /sn ile minimum seviyeye, Nisan ayında ise 3.73 m 3 /sn ile maksimum seviyeye ulaşmaktadır. Akarsu debisi Ekim ayından itibaren azalma eğilimine girmekte, Ocak ayında bu eğilim en düşük seviyede seyretmekte, bahar aylarında tekrar en yüksek seviyeye ulaşmakta ve yaz başlangıcı (Haziran) ile birlikte tekrar azalma eğilimine geçmektedir. Ancak yaz aylarında debideki azalma geç sonbahardaki azalma seviyesinde değildir. Akarsudaki suyun en düşük olduğu dönem kış (Aralık-Ocak-Şubat) dönemidir. Regülâtörün planlama aşamasında akarsu ortamındaki sucul yaşamın devamı için bırakılacak kritik su miktarı/can suyu miktarı 0.35 m 3 /sn (350 lt/sn) olarak hesaplanmıştır. Mansaba bırakılacak su miktarı için deredeki son 10 yılın yıllık ortalama akışın/debinin %10 u esas alınmıştır Islâhiye Regülâtörü 338 m rakımdaki İslâhiye (Islahiye) Deresi üzerinde inşa edilen bu düzenleyici ile Kale HES i arasındaki dere mecrası yaklaşık 5347 m dir. Regülâtör alanındaki yerüstü sularını oluşturan akarsuların toplam drenaj alanı 30 km 2 dir. İslâhiye regülâtörünün 22

23 topladığı su ana santrale 1260 m uzunluğunda m çapındaki bir tünel sistemi ile aktarılmaktadır (Fotoğraf 9, 10). Kale Regülâtörünün bazı hidrolojik parametreleri Tablo 3 de verilmiştir. Fotoğraf 9. Islahiye (Taşcami) Regülatörü. Fotoğraf 10. İslahiye deresi üzerinde kurulan regülâtör. Islâhiye regülâtörü bölgesindeki akarsuya ait uzun dönem/yıl serileri aylık ortalama akış debileri Şekil 7 de gösterilmektedir. (DSİ Trabzon 22. Bölge Müdürlüğü, D22A082 Kodlu Salarha Dersi Kömürcüler Sabit Ölçüm İstasyonu verilerinden bu çalışma için enterpole edilmiştir) ve 2009 yılları arasında; toplam 27 yıllık akım ölçümleri ile elde edilen uzun yılların aylık ortalama debi miktarlarına göre Islahiye deresinin 23

24 debisi Ocak ayında 1.02 m 3 /sn ile minimum seviyeye, Nisan ayında ise 2.15 m 3 /sn ile maksimum seviyeye ulaşmaktadır. Gürgen de olduğu bu derenin de yıl boyu akış debisi benzer eğilimler göstermektedir. Akarsu debisi Ekim ayından itibaren azalma eğilimine girmekte, Ocak ayında bu eğilim en düşük seviyede seyretmekte, bahar aylarında tekrar men yüksek seviyeye ulaşmakta ve yaz başlangıcı (Haziran) ile birlikte tekrar azalma eğilimine geçmektedir. Ancak yaz aylarında debideki azalma geç sonbahardaki azalma seviyesinde değildir. Akarsudaki suyun en düşük olduğu dönem kış (Aralık-Ocak- Şubat) dönemidir. Regülâtörün planlama aşamasında akarsu ortamındaki sucul yaşamın devamı için bırakılacak kritik su miktarı/can suyu miktarı 0.20 m 3 /sn (200 lt/sn) olarak hesaplanmıştır. Tablo 3. İslâhiye regülâtörüne ait bazı hidrolojik parametreler (DSİ Trabzon 22. B.M.) Hidrolojik parametreler Değerler 1-Drenaj alanı (km 2 ) Ortalama debi (m 3 /sn) Ortalama toplam yıllık akım (hm 3 ) Dolusavak dizayn debisi (m 3 /sn) Regülâtör tipi Tirol 6-Kret kotu (m) Kret uzunluğu (m) Maksimum su kotu (m) Minimum su kotu (m) Talveg kotu (m) Çökeltme havuzu genişliği (m) Çökeltme havuzu boyu (m) Santral kuyruksuyu kotu (m) İletim yapısı uzunluğu (m) Tünel tipi Modifiye atanlı, kaplamasız 13-Tünel çapı (m) Tünel eğimi (m) m/m 15-Tünel uzunluğu (m) Tünel tasarım debisi (m 3 /sn)

25 Akarsu aylık ortalama su debisi (m 3/sn) 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 Ekim Kasım Aralık Ocak Kanboz Deresi: Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Şekil 7. Gürgen dersi uzun yıllar aylık ortalama su debilerinin değişimi Eylül Asa Enerji Kale regülatörde balık geçidi (can suyu) yapısı bulunmakta ve 1 adet AGİ bu yapının can suyu çıkışında bulunmaktadır (Fotoğraf 11). Bu AGİ aracılığı ile Devlet Su İşleri ve ilgililer can suyu miktarını ölçebilmektedir. Fotoğraf 11. Kale regülatörü AGİ 25

26 Taşcami regülâtöründe ayrıca giriş suyunda da bir adet AGİ mevcuttur. Bu AGİ aracılığı ile Devlet Su İşleri ve ilgililer giriş suyu miktarını ölçebilmektedir (Fotoğraf 12). Fotoğraf 12. Taşcami Regülatörü giriş kısmındaki AGİ 2.5. Arazi Kullanım Durumu Proje yeri ve civarı; genelde dağlık, engebeli alanlardan oluşmuştur. Proje alanı genel olarak VII. Sınıf Arazi Kullanım Kabiliyeti ne sahiptir. Bu sınıfa giren araziler çok dik eğimli, erozyon riskine sahip, kültür bitkilerini engelleyen taşlılık, yaşlık gibi özelliklere sahiptir (DSİ Trabzon 22. Bölge Müdürlüğü). Proje alanı ve çevresinde tarıma elverişli arazi miktarı oldukça sınırlıdır. Tarım yapılan alanlar çok engebeli/dik eğimli tepelerin yamaçları ile dere yataklarında küçük cepler halindeki lokal alanlardan oluşmaktadır. Geriye kalan alanlar kamuya ait orman arazisi özelliğindedir (Fotoğraf 13). Akarsu vadilerinin dik yamaçlarında; bölgenin en önemli karakteristik ürününü oluşturan çay tarımı yapılmaktadır. Son yılda popüler olan ve giderek yaygınlaşan, ancak fazla alan kaplamayan diğer bir zirai üretim de kivi meyveciliğidir. Çay tarımına uygun olmayan yamaçlar ormanlık alanlarla kaplıdır. Tarla tarımı yok denecek kadar azdır. HES inşaatı aşamasında akarsu yatağındaki düzenlemeler ile yine regülâtöre iletim borularının toprak altı inşaatı sırasında oluşan toprak hafriyatın yer yer küçük 26

27 alanlara doldurulması ile akarsu kıyısı boyunca oluşan lokasyonlarda küçük ölçüde ziraat tarımı da (mısır, fasulye, lahana, kabak) yapılmaktadır (Şekil 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14). Fotoğraf 13. Proje sahası arazi kullanım durumu. Gürgen Deresi Akarsu Zonu (Akarsu mecrasının her iki yamaçları yönünde 100 m lik kuşak) arazi kullanımı değerleri aşağıda verilmiştir. Bu zonun toplam alanı 79,27 Ha dır. Ağaçlık Alan 35,51 Ha (% 44,80), Çaylık Alan: 13,68 Ha (% 17,26), Dere Mecra Alanı 15,88 Ha (% 20,03), Yerleşim Alanları 1,83 Ha (% 2,31), Sanayi Alanı 0,28 Ha (% 0,35), Tarla Tarım Alanı 0,96 Ha (% 1,21), Taşlık Alan 1,85 Ha (% 2,33) ve Yol ve Şevlerin Alanı 9,28 Ha (% 11,71) dır. Islahiye deresi akarsu zonu ise toplamda 120,22 Ha lık bir alanı kaplamaktadır ve bu zondaki farklı arazi kullanım biçimlerinin kapladığı alanlar ise şöyledir: Ağaçlık alanlar 39,73 Ha (% 33,05), Çaylık alanlar 53,50 Ha (% 44,50), Dere mecrası 12,20 Ha (% 10,15), Yerleşim alanları 12,94 Ha (% 10,76), çapa tarımı yapılan alanlar 0,70 Ha (% 0,58) ve taşlık alanlar 0,32 Ha (% 0,27) dır. 27

28 Şekil 8. Proje alanı arazi kullanım durumu 1 28

29 Şekil 9. Proje alanı arazi kullanım durumu 2 29

30 Şekil 10. Proje alanı arazi kullanım durumu 3 30

31 Şekil 11. Proje alanı arazi kullanım durumu 4 31

32 Şekil 12. Proje alanı arazi kullanım durumu 5 32

33 Şekil 13. Proje alanı bakı haritası 33

34 Şekil 14. Proje alanı eğim grupları haritası 34

35 2.6. Su Kaynakları ve Su Yapılarının Özellikleri Kale Hidroelektrik Santraline su sağlayan her iki ana kol (Gürgen ve İslâhiye dereleri) üzerinde regülatörler de dahil olmak üzere halen faaliyette bulunan çeşitli su yapılarının (regülatörler, balık geçitleri, taşkın bentleri, beton alabalık havuzları, su değirmenleri) konumu (Şekil 15) ve bunlara ilişkin hidrolojik özellikler detaylı olarak aşağıda özetlenmiştir. Şekil 15. Kale HES proje alanı ve hidroelektrik santraline su sağlayan dereler ve bu dereler üzerinde kurulan regülâtörlere ilişkin genel taşınımın krokisi ve proje örneklem noktaları Alabalık Çiftliği Proje alanı içerisinde; Gürgen deresinin batı kıyısında, regülatörün hemen altında; 345 m rakım (G7) noktasında Derya Alabalık adlı bir kültür balığı (Gökkuşağı alabalığı; Oncorhynchus mykiss) işletmesi bulunmaktadır (Fotoğraf 14) yılında faaliyete geçen bu işletmenin yıllık üretim kapasitesi 8.5 ton/yıl dır. Aynı zamanda kendi ihtiyacı olan yavru balığı da yetiştiren bu işletmenin 12 adet beton havuzu bulunmaktadır. İşletme ihtiyacı olan suyu bir beton kanal yardımı ile regülâtörden almaktadır. İşletmenin ihtiyaç duyduğu su miktarı 100 lt/sn dir. 35

36 Fotoğraf 14. Gürgen dere üzerinde faaliyetini sürdüren ve su teminini Kale regülatörü üzerinden sağlayan; 8.5 ton/yıl kapasiteli Derya Alabalık işletmesi Su Değirmenleri Gürgen deresi üzerinde; geçmişten günümüze ulaşan ve bölgedeki yerleşimlerde yaşayan ahalinin mısır unu ihtiyacı için kullandığı iki adet su değirmeni bulunmaktadır. Bu değirmenlerin her ikisi de Kale regülâtörünün alt kısmında, akarsu mansabında bulunmaktadır. Bu değirmenlerden daha güneyde olanı; Yeniay Değirmeni nin yıllık işleme kapasitesi yaklaşık ton civarındadır. Bu değirmen ihtiyaç duyduğu suyu; dere yatağı üzerinde 278 m rakımda DSİ tarafından yapılan, koruma amaçlı beton bendin önünde oluşan gölcükten, bir beton boru vasıtasıyla almaktadır (Fotoğraf 15). Bu dere üzerindeki ikinci değirmenin (Güneli Değirmeni) yıllık işleme kapasitesi ise yaklaşık 2 tondur. Değirmen halen aktif olarak çalışmaktadır. Ancak HES regülâtörleri işletmeye açıldıktan sonraki süreçte; son iki yıldır bu değirmenin su yetersizliği nedeniyle çalıştırılamadığı; Güneli köyü muhtarı Mustafa MERCAN tarafından çalışma ekinine beyan edilmiştir. 36

37 Fotoğraf 15. Gürgen dere üzerinde faaliyetini sürdüren Yeniay Değirmenine su sağlayan beton büz. Bu değirmenin kullandığı su; DSİ tarafından akarsu yatağı üzerine inşa edilen beton bendin önünde toplanan küçük havuzdan/gölcükten bir beton büz yardımı ile sağlanmaktadır Taşkın Koruma Bentleri Santral ile regülâtörler arasında bypass edilen (suyu aşırılan) her iki akarsu yatağı boyunca ne zaman yapıldığı tam olarak saptanamayan bir dizi beton ve yığma taş formunda sel/taşkın koruma bentleri bulunmaktadır. DSİ tarafından tahkim edilen bu bentlerin asıl amacı; bölgede aşırı yağışlar sebebiyle yılın büyük bölümünde oluşan sel ve taşkın riskine karşı başta dere mecrası olmak üzere aynı lokalitelerdeki iskân, yerleşim yerleri, köprü, yol ve tarım alanlarını korumak içindir. Bu bentlerin her birisinin ortak özelliği; bendin üst kısmı ile akarsudaki akışı sağlayacak özel bir bağlantı borusu inşa edilmemiştir. Aynı şekilde hiçbirinde balıkların ters yönlü göçünü/geçişini sağlayacak bir düzenek/geçit planlanmamıştır. Gürgen deresi üzerinde inşa edilen bentlerin tarihi İslâhiye/Islahiye a göre daha eskidir. Bölgede yaşayan köy sakinlerinden alınan bilgiye göre Gürgen deresi üzerindeki bentlerin yapım tarihi yaklaşık 10 yıl öncesine kadar gitmektedir. İslâhiye deresindeki beton seddeler ise 2005/06 yılları arasında yapılmıştır. Bundan başka her iki akarsuyun topoğrafik yapısı/morfolojisi de birbirine göre az da olsa farklılıklar göstermektedir. İslâhiye deresinin; dere yatağı Gürgen e göre biraz daha dar ve vadi yamaçları biraz daha diktir. 37

38 Gürgen deresi üzerindeki bentler, kuzeyden güneye doğru sırasıyla; (1) 278 m rakımdaki (G4) 1 Nolu Bent. Bu bendin yüksekliği 4 m dir. Bendin zemin kısmı yığma taş/blok materyal ile inşa edilmiş olup, taşların düşmesini, duvarın yıkılıp bozulmasını önlemek için çelik örgü tel kullanılmıştır. Bendin üst kısmı beton blok olarak yapılmıştır. Yeniay Değirmeninin ihtiyaç duyduğu su bu bendin önündeki gölcükten, kenardaki bir boru yardımı ile sağlanmaktadır (Fotoğraf 16). Bent üzerinde balıkların geçişine imkân sağlayacak herhangi bir oluşum yoktur. Bendin önündeki rezervuarda oluşan su, alt kısımdaki akarsu yatağına sızarak geçmektedir. Belki aşırı yağış, sel dönemleri hariç bent ile akarsuyun alt kısmındaki doğrudan akım irtibatı sağlanamamaktadır (Fotoğraf 17). (2) Bu bendin hemen yukarısında (güney yönünde); yaklaşık m lik bir mesafede, yaklaşık m yüksekliğinde, küçük boyutta, taş/moloz yığılımından oluşmuş ve önemli bir bölümü tahrip olmuş başka bir bent bulunmaktadır; 2 Nolu Bent. Bentte su akışını sağlayacak herhangi bir geçiş bulunmamaktadır. Su akışı bentteki taşların arasından ve sızıntı şeklindedir (Fotoğraf 18). Fotoğraf 16. Gürgen dere üzerinde; 278. rakımdaki 1 Nolu Bent zemin ve üst kısmı 38

39 Fotoğraf 17. Gürgen dere üzerinde; 278. rakımdaki 1 Nolu Bent in önünde oluşan rezervuar. Akarsuyun önü beton bent ile tamamen kapatılmıştır. Fotoğraf 18. Gürgen dere üzerindeki 2 Nolu ; yığma taş formundaki bent 39

40 (3) 287 m rakımdaki (G5) 3 Nolu Bent. Bu bendin yüksekliği 4 m dir. DSİ tarafından yaklaşık 6 yıl önce yapılmıştır. Bendin ana gövdesi betondan inşa edilmiştir. İlk bentte olduğu gibi; bendin ön kısmında, akarsu yatağının kesilmesi nedeniyle küçük bir su rezervuarı/gölcük meydana gelmiştir. Bendin ön kısmı ile arka kısmı arasında; akarsu yatağındaki serbest su akışı sadece beton bir büz/boru ile sağlanmaktadır. Bu bendin hemen aşağısında (kuzey yönünde); vadinin iki yakasını bağlayan bir asma köprü bulunmaktadır (Fotoğraf 19). Fotoğraf 19. Gürgen dere üzerinde; 287. rakımdaki 3 Nolu Bent. Akarsuyun önü yüksek bir beton bent ile tamamen kapatılmıştır (4) 303 m lik rakımdaki (G6) 4 Nolu Bent. Bu bendin yüksekliği yaklaşık 2.5 m dir. Betondan inşa edilmiş ve öneki bentlerin özelliklerine sahiptir. Bent dere yatağını tamamen bölmüştür. Bendin üst kısmındaki suyun akışını sağlayacak herhangi bir iletişim borusu yoktur (Fotoğraf 20). (5) 5 Nolu Bent ile 4 Nolu Bent arasında yaklaşık 250 m lik bir mesafe bulunmaktadır. Bu bent ile benzer özelliklere sahiptir. (Fotoğraf 21). Islahiye/İslâhiye deresi üzerinde de; regülâtörden itibaren 5 adet taşkın bendi inşa edilmiştir. Bu bentlerden en üstteki; regülâtörün su toplama havuzunun önündeki hariç diğerleri DSİ tarafından planlanmıştır. Bu bentler, kuzeyden güneye doğru sırasıyla; 40

41 (1) 163 m rakımdaki (I1) 1 Nolu Bent. Bu bendin yüksekliği 1.5 m dir. Bent yığma taş ve beton karışımından yapılmıştır. Balık geçidine yönelik herhangi bir planlama yapılmamıştır (Fotoğraf 22). Fotoğraf rakımdaki 4 ve 5 Nolu Bentler. Fotoğraf Nolu Bent ile 4 Nolu Bent arasında yaklaşık 250 m lik bir mesafe bulunmaktadır. 41

42 Fotoğraf 22. İslâhiye deresi üzerinde 136 m rakımdaki 1 Nolu Bent. (2) 239 m rakımdaki (I2) 2 Nolu Bent. Bu bent Taşcami mahallesinde, mahalle camisinin hemen önünde, asfalt köy yoluna paralel akan dere üzerindedir. Bent betondan yapılmış ve yüksekliği 6 m dir. Balık geçidine yönelik herhangi bir planlama yapılmamıştır. (Fotoğraf 23). (3) 267 m rakımdaki (I3) 3 Nolu Bent. Bu bent Ada mahallesinde, Çay eksperi M. Emin TORPİL in evinin önündeki beton köprünün yanındaki bent. Her iki akarsu üzerindeki bentlerin en yüksek olanıdır. Yüksekliği 8 m dir. Bent betondan yapılmıştır. Balık geçidine yönelik herhangi bir planlama yapılmamıştır (Fotoğraf 24). (4) 347 m lik rakımda (I6), Firma tarafından, 2010 yılında yapılan 4 Nolu Bent. 6 m yüksekliğinde olan bu bent regülâtöre su toplayan havuzun hemen arkasına, sel, taşkınlar ve hezeyanlar sonucu biriken kaba materyali önlemek için inşa edilmiştir. Beton dan yapılan bu seddenin ön tarafına; balıkların geçişini sağlamak için iki adet beton büz/boru konulmuştur (Fotoğraf 25, 26). 42

43 Fotoğraf 23. İslâhiye deresi üzerinde 239 m rakımdaki 2 Nolu Bent. Bent; betondan materyalden inşa edilmiş ve 6 m yüksekliktedir. Fotoğraf 24. İslâhiye deresi üzerinde 267 m rakımdaki 3 Nolu Bent. Santrale su sağlayan her iki dere üzerinde inşa edilen bentlerin en yüksek olanıdır. Bent yüksekliği 8 m dir. Beton malzemeden inşa edilen bu bentte balık geçidi bulunmamaktadır. 43

44 Fotoğraf 25. Asa Enerji Elektrik A. Ş. Tarafından 2010 yılında; İslâhiye Regülâtörünün su toplama havuzunun önüne inşa edilen beton sedde. Fotoğraf 26. İslâhiye Regülâtörünün su toplama havuzunun önüne inşa edilen beton seddenin önündeki menfezler. 44

45 Balık Geçitleri Akarsularda yaşayan balıkların göç yollarına yapılan ve balıkların su ile olan irtibatını kesen veya zayıflatan bent, regülatör, baraj gibi hidrolojik yapılardaki bu engeli aşabilmeyi sağlayan ve işlevselliklerine göre farklı tasarımlarda balık geçitleri planlanmaktadır. Bu HES Projesine su sağlayan her iki regülatör için de benzer tipte; Havuzlu Balık Geçidi tipi uygulanmıştır. Havuzlu geçidin prensibi, membadan mansaba kadar bütün kanalı, ardışık basamaklı havuzlar oluşturacak şekilde perde duvarları ile bölümlere ayırmaktır. Su, genellikle perde duvarlarındaki açıklıklardan geçer ve sudaki potansiyel enerji, havuzlarda kademeli olarak kırılır (Şekil 16). Balıklar, perde duvarlarda tabanda veya üstte bulunan açıklıkları kullanarak bir havuzdan diğerine geçer. Göç eden balıklar sadece perde duvarlardan geçişte yüksek akış hızları ile karşılaşırken, hızın düşük olduğu havuzlar sığınma ve dinlenme imkânı sağlar. Havuzlu geçitlerin dip canlıları tarafından aşılabilir olması için tabanın pürüzlü olması şarttır (DSİ, 2009). Havuzlu geçitlerin tasarımı çoğunlukla membadan mansaba kadar doğrusaldır. Bununla birlikte, eğri geçitler veya yapı uzunluğunu kısaltan, 180 acıyla bir defa ya da daha fazla donuş yapan katlı geçitler de kullanılmaktadır (Şekil 17). Mümkün olan her yerde, ölü açı ve ölü nokta oluşmayacak şekilde su çıkışının (balık geçidinin mansap girişi) bent veya türbin çıkışının altında olması gerekir. Salmon ve Deniz alabalıkları için tavsiye edilen havuzlu geçit ölçütleri Tablo 4 ve Şekil 18 de gösterilmiştir (DSİ, 2009). Şekil 16. Klasik havuzlu geçidin ana hatları (boy kesit ve havuz yapısı) (Jens, 1982 den değiştirilmiş) 45

46 Şekil 17. Havuzlu geçitler (üstten görünüş) (Larinier, 1992 dan değiştirilmiş) Tablo 4. Salmon ve Deniz alabalıkları için tavsiye edilen havuzlu geçit ölçütleri Havuz ölçüleri (m) Balık geçidinden *Azami su kodu geçen debi Uzunluk (I b) Genişlik (b) Su derinliği farkı h (m) (m 3 /sn) *Su kotu farkı, havuzlar arasındaki seviye farkını gösterir. Şekil 18. Bir havuzlu geçidin boy kesiti (temel prensiplerin şematik gösterimi) 46

47 Kale regülâtöründeki balık geçidinin düşey yüksekliği 5.60 m dir. % 15 eğimle planlanan balık geçidinin üst ucu regülatör savağının alt tabanına, çıkış/alt ucu ise dere tabanı ile temas edecek şekilde planlanmıştır. Balık geçidinin genişliği 1 metredir. Balık geçidinin plandaki yatay mesafesi sırasıyla 3.10 m, m, 0.99 m, m, 0.50 m olmak üzere toplam metredir. Geçitteki merdiven sayısı 29 olup, her bir merdivenin yüksekliği 110 cm dir. Taşcami regülatörü dere seviyesinde, ancak havuzu kendi içindedir. Kale regülatöründe ise havuz; balık geçidinin önünde ve balık geçidinin bittiği noktada oluşturulmuştur. Bu yüzden her iki balık geçidine birbirinden farklı eğimler uygulanmıştır (Fotoğraf 27, 28, 29). Fotoğraf 27. Kale regülâtörü üzerinde inşa edilen balık geçidi. 47

48 Fotoğraf 28. İslâhiye regülatörü su toplama havuzu, Dolusavak ve balık geçidi birlikte. Fotoğraf 29. İslâhiye/Taşcami regülatörü üzerinde inşa edilen balık geçidi. 48

49 Gerek Kale gerekse de İslâhiye/Taşcami regülâtörlerinde; regülâtörden akarsu yatağına bırakılan kritik su miktarını ölçmek için birer adet dijital ölçüm düzeneği (AGİ) kurulmuştur. Yıl içerisinde rutin olarak akım seviyesini günlük ve birer saatlik periyotlarla seri olarak ölçmek için kurulan AGİ Optik Kodlu Limnigraf DSİ tarafından düzenli olarak işletilmektedir (Fotoğraf 30). Dijital olarak kaydedilen bu verilerde regülâtörden/balık geçidi kanalından bırakılan kritik su miktarının seviyesi yükseklik (m) olarak kaydedilmektedir. İzin verilen kritik su miktarı aynı zamanda balık geçidinden bırakılan sudur ve buradaki can suyu ile birlikte telakki edilmektedir. Bu sistemdeki ölçümlere tarihinde başlanılmış olup, son elde edilen ölçüm (bu rapor için) tarihidir. Bu süreçteki en düşük su seviyesi 0.25 m ile tarih ve zaman olarak 13:01 anında kaydedilmiştir (DSİ Trabzon 22. Bölge Müdürlüğü). Bu regülatörler için bu güne kadarki ölçülen değerler; Tablo 4 de verilen ve alabalıklar için dünyadaki asgari standardı oluşturan parametreler ile uyumludur. Fotoğraf 30. İslâhiye regülatörü su akım seviyesi ölçme (Optik Kodlu Limnigraf) istasyonu. 49

50 2.7. Akarsu Sucul Ekosistemi ve Balık Faunası Doğu Karadeniz Akarsularının Genel Karakteristikleri Rize ili toprakları Kuzey Anadolu kıyı dağlarının yüksek kesimlerinden doğarak Karadeniz e dökülen irili ufaklı birçok akarsu ile bölünür. Bölge ırmak ve akarsular yönünden oldukça zengindir. Yılın büyük bir kısmında kar ve buzullarla kaplı olan Doğu Karadeniz sıradağlarının beslediği dereler, denize bakan kuzey yamaçlarının her mevsim aldığı yağışların etkisi ile yüksek miktarlardaki debilerle Karadeniz e dökülmektedir. Ülkemizdeki büyük akarsular ile karşılaştırıldıklarında çok geniş ve uzun havza yataklarına sahip olmamalarına karşın akış debileri yüksektir. Yaklaşık 2000 m yükseklikteki ana kaynaklarından; dar, derin ve dik vadi yamaçlarından gelen bu dereler ekolojik karakteristik olarak soğuk su dağ dereleri, alabalık kuşağı olarak tanımlanan gruba girmektedirler (DSİ, 2009). Alabalıkların ideal yaşam ortamlarını; hızlı akış gösteren, bol oksijenli, taşlık ve kum zeminli, bulanık olmayan, su sıcaklığının 7-19 C arasında değişim gösterdiği özellikte olan akarsular oluşturmaktadır. Bu akarsular alabalık dereleri veya dağ dereleri olarak isimlendirilmektedir. Doğu Karadeniz Bölgesi nde yer alan dereleri; debi, yıllık sıcaklık değişimleri, akış karakterleri gibi parametrelerine bakıldığında bu sınıfa dahil oldukları söylenebilir (Tabak vd, 2002). Bu akarsuların sucul vejetasyonları; sahip olduklar jeolojik karakteristiklerinden ötürü zayıftır. Soğuk su akarsularının başlıca baskın türünü oluşturan Alabalık (Salmo trutta labrax) populasyonları bölgenin baskın balık faunasını oluşturur. İyidere, Fırtına, Çağlayan, Kapisre olmak üzere Rize bölgesinin önemli akarsularında, 2000 li yılların başında gerçekleştirilen bir araştırmada; bölgedeki akarsuların tümünde başta Karadeniz alabalığı (Salmo trutta labrax) olmak üzere, özellikle akarsuların alt bölgelerinde; deşarj noktalarına yakın bölgelerinde sırasıyla; Leuiscus cephalus (tatlı su kefali), Alburnoides bipuncatus (noktalı inci balığı), Barbus plebejus esherichii (bıyıklı balık), Capeota tinca (karabalık), Capoeta capeota sieboldi (siraz balığı), Gobio gobio (yağlıca balığı) türlerinin de yaşadığı tespit edilmiştir (Tabak vd, 2002). Bu türlerin ticari değeri olmamasına karşın, akarsulardaki balık populasyonları dinamiği ilişkileri açısından son derece önem taşımaktadır. Rize bölgesindeki tüm akarsularda balık faunasının tür tespitine ve bu türlerin yoğunlularına yönelik metodolojik anlamda çok ayrıntılı çalışmalar yapılmamsına karşın; bölgedeki irili ufaklı tüm akarsular için başta Karadeniz alabalığı olmak üzere 50

51 yukarıda verilen balık türlerin potansiyel olarak yaşama olasılığı yüksektir. Nitekim bu çalışma için anılan dere yataklarında gerçekleştirilen inceleme ve gözlem çalışmasında Karadeniz alabalığı örneklerine rastlanmıştır (Fotoğraf 31, 32). Fotoğraf 31. Gürgen deresi; 220 m lik rakımdaki 3. Gözlem İstasyonu: akarsu yatağı kenar bölgesindeki sığ, durgun gölcükler. Bu lokasyonlar alabalıkların juveynil/yavru (smolt) dönemi için ideal yaşam alanlarıdır. Sucul makro bitkilerin (Nasturtiım officinale-su testeresi) oluşturduğu bu özel habitatlar aynı zamanda yavru alabalıkların bu dönemdeki en büyük besinini oluşturan sucul böcekler (Diptera) ergin, nimf, larva, pupa ve yumurtalarının da yaşam ortamını oluşturmaktadır. Fotoğraf 32. Gürgen deresi; 220 m lik rakımdaki 3. Gözlem İstasyonundaki bir kıyı habitatında tespit esilen bir Salmo trutta labrax smolt bireyi. Vücut uzunluğu yaklaşık cm dir. 51

52 Habitat Karakteristikleri ve Mevcut Durum Doğu Karadeniz akarsuları için sucul böceklerin yaşama alanlarını oluşturan ve sucul vejetatif habitat açısından zengin olan akarsu kıyı bölgelerindeki durgun gölcükler, mikro bataklık/sazlık alanların varlığı balık populasyonları için son derece hayatidir. Bu çalışmanın yürütüldüğü Gürgen deresi üzerinde santral ile regülatörün arasında kalan ve suyu bypass edilen dere yatağının özellikle 220. ile 345. rakımlar arasında kalan bölgede bu tip lokal habitatlar varlığını korumaktadır (Fotoğraf 33, 34). Diğer akarsuyun topoğrafik yapısı; dere yatağının çok dar ve dik olması, aşırı keskin eğim ve akışın hızlı olması bu tür mikro alanların oluşmasına büyük ölçüde engeldir. Ancak bu tip özel sucul habitatların varlığı büyük ölçüde akarsudaki suyun mevcudiyeti ile ilişkilidir. Özellikle yaz ve erken sonbahar dönemlerinde yavru alabalıkların yaşama ortamını oluşturan bu mikro habitatların yetersiz su nedeniyle kuruma ve işlevlerini kaybetme olasılıkları yüksektir. Her iki dere yatağının da gerek su mevcudiyeti, gerekse de dereler üzerindeki oldukça yüksek taşkın bentlerinin varlığı nedeniyle özellikle alabalık populasyonlarının beslenme ve yumurtlama göçü gibi temel yaşamsal ihtiyaçlarını sağlayabilecek özellikleri büyük ölçüde kaybetmiş durumdadır. Dere yataklarına büyük ölçüde müdahale edilen bu lokaliteler için şimdi ve gelecek için alabalık populasyonları risk altındadır. Fotoğraf 33. Doğu Karadeniz akarsuları için sucul böceklerin yaşama alanlarını oluşturan ve sucul vejetatif habitat açısından zengin olan akarsu kıyı bölgeleri alabalık populasyonlarının beslenmesinde birincil derecede öneme sahiptir (Nasturtiım officinale-su teresi ve bir insecta ergin bireyi-odonato) (Gürgen deresi, 220. Rakım). 52